Алматы «Сардар» баспа үйі
жүктеу/скачать 1,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| ат, арқун, қатыр сөздерін берген.
АТ. Ат сөзінің ҚТС-нде бірнеше мағынасы берілген. Соның ішінде жылқы малына тиістісі: 1) піштірліген еркек жылқы; 2) мініп, жегіп күшін пайдаланатын көлік [ҚТТС, І]. Кейде піштірілген, піштірілмегені белгісіз (тосыннан кəрінген) жылқы малын ат деп айта беретініміз бар. Қытай жылнамаларында кездесетін деректерде Азия ғұндарының қолға үйретілген жануарға берген «ат» атауының мағынасының əрда- йым бар күшпен алға ұмтылуды қалайтын жануарлығы негізге алын- ғандығы, сондықтан аттың динамикалық құрылымы мен түбірден тара- ған сөздер арасында мағыналық жағынан жалпылама қасиеттің барлы- ғын айтады. Жылқы сөзіне қарағанда ат сөзі жиі қолданылады. Төл атаулары, үйірге түсу, ұрпақ өрбітуге байланысты жағдайлардың басқасында ат сөзі қолданыла береді, яғни ат бір жануарды, жылқы болса ат үйірін білдіреді. Аттың басты міндеті – жұмысқа жегілу, мінілу, бəйге, жарыс, жорық т.б. М.Қашқаридың сөздігінде бұл сөз де жылқы деген жалпы ұғымның бір атауы ретінде көрсетілген. Автордың айқындауынша, сөз басындағы дауысты дыбыс осы мағынаны беру үшін қысқа айтылатын кəрінеді, (ат) ал егер ол созылыңқы айтылса, (аат) ол кісінің атын, есімін білдіретін басқа сөз ретінде қолданылады. М.Қашқари дауысты дыбыстардың түр- кі тілдерінде екі түрлі айтылатынын айқын аңғарып, дəл таныған. Ат сөзін тарихи-сөзжасамдық қырынан зерттеген А.Салқынбай: «Ат/ад» тұлғасының мағыналық қыры қозғалыспен байланысты, яғни «ат» - күннің бір сипатын танытатын, қасиетін көрсеткен сөз ретінде бағаланады. Аттың киелілік, қасиеттілік сипатының танылуы, жеті қазынаның бірі болып, ер қанаты саналуы – халық танымында, жадында сақталған, көнеден келе жатқан дүниетаным. Ат – күннің (тəңірдің) жердегі елшісі сипатында танылып, алуан түрлі ұғым қалыптастыруға себеп, негіз болған. Ол сипат, қасиет – күннің шығуы, көтерілуі, жылжуы, батуы тағы басқалар. Таң атты деген тіркестегі ат сөзі арқылы – «шығу» семасы сақталса, «күннің қозғалыста болуы, жыл- жуы» мағынасы арқылы – тағы сол сияқты номинативтік туынды атау- лар жасалған. Ал «ат» сөзінің тек қимылдық емес, жалпы ұғымды белгілеуші тұлға ретіндегі мағыналық жүйесін, даму жолын былайша 179 көрсетуге болады: 1. қозғалу семасы – аттау, аттану, адақ (айақ), адасу, адым т.б.; 2. объектінің шығу семасы – таң атты, тас атты, атып шығу, атып тұру; 3. объектінің бату, біту семасы – ат, ад (тамұқ) ада болу; 4. объектілік сема – ат; 5. субъектілік сема – ата, аталық, адам т.б. [1] Сахалар (якут) атамекенінен ғасырлар бұрын кеткендіктері жəне өздеріне атамекен еткен Сібірде, сол жердің табиғи шарттарына бе- йімделген жануарларды пайдаланған, бірақ жылқыны ешқашан ұмытпаған. Бұл жерде күнделікті өмірде қолданған, маңызды функ- циялары болған жануарларды ат сөзімен атаған. Орта Азиядағы жыл- қының функциясымен саха жұртындағы Сібір киігінің функциясы бір- дей. Осыған орай Сібір киігінің аталуы аттаба болған. Өгіздің аталуы ат өгіз делінген. Тағы да оқыранған əртүрлі жануар «аттаммут» түрін- де аталған. Қазақ тілінде «атқа мінді» десе де, «жылқыға мінді» демейді. Өйткені бұл жерде «ат» сөзі жылқы малының мінуге жарайтын барлық түріне байланысты айтылып тұр, ал «жылқы» сөзінде ондай ұғым жоқ, оның айтылу аясы мен қолданылу ерекшелігі стильдік бояуы – бедері ат сөзінен гəрі басқалау болып келеді. Тірі тілдердің материалдары бойынша мұндай стильдік əрқилы мүмкіншіліктерді зерттеп білуге болар, бірақ өкінішке орай, өлі тілдердің кезінде жазылып қалған азын- аулақ мысалдарына орай ондай бақылау жұмыстарын жүргізуге бола қоймайды, өйткені мұндай мысалдар құрамында кездесетін сөздердің саны аз, əрісі тар, өзіндік ерекшеліктері ашыла бермейтін ауқымда ғана көрінеді. Ортағасыр түркілерінің тілінде үйірге түсіп, ұрпақ өрбітуден басқа жағдайдың бəрінде де ат сөзі қолданылады. ЖЫЛҚЫ. Жылқы – тақ тұяқты ірі қара, төрт түліктің бірі. Бұл жылқы атауына ҚТС-нде берілген анықтама [ҚТТС]. Жылқы атауының тақ тұяқты ірі қара мағынасын тек тарихи деректерден кездестірмесек, дəл қазіргі күнде тек төрт түліктің бірі ретіндегі мағынасы ғана сақ- талынған. Мəселен, «Диуани лұғат-ит түркте» малдың жалпы атауы ретінде йылқы сөзі берілген. «Күлтегін» ескерткішінде йылқы сөзіне -сығ жұрнағы жалғану арқылы йылқысығ – «бай, дəулетті» деген ұғым тудыратын жаңа сөз жасалатын көрінеді [ДТС, 267 ]. Малдың оның ішінде жылқының байлық көзі болып есептелінетінін біз қазақ өмірінен жақсы білеміз. Аталмыш жəдігерлікте осы сөздің йылсығ деген тұлғасы бар [ДТС, 267], негізгі 180 түбірі йыл болса керек. ДТС-да «скот» деген мағынасы берілген [ДТС, 267]. М.Қашқаридың сөздігінде жылқы сөзі үйірде жүрген малдың жалпы атауын білдіреді. Жылқы сөзінің мағынасы қазіргі қазақ тілінде де осындай. Зерттеуші А.М.Щербак бұл сөз туралы «оно обозначало первоначально «табун» и в этом значении ассоцировалось с табунными животными, наиболее важное место среди которых занимало лошадь» деп жаза отырып, Г.Вамберидің «jilki» сөзі «jil» - жинау, біріктіру етістігінен болуы мүмкін деген пікіріне назар аударуды жөн көреді [15]. Қорыта айтқанда, «жылқы» атауы «йығ» - бір жерге жинау (көне түркі) мағынасын береді. Айғыр, ат, бие, құлын, тай атауларының жиынын «үйір» деген ұғымды білдіретін «чылғы» сөзі бар екендігін ескерсек, «жылқының» алғашқы мағынасы осы «үйір», «табын», «мал тобы» дегенге келеді. Ат деген сөзбен салыстырғанда жылқы деген атау жыныстық ерекшелікті білдірмейді. жүктеу/скачать 1,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|