Қозғалыс апараты немесе тірек-қоғалыс аппараты

12 
және онда өкпе мен жүрек орналасады. Шеттік қаңқа 2 алдыңғы және 2
артқы шеткі жүйелермен танылады. Көкіректің шеткі бөлігіне: жауырын, 
қабырға, иық, иық сүйегі, білек, алақан, бунақтар жатады. 
Қаңқаның кәрілігі, ағзаның қартаюы мен жыныстық қартаюға 
қарағанда ,кешірек келетінін білуіміз қажет. Ал, жануарлардың қозғалу 
белсенділігінен айырылуы – бұзаулардың жартылай жетілген қанқамен 
туылуына әкеп соқтырады. Эмбриондық даму кезеңі кезінде перифериялық 
(шеттік қаңқа) қаңқаның тез өсуі жүреді, себебі бұл кезде бұзаулар өздігінен 
қозғалып, тұрып тұрып емізетін анасының емшегіне дейін жете алуы қажет. 
Туылғаннан соң қабырғалары, омыртқасы, кеудесі және жамбас сүйектері тез 
дамиды. Ірі қара мал салмағының өсуі 5–6 жаста аяқталады. Қаңқа қартаю 
процессі құйрық омыртқасы мен соңғы қабырғалардан басталады. Мұның 
бәрі сүйектердің минералдануына әсер етеді. 
Тізбек – олар сүйектер мен шеміршектерді бір– бірімен 
байланыстырып тұратын коллаген талшықтары, Сүйектерге түсіп тұрған 
күш, тізбектерге де түседі, бірақ тізбектер сүйектерді бір–бірімен 
байланыстырып, қаңқаға белгілі бір пішін береді. 
Жануарлардың қозғалмалы мүшелерінің сырқаттары ішінде көбінесе 
сүйектер біріктірілген жерлерде потологиялық процестер кездеседі, әсіресе 
буын шектері. Сүйектер біріктірілген жерлердегі потология қозғалу 
мүмкіншілігінен айырылу және белгілі түрде ауырумен аса қауыпты болып 
келеді. 
Бұлшықет 
ұлпасының 
ерекшеліктері: 
ол 
қозғалысты 
шақырып(динамикалық жұмысты), кішірейеді және бұлшықет тонусын 
жақсартады,сонымен қатар буын беріктігін және белгілі бір пішінді ұстап 
тұрады. Бұлшықеттердің үлкеюі, өсуі барлығы жасалған жаттығуға 
байланысты. Бұлшықет талшықтарының орналасуына байланысты, 
бұлшықет ұлпасы 3 түрге бөлінеді: тегіс салалы бұлшықет ұлпасы, көлденең 
жолақты бұлшықет ұлпасы, жолақты жүрек бұлшықет ұлпасы.
Тері. Ірі қара мал терісі түкті терімен қапталған. Олардың сыртқы түрі, 
температурасы, құрылымы зат алмасу үдерісіне байланысты болып 
келеді.Тері қорғаныштық қызмет атқарады. Ол зиян микроағзалардың 
ағзаға түсіп кетпеуін қамтамасыз етеді. Тері арқылы сумен бірге түрлі тұздар, 
сүт қышқылы азоттық зат алмасу өнімдері сыртқа шығарылады. Тері 
қанайналым үдерісінде қан сақталу қоймасының да қызметін атқарады. 
Жануар денесінің қанының 10 %– ы қан тамырларына сияды. Дене 
температурасына байланысты қан тамырлары созылып,кішірейеді. Терінің 
витаминдер алмасуына да қатысы бар. Теріде болатын ерекше заттардан 
күннің ультракүлгін сәулелерінің әсерінен Д витамині түзіледі. Теріде 
аздаған мөлшерде газ алмасу үдерісі жүреді, яғни оттекті сіңіріп, 
көмірқышқыл газын бөледі.Теріде ағадағы артық май қор ретінде жиналады. 

13 
1 Кесте - Ірі қара малдың клинико-физиологиялық көрсеткіштері 
Мал түрі 
1 мин.тыныс алу 
қозғалысының 
саны 
Қалыпты 
температурасы, 
°С 
1 мин. тамыр соғу 
жиілігі 
І.қ.м. бұзауы 
25-30 
38,5-40,0 
60-80 
Ірі қара мал 
10-25 
38,0-39,5 
50-70 
Ірі қара малдың терісі жалпы дене массасының 3–8 % –ын құрайды. 
Бұқа терісінің салмағы 60–80 кг шамасында болады, қалыңдығы 2 – 6 ммдей 
болады.
Түкпен қапталған тері қабаттары ажыратылады:
Тері үсті қабаты (эпидермис) – сыртқы қабат. Ол тері түсін анықтайды, 
тері үстіндегі кірді, микроорганизмдерді жояды. Эпидермисте түктер өседі. 
Ортаңғы қабат (дерма) – нағыз тері. Бұл қабатта қан тамырлары, 
лимфа тамырлары, жүйке талшықтары өте жиі орналасқан. Эпидермисті 
қажетті қоректік заттармен осы қабат қамтамасыз етіп отырады.Ішкі жағын 
торлы қабат дейді. Дерманың торлы қабаты тірек қызметін атқарады. Бұл 
қабатта түктің түбірі, тер және май бездері орналасады. Ішкі қабаты 
(гиподерма) – шелді қабаты. Терінің шелмай қабаты да дәнекер ұлпадан 
тұрады. Бұл қабат ірі қара малдың денесін қаптап тұратын фасцияға келіп 
бекітіледі. Мұнда жиналған майлы заттарды ағза қажет кезінде 
пайдаланады.Терінің бұл қабаты ағзаны суықтан және сыртқы ортаның 
механикалық әсерлерінен қорғайды.
Май бездері тері негізінде орналасқан. Майлы бездердің өзектері 
түктердің түбіріне ашылып, түктерге, теріге май бөледі. Майлы бездерден 
бөлінген май теріні құрғап кетуден сақтайды, теріге суды өткізбейді. Терінің 
жұмсақтығы мен серпімділігін қамтамасыз етеді.
Тер бездері торлы қабатта орналасқан. Олар жануарлар терісінің эпидермисі 
түзейтін бір және көпжасушалы сөл бөлетін бездер. Олар тері сыртына 
әртүрлі заттар бөліп шығарады. Бездердің сөлдері теріні майлайды, 
организмнің жылу реттеу қызметіне және хемокомуникация , термогуляция 
үдерістеріне қатысады. Қорғану және шабуылдауда үлкен қымет атқарады. 
Ірі қара малдың сүт бездерін желін деп атайды. Ол төрт бөліктен 
тұрады.Әр бөлікте бір емшектен болады. Желін оң және сол жарты бөлікке, 
олардың әрқайсысы алдыңғы және артқы болып бөлінеді.
Емшекте ерекше сезімтал жүйке ұшы – рецепторлар орналасқан. 
Желіннің бездік не секреторлық тіні көптеген көпіршіктер(альвеол) мен 
шығарғыш түтікшелерден тұрады. Түтікшелердің қабырғасы жиырылғыш 
клетка қабатынан , сондай – ақ, ішкі қабаты сүт түзілетін бездік эпителийден 
тұрады. Шығарғыш түтікшелер қосыла келе сүт астауына ашылатын сүт 
түтіктерін құрайды. Сүт астауының емшек бөлігі емшек түтігімен аяқталады. 
Желінді пішініне, сыйымдылығына және еніне қарай бағалайды. Сүтті 
сиырлардың сауылған желіні босап, терісі жиырылады. Мұны «астау» желін 
деп атайды.

14 
Тұяқша – тұяқ сүйегімен берік байланысқан тұяқ ұлтаны. Ол 
эпидермистен және дермадан тұрады.Эпидермистен мүйізді тұяқтың
ұлтанын құрайтын түтікше мүйіз өседі. Дерма – тұяқ сүйегінің
сүйекқабымен тығыз байланысып бірігіп кеткен. Орналасуына қарай 
сүйекқабы 4ке бөлінеді: қайыма, табан , жақ , тәжі (сур. 4). 

жүктеу/скачать 2,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: