Алматы «Сардар» баспа үйі
жүктеу/скачать 1,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| Біріншіден, түбірдің ұзарып, ия морфологиялық элементтерінің
кіріккенін анықтау үшін, оның жалаң, ежелгі вариантын табу қажет. Оны ескі-түркі ескерткіштерінің материалдарынан, ескі-түркілік қасиетін көбірек сақтаған алтай, чуваш тілдерінен кездестіреміз. Мысалы, ескі- түркі сөздігінде -са- (санау), -кыд (қыдыр), -мақ (мақ-та) т.б. деп қол- данылған. Сол сияқты қазіргі ал-тай тілінде -ит (итер), -тоз (тозан), -так, (тақыр) т.б. Чуваш тілінде -қай (қайт), -жал (жалын) т.б. фактілер сақталған. Бұл тəсіл тіл білімінде сыртқы қалпына келтіру (реконструк- ция) тəсілі деп аталады. Түбір сөздердің морфологиялық, фонетикалық, семантикалық ың- ғайдағы өзгерістері негізінен Енисей, Орхон, ұйғыр ескерткіштерінің жазылу кезеңіне дейін болғанын көрсетеді. Көбінесе, ескерткіштер тілінде түбір екі тұлғасында да (еш қосымшасыз, қарапайым ежелгі түрі, косымша жалғанған жаңа түрі) берілген: са- сан -"сан", сана, ба- бан - ө - "ойлау", өг -"ой" т.б. Бұл екі форманың біразға шейін қатар қолданылғанын көрсетеді. Екіншіден, осы орайда "өлі" түбірлерді анықтаудан да оған жалған- ған қосымшаларды айыру əлдеқайда жеңілірек. Яғни, мұндай түбір- лерді тек өздеріне ұқсас сөздердің құрылысы бойынша ортақ сөзтуды- рушы модельдерін салыстырып, теориялык жолмен ғана қалпына кел- 83 тіруге болады. Ол үшін кез келген үлгідегі, сол арқылы жасалған екі буынды түбір құрамынан өзара ұқсас, тектес əрі мағыналас грамматика- лық тұлғалар түбір мен тұлға жалғасқан жігінен бөліп алынады. Бұл əдіс тіл білімінде морфемасы бойынша талдау (по-морфемный анализ) əдісі деп аталады. Мəселен, -ыр/-ір - моделі бойынша жасалған айыр-, ауыр-,сір-, жасыр-, кідір-, құтыр-, асыр-, кашыр-, бітір-, көшір-деген екі буынды етістіктердің құрамынан осы грамматикалык көрсеткіштің өзін бөліп алсақ, ас-, қаш-, біт-, кеш- деген дербес түбірлер-мен бірқатарда *ай-, *-ау-, *ес-, *жас, *кід, *құттүбірлерінің де сөз тудыруға қатысып отырғанын кіріспе бөлімде атап көрсетеміз. Айырмашылығы – бірінші топтағы түбірлер жеке-дара қолданылады да, екінші топтағылар ондай дербестігінен айрылған, мағынасы біз үшін бүгінде түсініксіз. Бұдан шығатын қорытынды: бір модель бойынша жасалатын туынды түбірлердің құрамындағы дербес түбірлер секілді "өлі" түбірлер де бір кезде дербес сөз болғандығынан дерек береді. жүктеу/скачать 1,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|