Анықтамалық материал жануарлардың иесіне ауруды балауға және мал

28 
еркек малдарда жыныс мүшесіне жалғасады, сондықтан ол зәрден бөлек 
басқа жыныс заттарын шығарады.
1 тәулікте ірі қара мал 6-20 л зәр бөлінеді, сілтілік реакциясы әлсіз (6,0–
8,7 азықтандыруға байланысты). Зәр – бұл сары сабан түсті сұйықтық. Егер 
ол айқын сары немесе қоңыр түске боялған болса онда ол жануардың 
денсаулығының бұзылғандығың белгісі.
Көбею жүйесі
Көбею жүйесі барлық жүйелермен тығыз байланысты , оның ішінде 
шығарушы органдармен. Оның негізгі функциясы тұқымды одан әрі 
жалғастыру.
Еркек мал мен ұрғашы малдың жыныстық жүйелері өзгеше, сондықтан 
әр жүйені жеке жеке қарастырамыз.
Еркек малдың жыныстық органдары 
Бұқаның жыныстық органдары қос қостан берілген: жұмыртқалар, 
ұрық жолы және жұмытқа канаттары, қосымша жыныстық бездер және 
жұпсыз органдар: ұма, зәр жыныс каналы, жыныстық мүше, күпек.
Ен– еркек малдардың негізгі жұп жыныстық органдары, онда 
спермилердің дамуы мен өскі жүреді. Ол соынмен қатар ішкі секрецияның 
безі және еркек малдардың жыныстық гармондарын бөледі. Бұқаларда ен 
ұзындығы 12–15 см, қалыңдығы – 6–7 см, массасы – 300 г.шамасында. Еннің 
құрылысы (кесінді көрінісі сур.7 ). 
7Сурет 1- ұрық жолы, 2 - ен қосалқысының денесі, 3 – ен 
қосалқысының басы, 4 - ен торынан шығатын тіктүтікшелер, 5 - ен торы, 6 - 
ен бөліктері, 7 - еннің ирек түтікшелері, 8 - бөлік аралық дәнекер тоқыма, 9 - 
ен, 10 -ен қосалқысының құйрығы. 
Ен жұмыртқа тәрізді форомаға ие, ен канатында ілінген, жамбас 
бөліктің ұма қабырғасында ілінген. Онымен өзінің қосымшасы шығыз 
байланысты, қосымша сыртқа шығару процесстеріне тікелей байланысты. 
ҚЕн қосымшасында ұрықтар ұзақ уақыт бойы қозғалмай сақтала алады. Бұл 
кезеңде ол азықпен қамтамассыз етіледі, ал шағылысу кезінде перистальды 

29 
бұлшық ет жиырылуы нәтижесінде ұрықжолына шығарып жібереді. Ен 
қосымшасында бас, дене, құйрығы болады.
Ұма – ол ен мен оның қосымшасының қаптаушысы. Бұқада ол 
сандарының арасында орналасқан.
Ұмадағы температура құрсақтағыға қарағанда төменірек, бұл 
спермилердің дамуына жақсы әсер етеді. Бұл органның терісі ұсақ 
шаштармен қапталған, тері және май бездері бар. Эластикалық бұлшық ет 
қабығы тері астында орналасып, ұма жолын құрайды, осының нәтижесінде 
орган денесі екіге бөлінеді. Ұманың бұлшықеттік денелері еннің жамбас 
бөлігіне дейін созылуына әсер етеді, бұл сыртқы ортаның төмен 
температурасы жағдайында жүреді.
Ұрық өтуші жол, ен қосымшасының жалғасы болып табылады, үш 
қабатты жіңішке түтік түрінде болады. Ол ен қосымшасының құйрығынан 
басталады. Ен канатының құрамына ұрық жолы құрсақ қуысына өтеді, ол 
жақтан жамбасқа, ал ол жерде ампула түзеді. Мойынның артында қуық 
шығарушы безбен байланысады, ол зәр шығару каналымен байланыс құрады.
Енбау – бұл құрсақ қатпары, онда тамырлар, жүйке, сонымен қатар 
ұрықшығарушы жолақ орналасады.
Зәр жыныс каналы немесе уретра сперимлер мен зәрдің сыртқа 
шығуын қамтамассыз етеді. Уретраның тесігі қуық мойынынан басталып, 
жыныстық мүше басына дейін жалғасады. Алғашқы, уретраның ең қысқа 
бөлігі – мойыннан басталып ұрықшашушы каналға дейін созылып, тек зәрді 
ғана өткізеді. Еркек уретрасының қабырғасы кілегейлі және бұлшық ет 
қабығынан құралады. 

жүктеу/скачать 2,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: