Алматы экономика және статистика академиясы

СӚЖ:  Аймақтық  инновациялар.  Инновациялық  жобалардың  дамуы  ж/е  жағымды 
жағдайлар қалыптастырудағы шаралар. 
СӚЖ: Ӛнеркәсіп саясатының аймақтық мәселелері 
 
 
13. Дәріс. Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу. 
 
 
1. Сыртқы эк-қ сегментті кедендік тарифтік реттеу 
 
2. Тарифтік емес шектеулердің түсінігі ж/е түрлері 
1.  Нарықтық  қатынастар  қайта  құрудың  кұрылымдық  барлық  аясында  жэне  экономика 
салаларында  қамтамасыз  етуге  мүмкіндігі  мол  сыртқы  экономикалық  байланыстар 
жүйесін құруды қарастырады. 
Сыртқы  экономикалық  байланыстар  рынокты  әр  түрлі  тауарлар  мен  қызмет 
түрлерімен  толтыруда  үлкен  маңызды  орын  алады.  Сондықтан  сыртқы  экономикалық 
байланыс  отандық  экономиканы  дамытудағы  ынталандыру  күші  болып  табылады.  Олар 
тұрақты  жэне  ӛзгерісті  капиталдың  элементтерін  арзаңдатады,  бұл  ӛңдірістің  шығынын 
тӛмендетумен  бірге,  сондай-ақ  экономиканың  ӛсуін  де  тездетеді.  Одан  басқа,  сыртқы 
экономикалық байланыс экономиканың құрылымын оңтайлы қалыптастыруға мүмкіңдік 
берумен  бірге,  ыңғайлы  стратегияны  әзірлеп,  әрі  оны  жүзеге  асырады,  нарыктағы 
монополияның  ықпалын  әлсіретеді,  басқарым  шешімдерін  тездетіп,  сапаны  күшейтеді 
жэне бәсекелестікті жоғары деңгейде ұстайды. 
Тәуелсіздікке  қол  жеткеннен  кейін,  сыртқы  экономикалық  байланыс  географиясы 
айтарлықтай  кеңіп  жэне  олардың  бағыты  ӛзгерді.  Егер,  80-жылдары  Қазақстанның 
сыртқы сауда айналымының 90 пайызы бұрынғы одақтық республикаларға келетін болса, 
ал 2003 жылы бұл кӛрсеткіш 35 пайызға тӛмендеді. Қазақстан экономикасы жан-жақтағы 
хальщаралық қатынастарға шынайы тәуелді. 
Сырткы  рынокқа  шығу  мемлекеттің  сыртқы  экономикалық  доктринасының 
қалыптасуын,  дамудың  үстемдік  берілген  бағытының  белгіленуін,  ұлттық  экономиканың 
сыртқы элемдегі сыртқы экономикалык байланыстардың нақты орнатылуын талап етеді. 
Бүгінгі  күн  жағдайында,  әлемдік  рынокта  жеке  кәсіпорындар  емес,  туыстас 
қоғамдастықтар  мен  түйіндес  салалар  ӛмір  сүріп  отырғанда,  Қазақстан  экономикасында 
кластерлерді  қалыптастыру  үшін  мақсатты  бағытталған  саясат  жүргізу  қажет.  Бұл 
кәсіпорындар  мен  ұйымдар  сыртқы  сауда  операциясын  жүзеге  асыру  кезінде  біраз 
шектеулерге  кездесуінен  болып  отыр.  Қазіргі  кезде  кәсіпорындар  сыртқы  рынокта  ӛз 
беттерінше жұмыс істеуге әзір емес. 
2003 жылы Қазақстан Республикасының сыртқы сауда айналымы 14,2 млрд  долл. 
құрап,  20  пайызға  ӛсті.  Экспорт  кӛлемі  импорт  кӛлемінен  1,5  есе  асып,  кӛбейді.  Оның 
құрылымын  65  пайыз  минералды  ӛнімдер.  21  пайызды  металдар  құрайды.  2004  жылы 
сәуір  айында  қабылданған  «Сауда  кызметін  реттеу  туралы»  Заң  сыртқы  сауда 
тӛңірегіндегі  жалпы  әлемдік  стандартқа  тұтастай  бағытталған.  Ол  Заң  барлық  мүмкін 
айырбас  заттарын  тек  мемлекет  ішіндегі  аймақтармен  ғана  емес,  барлық  мемлекеттер 
арасындағы  сауда  қарым-қатынастарын  да  қарастырады.  Бүгінде  Қазақстанға  шетелден 
кӛп жағдайда физикалық және моральдық жағынан тозған технологиялар әкелінуде. Әрекет 
етуші зандылыктармен инновациялық қызметтің осы саласы реттелмейді. 
Сыртқы  сауда  мемлекетінің  экономикалық  деңгейі  мен  саяси  дамуының  маңызды 
индикаторы  (кӛрсеткіші)  ӛндірістің  кӛрсеткіштерін  ӛз  кӛрсеткіштерімен  басып  озу 
бойынша  әлемдік  сыртқы  экономикалық  байланыстардың  негізгі  нысандарының  бірі 
болып  табылады.  Республика  бэрінен  бұрын  экспорт-импорт  (сыртқа  шығару-сырттан 
әкелу)  квоталауды  (ұлестеу)  ауыстырып,  сыртқы  сауданың  ырықтандырылуы  үшін 
маңызды  қадам  жасайды.  Экспорт  пен  импортқа  тыйым  салу  тек  лиңензиялауға 
байланысты  ӛте  шектелген  номенклатуралы  (тізімдемелі)  ерекше  тауарларға  ғана 
сақталған. 
Сыртқы сауда ӛзара шарттарын тіркеу талабы күшін жойған. Импортгьщ тарифтік 
мӛлшерлемесінің  шегерім  ақысы  5-12  пайыз  кӛлемінде  белгіленген,  экспортқа  кедендік 
салық  күшін  жойған,  азық-түлік  бағыттағы  тауарлардың  импортына  кейбір  жеңілдіктер 
белгіленген.  Сырттан  әкелудің  кейбірі  шетел  инвестициясының  есебінен  жүзеге  асады. 

Сыртқа  шығарьшатындардьщ  ішінде  шикізат  тауарлары,  ал  сырттан  әкелінетіндердің 
ішінде түтынушыльщ тауарлар басымдыққа ие. 
Бүтінгі  күні  республикада  еліміздің  экономикалық  қауіпсіздігіне  кері  әсерін 
тигізетін  сыртқы  сауданы  мемлекеттік  реттеудегі  тиімсіз  жүйе  жұмыс  істеуде.  Егер  80-
жылдары сыртқы саудада ішкі жалпы ӛнімнің айналымы тез тӛмен түссе, соңғы жылдары 
Қазақстанның  әлемдік  саудадағы  үлесі  ӛсе  түсті.  2004  жылы  республиканың  сыртқы 
саудадағы  айналымы  14,2  млрд  долларды  құрады.  Бүл  еліміздің  экономикадағы 
ашыктығын кӛрсетеді. Қазақстан ӛнімдерін негізгі сатып алушылар: - Швейцария — 17,4; 
Ресей Федерапиясы — 15,4; Қытай — 12,1; Италия - 11,4; Франция - 7,3; Иран — 4,3 пайыз. 
Негізгі  шеттен  жеткізілетін  ӛнімдер:  Ресей Федерациясы  -  жалпы  импорт  кӛлемінің  38,8 
пайызын  құраса,  Германия  —  8,5,  Кытай  -  6;  Украина  —  5,9,  АҚШ  -  5  ,  Жапония  —  3,2 
пайыздарды  құрайды.  Бұл  Қазақстан  экономикасының  сыртқы  саудаға  тәуелді  қиын 
жағдайын  кӛрсетеді.  Әлемнің  барлық  елдері  жалпы  нарық  заңымен  дамиды,  бұл 
халықаралық 
қатынастардағы 
экономикалык 
сипаттың 
басымдылығымен 
байланыстырады.  Тұтыну  кұрылымы  ұдайы  күрделеніп,  ресурстардың  қашықтығы  мен 
жеткіліксіздігі әрдайым айырбас мүмкіндігін талап етеді. 
Сыртқы  сауданың  қажеттігі,  ол  отандық  экономиканы  дамытудың  ынталандыру 
құралы  болғандықтан,  үкімет  соңғы  жылдары  сыртқы  сауданы  дамытуды  ынталандыру 
үшін бірнеше шаралар қабылдады: 
-
 
сыртқы сауда қызметін басқаруда ӛзара шарт жүйесін енгізді; 
-
 
үлттық экономикада шетел капиталын белсенді пайдалану; 
-
 
еркін экономикалық аймақтың әр түрлі нысандарын қүру; 
-
 
1999 жылдан АҚШ долларымен ұлттық валютаның ара қатынасын бірыңғай 
реттеу енгізілді. 
Сыртқы  экономикалық  байланыстарды  тиімді  ұйымдастыру  мен  олардың 
механизмдерінің  басқарылуы  кӛптеген  жағдайда  байланыстардың  жіктелуімен 
анықталады. 
Сыртқы экономикалық байланыстардың екі ондыққа жуық әр түрлі нысандары бар: 
олар  -  сырткы  сауда,  халықаралық  кредит,  лизинг,  заем,  инжиниринг,  маркетинг,  жұмыс 
қолының  кӛші-қоны,  ӛңдірістің  ӛзаралық  кооперациясы,  ғылым  саласындағы  айырбас, 
техникалар  мен  білім,  валюталық-кредиттік  карым-қатынас,  еркін  экономикалық  аймақ 
құру, капиталды шығару, біріккен кәсіпкершілік және т.б. 
Сыртқы  экономикалық  байланыстардың  негізгі  нысаны  болып,  сыртқы 
(халықаралық) сауда болып табылады. Мұндай жағдайда еңбекті халықаралық бӛлісу мен 
мамандандырудың  мақсатқа  сәйкестігі  және  басымдығы  айқын  болады.  Сыртқы  сауда 
Қазақстан  үшін  ӛте  маңызды,  яғни,  амалсыз  қажеттіліктің  қарым  қатысынан  туындаған 
ӛндірістік және халықтық тұтынушылар үшін импорттық тауар сатып алуды мұнай, астық, 
сирек  металдар  мен  алюминийді  экспортқа  шығару  есебінен  50  пайызға  ӛсірген.  2000 
жылдан бастап Қазақстанның сыртқы саудадағы ішкі жалпы  ӛнімінің айналымдағы үлесі 
қомақты  ӛскенімен,  элемдік  саудадағы  үлесі  ӛте  тӛмен,  ол  жалпы  пайыздың  жүздеген 
бӛлшегіне тең. 
 Соңғы  жылдардағы  ІЖӚ-нің  сыртқы  саудадағы  айналымының  жоғары  үлесі 
Қазақстан  экономикасының  ашықтығын  кӛрсетеді.  Экспорт  пен  импорттың  тарифтеріне 
жеңілдікті  қамтамасыз  ететін  сыртқы  саудадағы  шектеуді  әлсірететін  бірнеше  заңдық 
қүжаттар 
қабылданды. 
Қазақстан 
Республикасьшың 
сыртқы 
экономикалық 
байланыстарьында  Азия  елдерімен  сауда  ынтымақтастығы  негізгі  бағыттардың  бірі  (10-
кесте). 
Қазақстанның экспорты мен импортының тауар айналымында Қытай, Иран, Түркия, 
Оңтүстік  Корея,  Жапония  ең  кӛп  үлес  алады.  Бірақ  Азия  елдерімен  сыртқы  сауданың 
дамуыңда  Республиканың  барлық  мүмкіндіктері  іске  қосылмаған.  Қазақстан  мен  Қытай 
арасында екі ара қарым-қатынасын реттейтін 30-дан астам халықаралық келісімдерге қол 
қойылған.  Қазақстан  мен  Түркия  арасындағы  сыртқы  экономикалық  байланыс  күшейе 
түсуде. 
Халықаралық сауда саласында негізгі саясаттың 2 түрі бар: 
 
 
1. Халықаралық сауда саясаты 
 
 
2. Сыртқы сауда саясаты 

 
Халықаралық  сауда  саясаты  –  хал-қ  сауда  саласында  жалпылама  қабылданған 
саясат. 
 
Сыртқы  сауда  саясаты  –  атауымен  мем-к  басқа  елдермен  сауда  қатынасына 
бағытталған іс әрекетін түсіндіреді. 
 
Сонымен қатар сыртқы сауда саясатының негізгі 2 бағыты бар: 
 
1. Еркін сауда саясаты 
 
2. Протекционизм 
Еркін  с.с-ты  –  таза  күйінде  мем-ң  сыртқы  саудаға  тікелей  арал-ң  бас  тартып 
нарыққа негізгі реттеуші ролін жіктелуін білдіреді. 
Протекционизм – отандық эк-ң шетелдік бәсекеден қорғауға бағытталған саясат. 
Кедендік  тариф  –  баж  салықтардың  қойылымының  жүйеленген  тізімі.  Кедендік 
баж  салығы  деп  –  мем-к  шекараны  ӛту  кезінде  тауар-ң  импорты  мен  экспортына 
салынатын салығы түсіндіріледі. 
 
Кедендік тарифтердің тҥрлері: 

 
тауар қозғ-ң бағыты б-ша: 
 
• импорттық 
 
• экспорттық 
 
• транзиттік 
 
Импорттық кӛп кездеседі. 

 
баж салығын орнату әдісі б-ша: 
 
• агбалорлы 
 
• спецификалық (арнайы) 
 
• құрама 
Агбалорлық  баж  салықтар  –  тауар  бағасына  б-ты  Фалес  мӛлшерімен 
орнатылады. 
Спецификалық (арнайы) баж салығы - ӛлшем бірлігінің абсолютті мағынасында 
орнатылады. 
Құрама – 2 әдіспен аралас. 

 
баж салықтаының іс-әрекет бағыты б-ша: 
 
• референциалды 
 
• дискреминациялық 
 
Референциалды  –  бір  елде  н/е  қандай  да  бір  тауарларға  тиімді  жағдай  жасау 
мақсатында минималды деңгейден тӛмен қойылады. 
 
Дискреминациялық – қандай да бір ел н/е тауарға қарсы орнатылып оған тиімсіз 
жағд-ды орнатуға бағытталады. 
 
Тарифті  саясатты  қолдану  тиімділігі  туралы  кӛптеген  кӛзқарастар  бар.  Эк-қ 
саясаттың құрамы ретінде тарифті қолд-ң қарсыластары тарифке қарсы бірқатар дәлелдер 
келтірілген: 
 
1) тарифтер эк-қ ӛсуді тежейді 
 
2) тариф тұтыну-ға салықтық ауыртпалықты ұлғайтады 
 
3)  импортталған  тауарларға  салынатын  тариф  жанама  түрде  елдің  экспортына 
нұсқан келтіреді 
 
4) тариф жұмыстылықтың жалпы деңгейін қысқарылуына әкеледі 
 
5)  тарифтерді  біржақты  енгізу  кӛп  жағд-да  «сауда  соғыстарына»  әкеледі.  Ал 
тарифтерді жақтауға мынадай жағымды жақтарды келтіреді: 
 
 
1) тариф жас саларды қорғайды 
 
 
2) тариф жергілікті ӛнд-ң ынталандыру құралы 
 
 
3) тариф бюжеттік түсімдердің маңызды кӛзі 
 
 
4) тариф ұлттық қауіпсіздігі, елдің халықаралық беделін қорғайды. 
 
 
2. Тарифтк емес: 

 
1)  белгілі  бір  отандық  ӛнд-с  салаларын  қорғауға  бағытталған  импортты  тікелей 
шектеу шаралары: 
 
- квоталар 
 
- лицензиялар 
 
- импорттық депозиттер 
 
- демпингке қарсы баж салықтары 
 
2)  тікелей  сыртқы  сауданы  шектеуге  бағытталған  бірақ  сондай  нәтижеге  әкелетін 
әкімшілік шаралар: 
 
- кедендік құжаттарды дайындау 
 
- техн-қ ж/е санитарлық стандарттар мен нормалар 
 
- тауарларды орау мен таңбалауға қойылатын талаптар 
 
3)  сыртқы  саудаы  шектеуге  тікелей  бағытталмаған,  бірақ  сол  нәтижеге  әкелетін 
басқадай шаралар: 
 
- халықаралық келісім шарт арқылы 
 
Тарифтік емес реттеу эк-қ опер-ға ұлттық нар-ты қорғауда қолд-ды. Қазіргі уақытта 
халықаралық  мойындалған  классификация  б-ша  тарифтік  емес  реттеудің  нақты  800 
түрінкӛрсетеді. Оны кең тараған 8 түрін: 
 
• тарифтік шаралар (импорттық кедендік тарифтер) 
 
•  паратарифтік  шаралар  (баж  салықтары,  кедендік  жиындар,  ішкі  салықтар, 
импорттық тауарларды енгізу кезінде алын-н тӛлемдер) 
 
• бағаларға бақылау жасау шаралары (демпингке қарсы импорттық ұйымдар) 
 
• қаржылық шаралар 
 
• валюталық операц-ды жүргізу ережелері 
 
• автоматтық лицензиялау (тауарларды шеттен әкелу мен шетке шығаруға арналған 
құжаттар) 
 
• мӛлшерлік бақылау шаралары (квоталар) 
 
• монополиялық шаралар 
 
• техникалық шаралар (стандарттар, сапа нормасы, қауіпсіздік нормасы) 
Тарифтік емес шаралар 2 үлкен топқа бӛлінеді:  * экономикалық 
 
 
 
 
 
 
 
* әкімшілік 
 
Эк-қ тарифтік емес реттеулер нарық механизмі арқылы жүзеге асады.Экспорттық 
ж/е импорттық тауарларды қымбаттату арқылы. Баж салығының ерекше түрлері, әртүрлі 
алымдар, импорттық депозиттер, валюталық реттеу шаралары. Эк-қ тарифтік емес реттеу 
нарыққа қолд-н жағд-да соңғы сӛз тұтынушыда болады. Ол шетелдік қымбат н/е отандық 
тауарды арзан бағамен сатып алу туралы шешімді қабл-ды. 
Әкімшілік  тарифтік  емес  реттеулер  –  нарықтық  қат-ң  басқа  шетелдік  тауар-ң 
әкелуін,  отандық  тауарлардың  сыртқа  шығарылуын  шектейді.  Эшварто,  лицензиялау, 
квоталау  арқылы  экспортты  шектеу,  монополиялық  шаралар  әртүрлі  қосымша  кедендік 
шаралар мен процедуралар. 
Мем-т  әкімшілік  шар-ды  қолдау  арқылы  ішкі  нарықтағы  тауар  құр-н  анықтайды. 
Сонымен  қатар  импорттық  ж/е  отандық  тауарлардың  жетіспеушілігін  қорғайды.  Осы 
жағд-ды тұтынушы ӛзіндік таңдау мүмкіндігімен анықталады 
 
14.  Дәріс.  Аграрлық  сектор  экономикасының  мемлекеттік  реттеу  жҥйесін 
қалыптастыру. 
 
 
1.  Агроӛнеркәсіп  кешенің  эк-н  мемлекеттік  реттеу  жүйесін  қалыптастыру 
алғышарттары 
 
2. Аграрлық сектордың мем-к реттеуінің негізгі қағидалары 
 
3. Аграрлық секторға мемлекеттік қолдау кӛрсету механизмі 
 

 
1. Аграрлық сектор – мем-к реттеуді аса қажетті реттеу, нарық жағдайында мем-ті 
реттеу экономиканың мүмкін коньюктуралық құлдырауына кӛтерілуіне мемлкеттік түзету 
енгізіп отыратын делдал ретінде жүргізіледі. Баға белгілеудің мем-к реттеу міндетті бағаға 
инфляцияның  жоғарғы  деңгейі  болдырмауы  керек.  Ауыл  шаруа-ғы  ӛндірушілерінің 
қажетті табыстылығын қам-з етуге б/п отыр. Бағаны мем-к реттеу мем-т орг. жүргізілетін 
ж/е жекелеген тауарлар бағасының әрекет етуші деңгейімен экон-қ ж/е әлеуметтік қарама-
қайшыл-ды  білу  үшін  бағаның  жалпы  деңгейін  сақтау  н/е  міндетті  түрде  бағытталған 
шаралар жүйесі ретінде жүргізіледі. 
 
Бағаны  реттеу  дег-з  –  бағағ  кез  келген  әсер  ету  емес  (оол  мем-т  органдарының 
қандай да бір щараларының нәтижесі болуы мүмкін), ал бағаға оның деңгейіне, жүйесіне 
ж/е  динамикасына  мақсатты,  сапалы  түрде  әсер  етуі.  Экон-қ    аграрлық  сектор-ң  мем-к 
жүргізілген  жалпы  тұжырымдамасынан  шыға  отырып,  баға  белгілеудің  нысандары  мен 
әдістерін анықтау кезінде ауыл шаруашылығы, шикізат пен азық-түлік нарығын, сонымен 
қатар  келісім  шарт  негізінде  орталықтандырылған  қорларға  жеткізудің  бірнеше 
белгілердді кӛрсетуі қажет. 
 
Мем-ң  а.  ш-ғы  эк-на  араласуы  нарықтық  қатынастар  дамуымен  анық-ды. 
Дерективті  түрде  бағаны  орнату  сұраныс  пен  ұсыныс  тепе-теңдік  заңын  мойындалады. 
Бағаны  мем-к  реттеудің  жалпы  құн  қағидаларын  пайдалана  отырып,  құрған  яғни 
бағдарламалық тұрақтандыру ж/е тӛмендету. Ӛтпелі кезеңдегі аграрлы сектор эк-н мем-к 
реттеу жүйесін қалыптастыру мен дамудың алғашарттарына келесілер жатады: 
 
1. Табиғи-климаттық жағд-ң сан алуан түрі  
 
2. Табиғи факторлармен катар нарық жағд-на б-ты болатын бағал-ң тұрақсыздығы 
 
3.  А.  ш-ғы  монополизацияны  тӛмен  дәрежесі  ж/е  ресур.  қам-з  етуші  ж/е  қызмет 
кӛрсетуші салардағы моноп-ң жоғарғы дәрежесі 
 
4.  Ұдайы  ӛндіру  процесімен  ерекш-ке  қарай  а.ш.  инвестициялау  әлсіз 
тартымдылығы 
 
5. Ауылдың әлеуметтік инфрақұрылының қалыптастыру ерекшелігі 
 
6. А. ш-ғы ӛнд-ті экологиялау қажет 
Республикамыздың агроонеркәсіп ксшені экономиканың аса маңызды саласы және 
экономикалық  дағдарысты  жою,  тамақ  және  жеңіл  ӛнеркәсіптерін  дамыту,  саяси-
әлеуметтік  тұрақтылықты  қамтамасыз  ету  жолында  шешуші  рӛл  атқарады.  Ішкі  және 
сыртқы саясаттың 2003 жылғы негізгі бағыттары туралы Қазақстан халқына жолдауында 
Республика Прсзиденті Н.Ә.Назарбаев: "Ауыл дегеніміз - сайып келгснде, халықтың тұр-
мыс  салты,  мәдениетіміздің,  дәстүріміздің,  әдет-ғүрпымыз  бен  рухани  тіршілігіміздің 
қайнары.  Осынау  саяси-моральдық  және  әлеуметтік  факторлардың  ӛзі-ақ  бізден  ауылға 
барынша  байсалды  қарауымызды  талап  етеді",  -деп  атап  кӛрсетті.  ("Егемсн  Қазақстан" 
газеті,  30  сәуір,  2002  ж.)  Кӛптеген  жылдар  бойы  ӛнімді  еңбекке  ынталандыру  тетіктерін 
жете  пайдаланбағандықтан  аграрлық  салада  терең  дағдарыс  қалыптасты.  Одан  шығудың 
бірдсн-бір  жолы,  сӛзсіз,  осы  салада  кешенді  және  жүйелі  түрде  экономикалық  реформа 
жүргізу еді. Ал оның қалай жүзеге асырылып жатқандығына талдау жасайтын болсақ, ең 
алдымен нарықтық қатынастарға кӛшу тактикасындағы орын алған қателіктерді атап ӛту 
керек. Бұл ауыл және барлық халық шаруашылығында реформа жүргізудің стратегиялық 
бағытын  жүзеге  асыруда  қолдан  жасалынған  қиыншылықтар  тудырды.  Әуелі  кӛптеген 
жылдар  бойы  орталықтан  басқару  жағдайында  қалыптасқан  шаруашылықпен  айналысу 
мен  еңбек  ету  психологиясын  жекеменшік  ӛрістеген  жағдайға  бейімдеу  революциялық 
емес  эволюциялық  процесс  екені  ескерілмеді.  Әсіресе  мал  шаруашылығын  дамытуда 
жергілікті  халықтың  еңбек  ету  "философиясы"  ескерілмеді:  -  эволюциялық  ӛзгерістер 
нарыққа ӛтуге даиын емес ортаға "секіріспен" ауыстырылды.  
Жоғарыда  жүргізілгсн  талдау  мәліметтері  кӛрсеткендей,  Қазақстан  ауыл 
шаруашылығының "құлдырауына" не себеп болды?  
Біріншіден, 
жекешелендірілген 
ауыл 
шаруашылық 
кәсіпорындарының 
мүшелерінің  негізгі  бӛлігінің  ӛз  бетімен  шаруашылық  жүргізуге  дайын  болмауы,  нарық 

жағдайына 
ӛтуге 
ауыл 
шаруашылық 
жұмысшыларының 
психологиялық 
дайындықсыздығы,  еңбекті  ұйымдастырудың  ұжымдық  формасына  дағдыланғандықтан 
ӛз шаруашылығын ұйымдастыру тәжрибесінің жеткіліксіздігі. 
Екіншіден, іс жүзінде жекешелендіру формальды түрде, яғни тек сыртқы кӛрінісін, 
түрін  ӛзгертумен  шектелді,  оның  түрлері  мен  әдістері  біржақты  сипат  алды.  Алғашқы 
кезеңде  жеке  шаруашылық  жүргізу  үшін  жағдайлар  жасалмастан  негізінен  ірі 
кәсіпорындарды  ұсақ  және  шағын  кәсіпорындар  мен  шаруа  қожалықтарына  бӛлшектеу 
қалыптасқан ӛндіріс процесінің бұзылуына, ішкі және сыртқы байланыстарының үзі-луіне 
алып келді. Оның үстіне, ауыл шаруашылығында айналым заттарының қоры болмауы мен 
баға қайшылығынан жағдай қиындай түсті. 
Ҥшіншіден,  жекешелендіру  бағдарламасы  тұтастай  аграрлық  саясат  пен 
экономиканы 
тұрақтандыру 
шараларымен 
нығайтылмады. 
Сондай-ақ 
ауыл 
шаруашылығы  дамуын  мемлекеттік  қолдау  деңгейі  анықталмады.  Жекешелендірумен 
Мемлекеттік  мүлік  комитеті  жеткілікті  мӛлшерде  негізделген  экономикалық  есептеусіз 
айналысты.  Аграрлық  кәсіпорындар  деңгейінде  жекешелендіру  жұмыстарының 
жағымсыз  зардаптарын  болдырмау  шаралары  жасалынбады  және  ӛндірістік 
бӛлімшелердің  қызмет  кӛрсетуші,  қосалқы,  кӛмекші  кӛсіпорындармен  ӛзара  қарым-
қатынас механизмі дайын-далмады. 
Тӛртіншіден,  АӚК-тің  ӛндеуші  кәсіпорындарын  жекешелендіру  де  жеткілікті 
экономикалық  негіздеусіз  жүргізілді,  нәтижесінде  ауыл  шаруашылық  тауар 
ӛндірушілерінің  ӛніміне  тӛменгі  сатып  алу  бағалары  және  ӛз  ӛнімдеріне  жоғары  ӛткізу 
бағалары монопольды жағдайда белгіленді. Бұл ауыл тауар ӛндірушілерін әділетсіз, ауыр 
жағдайларға  душар  етті.  Бұл  жерде  ұтымды  тәжірибе  ретінде,  кезінде  Алматы  темекі 
фабрикасын  басқаруға  алған  американдық  "Филипп  Морис"  компаниясының  қызметін 
атауға болады. Компания темекі ӛсіруші шаруашылықтармен фючерстік келісім-шарттар 
жасап,  күзде  алынатын  ӛнім  есебінен  олардың  кӛктемгі  жұмыстарын  қаржыландыру 
шараларын  жүргізді,  темекі  түқымымен,  тыңайтқыштармен,  басқа  да  заттармен 
қамтамасыз  ете  білді.  Сатып  алынған  ӛнімнің  ақысын  уақыт  ӛткізбей  тӛлеп  отырды. 
Соның салдарынан темскі дақылының түсімі 2000 жылы 1990 жылмен салыстырғанда 3,5 
есеге ӛсті. 
Жоғарыда  айтылғандарды  және  аграрлық  секторды  нарық  жағдайына  бейімдеу 
тәжрибесін ескере отырып, тӛмендегідей тұжырымдар жасауға болады: 
-
 
аграрлық  сектордың  ӛндірістік-әлеуметтік  ерекшелігіне  қарай  онда  нарықтық 
механизмді  ешқандай  шектеусіз  және  түзету  енгізусіз  "таза  күйінде"  пайдалану 
ӛндірістік  потенциалды  қолдану  тиімділігінің  тӛмендеуін  және  әлеуметтік 
мәселелердің шиеленісуін тудырады; 
-
 
меншік  пен  шаруашылық  жүргізудің  түрлері  мен  әдістерін  ӛзгерту  процесі 
бәсекелес нарықтық орта құрудың алғы шарты ретінде мемлекеттің бағыттауы мен 
қолдауы  нәтижесінде  біртіндеп  дамуы  тиіс;  сондықтан  кӛпукладтылық,  ұсақ 
тауарлы  жеке  және  ірі  ӛндірістің  (ерікті  кооперация  негізінде)  үйлесуі  ұзақ 
мерзімге сақталады; 
-  аграрлық 
сектор 
нарықтық 
ӛзін-ӛзі 
реттеудің 
     бастапқы 
алаңы" 
рстінде 
нарықтың 
дамуы 
үшін 
     рсттсу  мсн  қолдаудың  ерекше  мемлсксттік  саясаты  енгізілетін  экономиканың       
бірінші  саласы  болуы  қажст;  оның  мәні-окімшілік  емес,  экономикалық  құралдарды 
(баға, салық, несис,т.б.) ӛзара байланысқан жүйе ретіндс пайдалану болып табылады. 
 
Ең  алдымсн  экономикалық  рсттеудс  жср  рефор-масы  -  мсмлекст  дсңгейіндсгі 
үлттық  мәселелерді  қам-титын  аса  күрделі  процесс.  Әлемдік  тӛжірибеде  жерге  шексіз 
жскс  мсншіктік  қүқығын  бермей,  мемлекет  және  қоғамдық  мүдделсрдің  артықшылыгын 
қамтамасыз ете-тін ер түрлі шектеулер бар. Мүндай қүқықты беру - иқсат смсс,  тек жерді  
пайдалану  тиімділігін    арттыру  үшін  пайдаланатын  құрал.  Ауыл  тұрғандарын  кӛбірек 
толғандыратын  мәселс  жерге жеке  меншік  орнатудан горі, одан алынатын оз еңбегінен 

түсксн  нотижеге  иелік  ету  қүқығы.  Атап  айтқанда,  кеңінен  етек  алған  бүрынғы 
тәжірибені,    яғни    алдымен    ауылдың  бар  онімін,    пайдасын  алып  қойып,  соңынан 
дотация, қарыздарын отеу түрінде  біртіндел  қайтарудан  арылу  мүмкіндігін  бсру қажет 
болды. 
Ауыл еңбеккерінің жсрді сенімді пайдалануы үшін республикамыздың Ата заңына 
сойкес  жерді  үзақ  мсрзімгс  жалға,  нсмесс  омірлік  мүрагерлікке  беру  оте  тиімді  екенін 
баса  айту  керск.  Сондықтан  жер  туралы  заңда  бүл  процссті  аягына  дейін  жеткізу 
моселесін қарастыру оте маңызды іс екені белгілі. 
Жер қатынастарын реттеудің негізгі бағыттары:   

жүктеу/скачать 1,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: