Алматы «Сардар» баспа үйі
Көнекөз сөздер - архаизмдер
жүктеу/скачать 1,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| Көнекөз сөздер - архаизмдер
АҚ ТӨС (төз) Шөже жырлаған «Қозы Көрпеш-Баян Сұлуда»: Ақ төзін əулиенің кені айтады‚ Ақылы жоқ жас бала нені айтады? – деген жолдар бар. Енисей бойындағы Минуса ойпатын мекендеген түркі тектес качин‚ сағай‚ белтір‚ қоби‚ (қобый‚ қызай қазіргі шор халықтарының сүйектері‚ қызай руы‚ сары ұйғырларда да‚ қазақтар да бар) ұлыстардың тілінде ақ төс«жылқы түлігінің желеп-жебеушісі»‚ «пірі» дегенді білдіреді екен. Дөңгелек тұяқтыларды көлденең кесел‚ дүлей апаттан сақтаушы ақ төс əулиеге ақбозат шалатын ырым да болған. А.В.Андрианов ақ төс туралы “Айран в жизни минусинского инородца” (1909 жыл) деген еңбегінде: «қоянның бас жақ терісін аша ағашқа қыстырып‚ оның сыртын қайынның қабығымен қаптап‚ үйден аулақ жердегі бұтаның басына іліп қоятынын» жазған. Жылына екі мəрте‚ көктемде жəне күзде‚ ақ төсті үйге алып келіп‚ оның құрметіне ақсарбас шалатын болған. Қойдың оң жақ сүбе‚ оң жақ бүйрек‚ оң жақ құйрық майын қоян терісіне‚ яғни ақ төске жағатын болған». Сондай-ақ жыр жолдарындағы кен деген атаудың мағынасы қазірден басқаша мəнде қолданылған. Кен деген атау қазіргі тілімізде “қазба байлық” деген ұғымды білдірсе‚ бұл сөз ертеректе‚ “тұзды жерлер” (көлдер)‚ тұз шығатын орындарды ертедегі ата-бабаларымыз аруақ қонған немесе “əулие-əнбиелердің назары түскен киелі жер деп білген [16, 209 б.]. “Кенді төкпе‚ елді сөкпе” деген нақыл бір кездегі осындай наным-сенімге орай айтылса керек. ШЕГІР БАЯН Қанаттылардың қорғаушы пірі халық тілінде Шегір Баян деп аталған. Оны Ұлбике (ХІХІ ғ. бас кезі) мен Серəлі ақынның айтысынан кездестіреміз: 137 Кемақыл сен білмесең мен айтайын Құс атасы болады Шегір Баян Сахалар (якуттар) тілінде аңшы (саятшы), балықшылардың желеп- жебеуші пірі бауанау немесе бауйанау деп аталады [17, 185 б.]. ... Қазақ тіліндегі құс атасы Баян мен саха тіліндегі бауйанау сөздерінің түп- төркіні бір. Қазақ саятшылары қыран құстың алғаш ілгенін тырнақал- ды десе‚ оның тұңғыш саятқа шығып‚ ауыздануын бауашар деп атай- ды. Осындағы бау сөзі баудай түсірді деген тұрақты сөз орамындағы баумен өзара төркіндес. Əдетте, мифологиялық атаулардың қазақ тілінде көбіне тұрақты эпитеті болады. Баянның‚ тұрақты эпитеті – шегір. Құсбегілер қыран құсты көз алмасының түсіне қарай – ақ шегір‚ сары шегір‚ кер шегір‚ сондай-ақ сыртқы түріне байланысты көк шегір‚ құм шегір‚ ақ шегір дейді. ҚИЯЛ Кейде көне сөздерді сыртқы тұлғасы ұқсас омонимдес сөз- дермен де шатастырып алуымыз ықтимал. “Қозы Көрпеш-Баян Сұлу” жырының В.В.Радлов нұсқасында: Тілімді алсаң осы жолға барма‚ балам‚ Қарабайдың Қодары қиял‚ балам‚ – деген жолдар бар. Осындағы қиял сөзін араб тілінен енген қиял мен (ой-қиял) ұштастыра қарауымыз да мүмкін. Шындығында‚ жырда- ғы қиял түркі-монғол тілдеріне ортақ сөз. Алтай тілінде қиялды “күнəлі”‚ монғол тілінде қиял “нəпсі”‚ қиялты “нəпсіқұмар”‚ “əйелжанды” деген мағынада қолданылады екен [18, 24 б.]. Міне‚ мұндай салыстырмалы дерекке қарағанда жырдағы немесе байырғы қазақ тіліндегі қиял “нəпсіқұмар”‚ “əйелжанды”‚ “қызғаншақ” деген мағынада қолданыл- ған деуге болады. КІРІШ “Қозы Көрпештегі” мағынасы мүлде түсініксіз сөздердің бірі –кіріш. Осы жырда Қозының Баянды іздеп шығатын сəтін баяндай- тын мынадай жолдар бар: –Қайғыменен көкірекке сана салған‚ Сұм балам санаменен болған алаң Ен дария емшек сүтім кіріш тұтар‚ Өтерсің онан нағып‚ жазған балам? –Шешеке‚ бір сұмдықты енді біліп‚ Жүре алман бұрынғыдай ойнап-күліп. Ен дария емшек сүтің керіш тұтса‚ Өтермін онан дағы кеме мініп. 138 Жырдың əртүрлі басылымдарында кіріш “ақ”‚ “аппақ” деген мағынадағы сөз деп түсіндіріліп жүр. Кіріш сөзіне берілген мұндай түсінік‚ біздің байқауымызша‚ дəл емес. Кіріш - түркі тілдес халықтардың байырғы сөзі. Қазіргі түрік тілінде кіріш “сіңір”‚ “тарамыс”‚ “ішек” (музыкалық аспаптың ішегі)‚ “садақтың көрмесі”‚ “бөрене”‚ “сырық” төрізді мағынада қолданылады[ТурРС‚ 552-б.]. Ертеректе қазақтар садақтың кермесін кіріс деп атаған: Атқаныма шыдамай‚ жүктеу/скачать 1,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|