Қозғалыс апараты немесе тірек-қоғалыс аппараты

12 
 
және  онда  өкпе  мен  жүрек  орналасады.  Шеттік  қаңқа  2  алдыңғы  және  2  
артқы  шеткі  жүйелермен  танылады.  Көкіректің  шеткі  бөлігіне:  жауырын, 
қабырға, иық, иық сүйегі, білек, алақан, бунақтар жатады. 
Қаңқаның  кәрілігі,  ағзаның  қартаюы  мен  жыныстық  қартаюға 
қарағанда  ,кешірек  келетінін  білуіміз  қажет.  Ал,  жануарлардың  қозғалу 
белсенділігінен  айырылуы  –  бұзаулардың  жартылай  жетілген  қанқамен 
туылуына  әкеп  соқтырады.  Эмбриондық  даму  кезеңі  кезінде  перифериялық 
(шеттік қаңқа) қаңқаның тез өсуі жүреді, себебі бұл кезде бұзаулар өздігінен 
қозғалып, тұрып тұрып емізетін анасының емшегіне дейін жете алуы қажет. 
Туылғаннан соң қабырғалары, омыртқасы, кеудесі және жамбас сүйектері тез 
дамиды.  Ірі  қара мал  салмағының өсуі    5–6  жаста  аяқталады.  Қаңқа  қартаю 
процессі  құйрық  омыртқасы  мен  соңғы  қабырғалардан  басталады.  Мұның 
бәрі сүйектердің минералдануына әсер етеді. 
Тізбек  –  олар  сүйектер  мен  шеміршектерді  бір–  бірімен 
байланыстырып  тұратын  коллаген  талшықтары,  Сүйектерге  түсіп  тұрған 
күш,  тізбектерге  де  түседі,  бірақ  тізбектер  сүйектерді  бір–бірімен 
байланыстырып, қаңқаға белгілі бір пішін береді. 
Жануарлардың  қозғалмалы  мүшелерінің  сырқаттары  ішінде  көбінесе 
сүйектер  біріктірілген  жерлерде  потологиялық  процестер  кездеседі,  әсіресе 
буын  шектері.  Сүйектер  біріктірілген  жерлердегі  потология  қозғалу 
мүмкіншілігінен  айырылу  және  белгілі  түрде  ауырумен  аса  қауыпты  болып 
келеді. 
Бұлшықет 
ұлпасының 
ерекшеліктері: 
ол 
қозғалысты 
шақырып(динамикалық  жұмысты),  кішірейеді  және  бұлшықет  тонусын 
жақсартады,сонымен  қатар  буын  беріктігін  және  белгілі  бір  пішінді  ұстап 
тұрады.  Бұлшықеттердің  үлкеюі,  өсуі  барлығы  жасалған  жаттығуға 
байланысты.    Бұлшықет  талшықтарының  орналасуына  байланысты, 
бұлшықет ұлпасы 3 түрге бөлінеді: тегіс салалы бұлшықет ұлпасы, көлденең 
жолақты бұлшықет ұлпасы, жолақты жүрек бұлшықет ұлпасы.   
Тері. Ірі қара мал терісі түкті терімен қапталған. Олардың сыртқы түрі, 
температурасы,  құрылымы  зат  алмасу  үдерісіне  байланысты  болып 
келеді.Тері  қорғаныштық  қызмет  атқарады.  Ол      зиян    микроағзалардың 
ағзаға түсіп кетпеуін қамтамасыз етеді. Тері арқылы сумен бірге түрлі тұздар, 
сүт  қышқылы  азоттық  зат  алмасу  өнімдері  сыртқа  шығарылады.  Тері 
қанайналым  үдерісінде  қан  сақталу  қоймасының  да  қызметін  атқарады. 
Жануар  денесінің  қанының  10  %–  ы  қан  тамырларына  сияды.  Дене 
температурасына  байланысты  қан  тамырлары  созылып,кішірейеді.  Терінің 
витаминдер  алмасуына  да  қатысы  бар.  Теріде  болатын  ерекше  заттардан 
күннің  ультракүлгін  сәулелерінің  әсерінен  Д  витамині  түзіледі.  Теріде 
аздаған  мөлшерде  газ  алмасу  үдерісі  жүреді,  яғни  оттекті  сіңіріп, 
көмірқышқыл газын бөледі.Теріде ағадағы артық май қор ретінде жиналады. 
 
 
 
 
 

13 
 
1 Кесте -  Ірі қара малдың клинико-физиологиялық көрсеткіштері 
 
Мал түрі 
1  мин.тыныс  алу 
қозғалысының 
саны 
Қалыпты 
температурасы, 
°С 
1 мин. тамыр соғу 
жиілігі 
І.қ.м. бұзауы 
25-30 
38,5-40,0 
60-80 
Ірі қара мал 
10-25 
38,0-39,5 
50-70 
 
Ірі  қара  малдың  терісі  жалпы  дене  массасының  3–8  %  –ын  құрайды. 
Бұқа терісінің салмағы 60–80 кг шамасында болады, қалыңдығы  2 – 6 ммдей 
болады.  
Түкпен қапталған тері қабаттары ажыратылады:  
Тері үсті қабаты (эпидермис) – сыртқы қабат. Ол тері түсін анықтайды, 
тері үстіндегі кірді, микроорганизмдерді жояды. Эпидермисте түктер өседі. 
  
Ортаңғы  қабат  (дерма)  –    нағыз  тері.  Бұл  қабатта  қан  тамырлары, 
лимфа  тамырлары,  жүйке  талшықтары  өте  жиі  орналасқан.  Эпидермисті 
қажетті  қоректік  заттармен  осы  қабат  қамтамасыз  етіп  отырады.Ішкі  жағын 
торлы  қабат  дейді.  Дерманың  торлы  қабаты  тірек  қызметін  атқарады.  Бұл 
қабатта  түктің  түбірі,  тер  және  май  бездері  орналасады.  Ішкі  қабаты 
(гиподерма)  –    шелді  қабаты.  Терінің  шелмай  қабаты  да  дәнекер  ұлпадан 
тұрады.  Бұл  қабат  ірі  қара  малдың  денесін  қаптап  тұратын  фасцияға  келіп 
бекітіледі.  Мұнда  жиналған  майлы  заттарды  ағза  қажет  кезінде 
пайдаланады.Терінің  бұл  қабаты  ағзаны  суықтан  және  сыртқы  ортаның 
механикалық әсерлерінен қорғайды.  
Май  бездері  тері  негізінде  орналасқан.  Майлы  бездердің  өзектері 
түктердің  түбіріне  ашылып,  түктерге,  теріге  май  бөледі.  Майлы  бездерден 
бөлінген май теріні құрғап кетуден сақтайды, теріге суды өткізбейді. Терінің 
жұмсақтығы мен серпімділігін қамтамасыз етеді.  
Тер бездері торлы қабатта орналасқан. Олар жануарлар терісінің эпидермисі 
түзейтін  бір  және  көпжасушалы  сөл  бөлетін  бездер.  Олар  тері  сыртына 
әртүрлі  заттар  бөліп  шығарады.  Бездердің  сөлдері  теріні  майлайды, 
организмнің  жылу  реттеу  қызметіне  және  хемокомуникация  ,  термогуляция 
үдерістеріне қатысады. Қорғану және шабуылдауда үлкен қымет атқарады. 
Ірі  қара  малдың  сүт  бездерін  желін  деп  атайды.  Ол  төрт  бөліктен 
тұрады.Әр бөлікте бір емшектен болады. Желін оң және сол жарты бөлікке, 
олардың әрқайсысы алдыңғы және артқы болып бөлінеді.  
Емшекте  ерекше  сезімтал  жүйке  ұшы    –  рецепторлар  орналасқан. 
Желіннің  бездік  не  секреторлық  тіні  көптеген  көпіршіктер(альвеол)  мен 
шығарғыш  түтікшелерден  тұрады.  Түтікшелердің  қабырғасы  жиырылғыш 
клетка қабатынан , сондай – ақ, ішкі қабаты сүт түзілетін бездік эпителийден 
тұрады.  Шығарғыш  түтікшелер  қосыла  келе  сүт  астауына  ашылатын  сүт 
түтіктерін құрайды. Сүт астауының емшек бөлігі емшек түтігімен аяқталады. 
Желінді  пішініне,  сыйымдылығына  және  еніне  қарай  бағалайды.  Сүтті 
сиырлардың сауылған желіні босап, терісі жиырылады. Мұны «астау» желін 
деп атайды.   

14 
 
Тұяқша  –  тұяқ  сүйегімен  берік  байланысқан  тұяқ  ұлтаны.  Ол 
эпидермистен  және  дермадан  тұрады.Эпидермистен  мүйізді  тұяқтың  
ұлтанын  құрайтын  түтікше  мүйіз  өседі.  Дерма  –  тұяқ  сүйегінің  
сүйекқабымен  тығыз  байланысып  бірігіп  кеткен.  Орналасуына  қарай 
сүйекқабы 4ке бөлінеді: қайыма, табан , жақ , тәжі (сур. 4). 
 
 
 
                                         4 Сурет Тұяқ құрылысы 
а – жиек; б – жұлық; в – қабырғасы; г – табаны: 1 – эпидермис; 2 – тері 
негізі; 3 – теріасты қабаты; 4 – жалпы саусақ жмиырылғыш шеміршегі; 5 
– жиегінің теріасты қабаты; 6 – жиек тері негізі; 7 –жиек эпидермисі; 8 – 
жұлық эпидермисі; 9 – қабырға жылтыры; 10 – труба тәріздес мүйіз; 11 – 
жапырақша мүйіз; 12 – тері негізінің жапырақша қабаты; 13 – ақ сызық; 
14 – табан эпидермисі; 15 – табан тері негізі; 16 – сүйекше; 17 –саусақты 
жұмсақ ет  эпидермисі  ; 18 –жұмсақ ет тері негізі  ; 19 –жұмсақ ет 
жастықшасының эпидермисі; 20 –жұмсақ ет жастықша тері негізі  ; 21 – 
жұмсақ ет жастықша  теріасты қабаты 
 
Майтабан  –      жануарлар  тұяқтарының  артқы  жағында  орналасқан, 
пішіні  жастық  тәріздес  серпімді  тері  туындысы.  Майтабан  сезім  мүшесі, 
майтабан жастығы серпімділік қызметін атқарады. 
Мүйізді  ірі  қара  мал  –      аша  тұяқты,  қуыс  мүйізді,  күйіс  қайыратын 
сүтқоректі  жануар.  Қолдағы  мүйізді  ірі  қара  мал  жабайы  түрден 
тараған.Мүйізді ірі қара мал қазіргі кезде дүние жүзінде ең көп тараған сүт 
пен ет өнімді түліктің бірі. 
Екі  төлдеген  қара  мал  бойының  өсуінің  төмендеуі  жас  малдарда 
күйдіру  немесе  мерзімінің  өтуімен  жүзеге  асырылады.  Ересек  малдардың 
дұрыс төлдеуі үшін балауыз немесе қара малдың қайымасын (терісі бар қара 
малдың  пайда  болу  шеңберінде)  резеңке  дөңгелекпен  сығу  керек,  бұл  оның 

15 
 
өліміне  әкелетін  қан  кету  және  малдың  иннервациясын  тоқтатуға 
көмектеседі.  
Шашы. Ірі қара малдың барлық денесі жүнмен қапталған. 1 см теріде 
бұл  малдарда  2500-ге  дейін  және  одан  да  көп  шаш  болуы  мүмкін.  Терінің 
үстіңгі  бөілігінде  орналасқан  шаш  бөлігін  стержен  деп  аталады,  ал  терінің 
ішіндегі  бөлігі  –  тамыр,  ол  қан  капилярларымен  қапталған.  Тамыр  шаштың 
түйініне ауысады, ал шаш түйінің ішінде шаштың бүртігі орналасқан. Әрбір 
шаш  өзіндік  бұлшықеттен,  май  бездерінен  тұрады,  бұл  оған  түзелуге 
мүмкіндік береді.  
Құрылымы бойынша шаштың негізгі 4 түрі жіктеледі: остевые (дененің 
қаптаушы  қысқа  шаштары  және  құйрықтың  соңындағы  ұзын  шаштар), 
үлпілдек  (остевыйдың  айналасындағы  және  оны  қаптап  тұрған  шаштар), 
ауысралы,  вибрис  немесе  сезімтал  шаштар  (ерін  бөлігіндегі  тері  шаштары, 
танау, иек және қас). 
 Ірі қара малда басқа малдар сияқты дене қаптамаларының ауысу үрдісі 
болып  тұрады.  Оған  қоса,  шаштар  мен  жүн  қабаттарының  толық  және 
жекеше  ауысымдары болады  (сезімтал  шашатардан  басқасы).  Түлеген  кезде 
тері қалыңдайды, бұрыңғыға қарағанда жұмсарады, көбінесе эпидермис қара 
мал бөлігі қайта қалпына келеді. Физиологииялық және патологиялық  түлеу 
түрлеріне  жіктеледі.  Жүн  қабықтарының  физилогиялық  ауысуын  3  түрге 
бөледі: жастық, маусымдық және компенсациялық. 
Жүйке жүйесі. 
Жүйке  жүйесінің  құрылымдық  және  функционалдық  бөлігі  жүйке 
талшықтары  –  глиоцитпен  біріккен  нейроцит  болып  табылды.  Соңғысы 
жүйке  талшығын  қаптап,  тірек-трофикалық  және  кедергілік  функциясын 
атқарады.  Жүйке  талшықтары  бірнеше  өсіндіден  тұрады  –  сезімтал  ағашқа 
ұқсап  бұтақтанатын  дендрит,  олар  денеге  қозғыш  нейрондарын  әкеледі, 
ағзада орналасқан сезімтал жүйке соңынан туындайды және жүйке импульсі 
нейроннан  жұмыс  ағзасына  немесе  басқа  нейроонға  берілетін  бір  қозғалыс 
аксоны.    Нейрондар  бір-бірімен  өсінділер  арқылы  байланысқа  түседі  және 
жүйке импульстары берілетін (таратылатын) рефлекторлық  тізбек құрады.  
Жүйке 
талшықтарының 
өсінділері 
нейроглия 
жасушасымен 
жинақталып жүйке талшықтарын қалыптастырады. Бұл талшықтар бас және 
арқа  миында  ақ  заттың  негізгі  бөлігін  құрайды.  Жүйке  жасушасының 
өсінділерінен  түйін  қалыптасады,  осы  жалпы  қабықшамен  қапталған  түйін 
топбынан бай түріндегі жүйке қалыптасады.  
  Жүйке  жүйесін  анатомиялық  түрде  екіге  бөледі:  орта,  оған  арқа-
милық  ганглиямен  бас  және  жұлын  және  периферикалық,  оған  ми-қаңқасы 
және  орталық  жүйке  жүйесін  рецепторлармен  және  түрлі  органдардың 
эффекторлық  аппаратымен  байланыстыратын  арқа-ми  жүйкесі  жатады. 
Мұнда  қаңқа  бұлшықеттерінің  жүйкесі  және  тері  (жүйке  жүйесінің 
соматикалық  бөлігі)  кіреді,  сонымен  қатартамырлар  (парасимпатикалық 
бөлік)  жатады.  Соңғы  екі  бөлік  «автономды  немесе  вегетативті,  жүйке 
жүйесі» түсінігінде біріктіріледі.   

16 
 
Бас  миы  –  бұл  жүйке  жүйесінің  орта  бөлігінің  бастапқы  негізі,  ми 
сауытында орналасқан. Бас миы сайға бөлінген екі жартылай шардан тұрады.  
Жартылай шар ми қатпарлары және қыртыс қаптамаларынан тұрады.  
Бас миында келесі бөліктерді бөліп қарастырады: ұлкен ми, соңғы ми, 
аралық ми, эпиталамус, гипоталамус, метаталамус, ортаңғы ми, ромб тәрізді, 
артқы ми, мишық. 
Бас  миын  3  қабықша  қаптап  тұр:  қатты,  торлы  және  жұмсақ.  Қатты 
және  торлы  қабықша  арасында  субдуралды  кеңістік  бар,  онда  жұлын 
сұйықтығы  толтырылған  (ол  қан  тамырлары  жүесіне  және  лимфо  тудыру 
ағасына  қайтады),  ал  торлы  және жұмсақ  қабықша  арасында  подпа  кеңістік 
бар.  Бас  миы  күлгін  және  ақ  заттан  тұрады.  Күлгін  затта  үлкен  жартылай 
шардың  периферий  қыртыстары  орналасқан,  ал  ақ  зат  орталығында 
орналасқан.  Бас миы  – жүйке жүйесінің жоғарғы бөлігі, ол барлық ағзаның 
қызметін қадағалап, барлық ішкі ағза және жүйенің функцияларын біріктіріп, 
жіктейді.  Патология  кезінде  (жарақат  алу,  ісу,  сақын  тию)  бас  миының 
функциясы бұзылады.  
   Ірі қара малының бас миының абсолютті салмағы  410 г-нан 550 г-ға 
дейін  ауысып  отырады,  ал  малдың  пропорционалды  салмағы  1/600-1/770 
құрайды. 
Жұлын  –  жүйке  жүйесінің  орталық  бөбімінің  бір  бөлігі.  Ол  ми 
қуысының  қалдықтарымен  бірге  ми  талшықтарының  салмағын  құрайды. 
Жұлын  омыртқа  каналында  орналасқан  және  бас  миының    ұзын  бөлігінен 
басталып,  7-ші  бел  омыртқасы  аумағынан  аяқталады.  Жұлын  мойын,  кеуде 
және белдеме бөіктеріне жіктеледі, олар күлгін және ақ заттар тұрады. Күлгін 
затта  соматикалық  жүйке  орталығының  қатары  орналасқан,  ол  түрлі 
рефлекстерді жүзеге асырады, мысалы, белдеме сегменті деңгейінде жамбас 
және құрсақ қабырғасын иннервиациялайтын орталық орналасқан. Күлгін зат 
жұлынның  орталығында  және  біріккен  жерінде    «Н»  әріпіне  ұқсас  формада 
орнаасқан, ал ақ зат күлгін заттың айналасында орналасқан.  
Жұлын  үш  қабықшамен  қапталған:  қатты,  торлы  және  жұмсақ, 
олапдың арасында жұлын сұйығы толтырылған қуыстар бар.    
Ірі  қара  малдың  жұлынының  ұзындығы  орташа  есеппен  160–180  см 
құрайды.  Жұлынның  салмағы  220–260  г,  орташа  алғанда  бас  миы 
салмағының  47 % құрайды. 
Жүйке  жүйесінің  перифериялық  бөлігі  –  жүйке  жүйесі  бірлігінің 
топографиялық  белгіленген  бөлігі.  Бұл  бөлік  бас  миы  және  жұлынның 
сыртында  орналасқан.  Оған  қаңқа  және  жұлын  жатады,  сонымен  қатар  ағза 
мен  талшықта  орнаасқан  жүйке  соңдарының  қиылысуы  мен  түйінделуі 
жатады.  Осылайша,  жұлыннан  перифериялық  жүйкенің  31  жұбы,  ал  бас 
миынынан – 12 жұп шығын тұрады.  
Периферияық жүйке жүйесінің 3 бөлігін бөлуге болады – соматикалық 
(қаңқа  мускулатурасымен  орталықты  байланыстырады),  симпатикалық 
(дененің  және  ішкі  органдардың  тамыр  мускулатурасын  байланыстырады), 
висцералды  немесе  парасимпатикалық  (ішкі  ағзаның  бұлшықеттерін 
байланыстырады) 
және 
трофикалық 
(байланыс 
талшықтарын 
иннервияциялайды).   

17 
 
Вегетативті жүйке жүйесіның бас миы және жұлында және жұлын мен 
бас миынан бөлек орналасқан жүйке түйінінің арнайы орталығы бар. Жүйке 
жүйесінің бұл бөлігін былай жіктейді: 
Симпатикалық (дененің және ішкі органдардың тамыр мускулатурасын 
байланыстырады), жұлынның кейде бөлігінде орналасқан орталық; 
Парасимпатикалық  (сілекей  және  жас  тамшылары,  тыныс  азғасы, 
жамбас  бөлігінде  орналасқан  бөліктер),  яғни  бас  миында  орналасқан 
орталық. 
Бұл екі бөліктердің ерекшеігі ретінде ішкі ағзаны солармен қамтамасыз 
ететін аатагоникалық сипат саналады, яғни симпатикалық жүйке жүйесі қозу 
қызметін атқарады, ал парасимпатикалық езу қызметін атқарады. 
Орталық  жүйке  жүйесі  және  үлкен  жартылай  шар  қабығы  барлық 
жоғарғы  жүйке  қызметін  рефлексия  арқылы  реттейді.  Орталық  жүйке 
жүйесінің  сыртқы  және  ішкі  қызметіне  генетикалық  реакциясы  бар    – 
азықтық,  жыныстық,  қауіпсіз,  бағдарлау  және  төлдердің  ему  реакциялары, 
азық  түрінде  сілекейдің  пайда  болуы.    Бұл  реакциялар  туылғанна  немесе 
шартсыз  реакциялар  деп  аталады.  Олар  бас  миының  қызметін  қамтамасы 
етеді, жұлынның вегетативті жүйке жүйесінің негізі.  Шартты рефлекстер  – 
малдардың  жеке  қабілет  реакцияларын  иеленуі,  яғни  қозу  және 
рефлекторлық  акт  арасындағы  уақытша  байланыстың  негізінде  пайда 
болады.  Мұндай  рефлекстің  мысалы  ретінде  белгілі  бір  уақытта  сиыр  сауу 
есептеледі. Сағаттардың ауысуы кезінде сүт азаюы мүмкін.       
Сезу мүшелері. Талдағыштар. 
Анализаторлар  немесе  талдағыштар  – шеткі  қабылдағыш бөлімдерден 
басталып, ми орталықтарында  аяқталатын күрделі жүйке механизмі, яғни ол 
жануар  денесінің  сыртқы  және  ішкі  ортасын  жүйке  жүйесінің  орталық 
бөлігімен  байланыстырып  тұрған  рефлекторлық  доғаның    сезімтал  бөлігі. 
Жануар ағзасында 5 сезу мүшесі бар: көру, есту, дәм сезу, иіс сезу, қимыл-
қозғалыс.    Анализаторлар  3  бөлімнен  тұрады:  1)  Перифериялық  бөлім 
(рецептор)-сыртқы  энергияны  жүйке  процесіне  айналдыратын  арнайы 
трансформатор. 2)Афференттік (орталыққа бағытталған) және 3)Эфференттік 
(орталықтан  шығатын)  жүйке  талшықтары  немесе  өткізгіш  жолдар.Ағзаға 
тән  ортақ  қасиеттерден  басқа  5  анализатор  бар:  жарықтық,  дыбыстық, 
температуралық, химиялық және жылылық т.б. 
Көру мүшесі немесе көру талдағышы.  
Көру  талдағышы  –  көру  рецепторынан  (көз  алмасы),  өткізгіш  жолдан 
(көру жүйкесі) және мидағы орталықтардан тұрады, сонымен қатар көмекші 
мүшелерден тұрады. Көз – көз алмасынан тұрады. Ол көру жүйкесі, бас миы 
мен  қосалқы  бөлімдермен  біріктірілген.  Көз  алмасы  шар  тәрізді  пішінге  ие 
және ол көз шарасында орналасқан.   
Көз  алмасы  сыртқы,  ортаңғы,  ішкі  қабаттардан  және  жарық  өткізетін 
орталардан, жүйкелер мен тамырлардан  тұрады. Сыртқы, немесе фиброздық, 
қабат өз кезегінде белоктық немесе шелдік және мүйізгек болып бөлінеді. 
Белок  қабаты  немесе  шел  –  бұл  қатты  материя,  4/5  бөлігі  көз 
алмасымен 
қапталған(алдыңғы 
полюстерін 
ескермегенде). 
Ол 

18 
 
көзбұршағында  беріктік  рөлін  атқарады  және  оған  көзбұлшықеттерінің 
құрғақ қабаты байланыстырылған. 
Мүйізгек  -    түссіз,  мықты  және  айтарлықтай  қалың  қабат.  Ол  көптеген 
жүйкелерді ұстайды, бірақ онда қан тамырлары жоқ. Мүйізгек жарықтың  көз 
торына өтуіне қатысады және күш пен ауыруды қабылдайды. 
Ортаңғы, немесе тамырлы қабық көз жанарынан, кірпік денесінен және  
жеке тамыр қабығынан тұрады. 
Көз  жанары  –  ол  ортаңғы    қабықтың  пигментарлық  алдыңғы  бөлімі. 
Оның  ортаңғы  бөлімінде  көз  қарашығы  орналасқан.  Ол    ірі  қара  малда 
күндізгі жарық кезінде сопақ пішінде болады. Тегіс салалы бұлшықет тіні көз 
жанарында  2  бұлшықет:  қысқыштарды  (сақиналылар)  және  қарашық 
кеңейткішін түзеді. Осылайша көз алмасына түсетін жарықты көз қарашығы 
реттеп отырады. 
Кірпік  денесі  –  ортаңғы  қабықтың  қалың  бөлімі.Ол  көз  жанары  мен 
жеке  тамыр  қабаттарының  сырт  жағын  бойлай  орналасқан  және  оның  ені 
10мм  сақинаға ұқсас болып келеді. 
Оның  негізгі  бөлігі  –  кірпік  бұлшықеті,  оған  цинновалық  байламдар 
бекітілетін  жер  және  оған  көзбұршақ  капсуласы  кіреді.Осы  бұлшықет 
арқасында көзбұршақ айқын көріне бастайды. 
Жеке тамыр қабаты – көз алмасының ортаңғы қабатының артқы бөлімі. 
Бұл қабат қан тамырларының көптігімен ерекшеленеді және ол шел мен көз 
торы қабатының арасында орналасқан. 
Ішкі  қабат  немесе  көздің  ішкі  тор  қабығы  алдыңғы  және  артқы 
бөлімдерге  бөлінеді.  Артқы  бөлімі  –  көру  бөлімі,  көз  алмасының  біршама 
бөлігін  алып  жатыр.  Мұнда  көру  нервтерінің  жарықтан  тітіркенуі  болады 
және  олар  жүйке  дабылына  айналады.  Ол  жүйкелік(ішкі  қабат  немесе 
жарықсезгіш 
қабаты 
шыны 
тәрізді 
денеге 
қарайды) 
және 
пигментарлық(сыртқы 
қабат, 
тамыр 
қабатына 
бекітіліп 
тұрады) 
қабаттарынан тұрады. Жүйке қабатында фоторецерторлық,  алғашқы сезуші, 
әр  түрлі  пішіндегі  2  түрлі  жүйке  жасушалары  бар:  таяқша  тәрізділер 
(ымыртық  көру  рецепторлары,  қара-ала  көруді  қамтамасыз  етеді)  және 
селеубас(күндізгі  көрудің  рецепторлары,  түрлі  түсті  көруді    қамтамасыз 
етеді). 
Алдыңғы  бөлім  –  көруі  нашар,  ішінде  кірпік  денесі  мен  көз  жанарын 
қаптап  тұрады  және  осылармен  бірге  өседі.  Ол  пигментарлық  жасушадан 
тұрады және жарықсезгіш қабатынан айырылған. 
Көз  алмасы  қуысы  жарықбергіш  орталармен:  көзбұршақпен  және 
алдыңғы,артқы, шыны тәрізді көз камераларынан тұрады. 
Көздің алдыңғы камерасы  – көз жанары мен мүйіздік аралығы, көздің 
артқы  камерасы  –  көзбұршақ  пен  көз  жанарының  аралығында  орналасқан. 
Камера  сұйықтығы  көз  тіндерін  қоректендіріп,  зат  алмасу  қалдықтарын 
жойып, мүйіздік пен көзбұршаққа жарық өткізеді. 
Көзбұршақ  –  тығыз  орналасқан  түссіз  дене,  2  айқын  линза  пішіні 
тәрізді және көз жанары мен шыны тәрізді дене аралығында орналасқан. Бұл 
аккомодация мүшесі. Шыны тәрізіді дене өскен сайын серпімділігі азаяды. 

19 
 
Шыны  тәрізді  камера  –  көз  бұршақ  пен  көздің  ішкі  тор  қабығы 
аралығында  орналасқан  және  су  тәрізді  сұйық  затпен  толтырылған(98% 
судан құралған ). Ол көз алмасының пішіні мен тонусын сақтап тұрады және 
көздің ішкі қабатындағы зат алмасу мен жарық өткізуге қатысады. 
Көздің  қосалқы  мүшелері:  қас,  көз  аппараты,  көз  бұлшықеттері,  көз 
шарасы, периорбита және фасция. 
Қас – бұл терінің кілегейлі- бұлшықет қабаттары.Олар көз алмасының 
алдыңғы  жағында  орналасқан  және  көзді  механикалық  зақымданудан 
қорғайды.  Көз  алмасының  алдыңғы  жағынан  бастап  мүйіздікке  дейінгі 
аралық және қастың ішкі жағы кілегейлі қабық – конъюнктивпен қапталған. 
Тағы  да  3-ші  қабақ  бар  немесе  қасаң  қабақ,ол  жартыай  тәрізді  кілегейлі 
қабықты көрсетеді.  Ол көздің ішкі бұрышында орналасқан. 
Көз жасының аппараты –бұл жас темірлер, өзекшелер, жас қабы және мұрын-
жас тармағы.  Көздің ішкі бұрыш жағында көздің шағын қалыңдау кілегейлі 
қабығы    -  көз  жас  бұдыры  көз  жас  желісі  орталықта  орналасқан  , 
айналасында жас өзекшелер – көз бұлағы бар. Жас мқұпиясы негізінде судан 
тұрады, лизоцим ферментінен тұрады, бактерия жойғыш іс-әрекетке ие. Қас 
қозғалғанда 
жас 
сұйықтығы 
дымдайды 
және 
кілегейлі 
қабықты(конъюнктива)  ,  содан кейін  көз  бұлағына  жиналады.Осыдан құпия 
көздің  ішкі  бұрышында  ашылатын  жас  желісіне  түседі.  Сосын  мұрын-жас 
желісінен басталатын көз жас кабына түседі. 
Көз алмасының орналасқан жерін – орбита деп атайды, ал периорбита – 
бұл  көз  алмасының  артқы  бөлімі,  көру  жүйкесі,  бұлшықет,  фассциялар, 
тамырлар  мен  жүйкелер  орналасқан  жер.  Барлығы  7  ғана  көз  бұлшықеттері 
бар,  олар  периорбитаның  ішінде  орналасқан.  Бұл  бұлшықеттер  көз 
алмасының орбита ішінде әр түрлі бағытта қозғалуын қамтамасыз етеді. 
Тепе-теңдік 
– 
есту 
мүшесі 
немесе 
статоакустикалдық 
талдағыш(анализатор).Бұл  талдағыш  ми  орталықтарына  жол  өткізетін 
рецептордан тұрады. 
Есту  органы  немесе  құлақ  –  дыбысты,  дірілді  және  гравитациялық 
дыбыстарды  қабылдауын  қамтамасыз  ететін  күрделі  кешен.  Көрсетілген 
белгілерді  қабылдайтын  рецепторлар  кіреберісте    орналасқан,  бұл  органың 
аталуына себепші болды. 
 
Құлақ  анатомиялық  құрылысына  қарай  сыртқы,  ортаңғы,  ішкі 
бөлімдерден тұрады. 
Сыртқы  құлақ  –  бұл  мүшенің  құлақ  жарғағынан,  жақсы  жетілген 
бұлшықеттерден(20-дан аса),сыртқы есту жолынан тұратын дыбыс қағып алу 
бөлімі. 
Құлақ  жарғағы  –бұл  шектері  сүйір  және  жұмырланып  келген,  шағын 
пішінді,  өте  қозғалмалы,  түкпен  қапталған  шұңғыма  тәрізді  терінің 
қозғалмалы қабаты. Оның негізі иілгіш шеміршектен жасалған. 
Сыртқы құлақ қалқаны дыбыс тербелістерін қабылдайды да оны дабыл 
жарғағына жібереді. 
Ортаңғы  құлақ  бір-бірімен  жалғасып  жатқан  дабыл  қуысы,  есту 
түтікшесі  мен  емізік  тәрізді  өсіндіден  тұрады.Есту  түтікшесі  тамақтың, 
мұрын - жұтқыншақ бөлігін дабыл қуысымен байланыстырып тұрады.Дабыл 

20 
 
қуысы  сыртқы  есту  жолы  мен  құлақтың  ішкі  бөлігі  лабиринттің 
(шытырманның)  арасында орналасқан.Ол бұрыс куб тәрізді, сондақтан алты 
қабырғасы болады. Дабыл қуысында  дыбыс тербелістерін дабыл жарғағынан 
лабиринтке жеткізетін балғашық, төсше және үзеңгі деп аталатын 3 кішкене 
сүйекше  бар.  Сүйекшелер  тізбегі  дыбысты  лабиринттің  сопақша  терезесіне 
жібереді.  Ортаңғы  құлақтың  бұлшықеттері  дабыл  жарғағы  мен  дыбыс 
сүйекшелері тізбегінің қалыпты тонусын сақтау, ішкі құлақты тыс дыбыстық 
шамадан тітіркендірулерден қорғау; дыбыс өткізгіш аппараты толқынындағы 
дыбыстарға бейімдеу қызметтерін атқарады. Дабыл жарғағы – ішкі құлақты 
сыртқы  құлақтан  бөліп  тұратын,  қалыңдығы  0,1мм  болатын  нашар  
созылмалы мембрана. 
 Ішкі құлақ – бұл тепе-теңдік дәне есту рецепторлары орналасқан, ирек 
пішінді  дыбыс  жарғағының  бөлімі.    Ол  «лабиринт»  деп  аталады  және 
шеміршекті және сүйекті бөліктерге бөлінеді.  Сүйекті лабиринт: кіре беріс, 
жартылай  үш  иірім  өзектері  мен  құлақ  құрышты  денеден  тұрады. 
Шеміршекті бөлігі сүйекті лабиринттің ішінде орналасқан. Оның іші мөлдір 
сұйық  эндолимфамен,  ал  осы  екі  лабиринттің  арасы  перелимфамен  толған. 
Дыбыс  дірілі  перелимфадан  эндолимфаға,  ал  ол  арқылы  құлақ  құрышына 
беріледі.  Есту  жүйкесінің  шеті  орналасқан  құлақ  құрышынан  дыбысты 
қабылдайтын  жүйке  клеткалары  бар  есту  жүйкесі  шығады.  Дыбыс  өткізгіш 
аппаратына  құлақтың  сырқы,ортаңғы  және  ішкі  бөліктері  мен  перелимфа, 
эндолимфа,  геликотрема  жатса,  дыбыс  қабылдағыш  аппаратына  кортий 
мүшесінің  сезімтал  клеткалары,  құлақ  құрышының  сүйекті  бөлігіндегі  ирек 
түйін,  есту  жүйкесінің  өткізгіш  жолдары  мен  ядролары,  ми  қыртысының  
самай бөлігіндегі оң және сол жақтағы (ми орталығы ) орталықтары жатады. 
Құлақ құрылысының ерекшеліктеріне сүйене отырып, дәл есту мүшесі 
ірі қара малдар сақ құлақ болып келеді. 
Иіс сезу  мүшесі немесе иіс сезу анализаторы. 
Иіс  сезу  –  бұл  жануарлардың  қоршаған  ортадағы    белгілі  бір  заттың 
иісін  қабылдау  қасиеті.    Иісті  қабылдайтын  иіс  сезу  жасушалары  мен 
рецепторлар  мұрын  қуысының  сілемеілі  қабықшасының  жоғарғы  жағында 
орналасады. Рецептор жасушалары шеткі қысқа өсінділер мен ұзын орталық 
өсінділерден тұрады. Жасушаның денесі сілемейлі қабықшаға тереңірек еніп 
жатады. Иіс сезу жасушаларының шеткі өсінділерінің ұшы кеңейіп, жуандап, 
онда 10-12 түктер орналасады. Бұл түктер иісті заттардың молекулаларымен 
өзара  әрекеттеседі.  Иісті  заттардың  молекулалары  мұрын  қуысының  
сілемейлі  қабығының  беткі  жағында  болады.  Бұл  молекулалар  мұрынның 
сілемейлі қабығындағы бездерден бөлінетін сұйықтықта ериді. Еріген заттар 
иіс  сезу  түктері  мен  оның  жуан  ұшын  тітіркендіреді.  Қозу  жүйкесі  арқылы 
ми қыртысының маңдай  бөлігінде болатын иіс сезу орталығына өтеді. Осы 
орталықта заттың иісін сезу талданады. Иіс сезу мүшесінің рецепторлары тек 
газ тәрізді заттарға ғана тітіркенеді.  
Иіс  сезу  анализаторы  иіс  сезу  рецепторларының  жиынтығынан,  иіс  сезу 
жүйкесінен және иіс сезу орталығынан құралады.  
 
 

21 
 
Дәм сезу мүшесі немесе дем сезу анализаторы. 
Дәм сезу мүшесі ауыз қуысына  түскен заттың дәмін қабылдайды. Дәм 
сезу  рецепторлары  тілдің  ұшында,  артқы  бөлігінде,  жиегінде,  жұмсақ 
таңдайда,  жұтқыншақтың  артқы  жағында  орналасады.  Дәм  сезу 
рецепторлары тағамның химиялық құрамын жақсы сезеді. Әсіресе тәтті, ащы, 
тұзды,  қышқылдың  әсерін  сезеді.    Жаңадан  туылған  төлдерде  дәм  сезу 
басқаларға  қарағанда  ертерек  шығады.Тілдің  сілемейлі  қабықшасында  дәм 
сезу емізікшелері болады. Бүртік жасушаларының ұшында 40-50дей жіңішке 
түтікшелер болады.  Тамақ заттары дәм сезу жасушаларының  түтікшелерін 
тітіркендіреді. Қозу дәм сезу рецепторларынан тілге келетін жүйке талшығы 
арқылы  сопақша  миға,  одан  ортаңғы  мидағы  көру  төмпешіктері  мен  ми 
қыртысына  беріледі.  Тілде  сезімтал  рецепторлар  біркелкі  орналаспайды. 
Мысалы,  тілдің  ұшы  тәттіні,  артқы  бөлігі  ащыны,  жиегі  қышқылды,  ұшы 
тұздыны сезеді. 
Сипап сезу немесе тері анализаторы. 
Сипап  сезу  –  бұл  жануардың  әр  түрлі  келіп  түскен  іс-қимылға  әсері 
(ауырғанды, салқынды, жылуды, жанасуды т.б). Терінің сыртқы және нағыз 
тері  қабатында  орналасқан  рецепторлардың  пішіндері  мен  қызметтері  әр 
түрлі.  Біреуі  жанасуды,  екіншісі  жылуды,  үшіншісі  ыстықты,  төртіншісі 
ауырғанды қабылдайды. Жануарларды көбінесе тұяқтары, ерні, арқасы, қасы 
сезімтал болып келеді. Ас қорыту ағза жүйесі 
Ас  қорыту  жүйесі  ағза  мен  қоршаған  орта  арасындағы  зат  алмасуды 
жүзеге  асырады.  Ас  қорыту  ағзасы  арқылы  ағаға  тамақпен  бірге  барлық 
қажетті  заттар  түседі  –  ақуыз,  майлар,  көмірсулар,  минералды  тұздар  және 
дәрумендер және сыртқы ортаға қорытылмаған тамақ қалдықтары мен азық 
алмасу  бөліктері  шығарылады.  Ас  қорыту  тракты  шырышты  қабық  пен 
бұлшық  ет  талшықтарынан  құралған  түтіктен  тұрады.  Ол  ауыз  қуысынан 
басталып,  анал  тесігінен  аяқталады.  Ас  қорыту  трактының  ұзындығы 
бойында  арнайы  бөліктер  бар,  ол  жұтылға  тамақты  қабылдау  және 
айналдыруға арналған.    
Бұлшықет  талшықтары  қысқартудың  екі  түрін  өндіруге  қатысады: 
сегменттеу  және  жиырылу.  Сегменттеу  қысқартудың  негізгі  түры  болып 
табылады,  ол  ас  қорыту  трактымен  байланысты  және  асқазанның  көршілес 
орналасқан  сегменттерінің  босаңсуы  мен  жеке  қысқарудан  тұрады,  бірақ 
асқорыту  түтігі  бойынша  тағамды  сығу  қозғалысымен  еш  байланыспайды. 
Жиырылу бұлшықет талшықтарының тағамды сығудан кейін қысқаруы және 
одан бұрын босаңсуды білдіреді. Қысқарудың бұл түрі асқорыту трактының 
бір бөлігінен екінші бөлігіне тағамды жеткізу үшін қажет.    
Асқорыту тракты бірнеше бөліктерден құралған: ауыз қуысы, жұтыну, 
асқазан, жіңішке және жуан ішектер, тік ішек және анал тесігі (анус).   
Ауыз қуысына жоғарғы және төменгі ерін, бет, тіл, тіс, қызылет, қатты 
және жұмсақ, сілекей бездері, миндалин, жұтқыншақ жатады. Тіс қабығынан 
басқа оның ішкі жағы сілекей қабықшасымен қапталған, ол пигменттелген. 
Сонымен  қатар,  ауыз  қуысын  зерттеудiң  негiзгi  тәсiлдерi  бар  екенін 
ескере  кеткен  жөн:  көру,  пальпациялау  және  шыққан  иiстi  анықтау. 
Дұрыстап зерттеу үшiн ауыз кергiштер пайдаланылады. Көзбен көру арқылы 

22 
 
ауыз  қуысының  жабылуын  және  ашылуын,  ерiндерiнiң  ерiксiз  қозғалуын, 
сiлекей  бөлiнуiн,  бөртпелердің,  жараның,  қышыманың  болуын  анықтайды. 
Жұтыну қызметінің бұзылуында сілекей ағу байқалады (фарингит, құтырық). 
Кәрі  және  ауру  жылқыларда  астыңғы  еріннің  салпиюы  байқалады,  соның 
нәтижесінде  қызыл  иек  және  кескіш  тістер  жалаңаш  қалады.Ауыз  қуысы 
мүшелерін    тексеру  үшін  жануардың  ауызын  қолмен  тіссіз  бөлігінен  ұстап 
ашып,  езулік (сур.2) қою керек. Бұл кезде назар аудару керек:  
1.  Көру  және  сипалау  арқылы  кілегей  қабықтарының  жағдайын  
байқаймыз.  Оның  түсіне,  жаралардың,  жарақаттың  бар-жоқтығына, 
жергілікті  температурасына,    ауырсынуына,  кілегей  қабықтарының  кеуіп 
кетуіне назар аударады.                                                                                
2.  Иісті,  жануар  сілекейіне,  малынған  тампонды  иіскеу  арқылы 
анықтайды.   
3.  Тілді  тексергенде  ісінулердің,  дақтар  бар-жоқтығына,  тілдің 
бүрлеріне көңіл аудару керек.                                                                       
4.  Тісті  тексергенде,  оның  желінуіне,  қозғалғыштығына,  түсуіне, 
ауысуына назар аударады.       
 
 
 
5 Сурет - Езуліктер. 1- ірі қара малдар үшін, 2- Шарабрин езулігі ұсақ 
малдар үшін, 3- қарапайым езулік жылқыларға арналған, 4- жылқыларға 
арналған бұранды езулік, 5 — ірі қара малға арналған езулік, 6- ірі қара малға 
арналған Байер езулігі; 7- иттерге арналған Байера езулігі . 
 
Жоғарғы  ерін  мұрын  суымен  байланысып,  мұрын  ерінді  айнаша 
жасайды.  Негіінен  ол  сулы  және  салқын,  температура  жоғарылағанда  ол 
құрғақ әрі жылы болады.  
Ерін және бет ауыз қуысында тамақты ұстап тұру үшін қажет және ол 
ауыз қуысының кіреберісі саналады. 
Тіл  –  бұл  бұлшықетті  қозғалысты  ағза,  ол  ауыз  қуысында  орналасқан 
және  бірнеше  функция  атқарады:  тағамның  дәмін  тату,  жұтыну  процесіне 
қатысу,  су  ішуде,  сондай  ақ  затқа  тіл  тигізіп  көру,  сүйектен  жұмсақ 
талшықтарды  алу, денеге күтім жасау, түк басу, сонымен қатар басқаармен 

23 
 
қарым  қатынас  жасау.    Тілдің  жоғары  бөлігінде  механикалық  функция 
(тамақты сезу және алу) атқаратын мал түтіктері болады.   
Тістердің  шайнау  формасы  жас  өзгерген  сайын  өзгеріп  отырады,  ол 
малдың жасын анықтау үшн қолданылады.  
Иек  шырышты  қабықтың  қабаты,  ол  шақты  түгелімен  жауып  тұрады, 
сонымен  қатар  сүйек  ұяшықтарда  тістерді  нығайтып  тұрады.  Қатты  танау 
ауыз қуысының төбесі болып табылады, ол мұрынмен екеуінің арасын бөліп 
тұрады, ал жұмсақ бөлігі қатты бөліктің жалғасы . Ол ауыз қуысы шекарасы 
мен тамақтың арасында емін еркін орналасып, екеуінің арасын бөліп тұрады. 
Иек, тіл, танау біркелкі пигменттелген болуы мүмкін.  
Тура  ауыз  қуысына  бірнеше  қос  сілекей  бездері  ашылады,  олардың 
атаулары  олардың  тікелей  міндеттеріне  байланысты:  құлақмаңайлы, 
жақасты, тіласты, түбірлі, көзастылы. Бездің секреті крахмал мен мальтозаны 
ыдырататын фермент бөледі.  
Қызыл тіл лимфалық жүйенің ағзасы, ол ағзада қорғаныш функциясын 
атқарады. 
Күйіс    қайыратын  малдар  азықты  шайнамастан  жұтады,  одан  кейін 
олар  оны  құсып,  толыққанды  қорытып  қайта  жұтады.  Бұл  рефлекстердің 
қосындысын  шайнау  процессі  немесе  күйіс  деп  атайды.  Күйістің  болмауы 
жануардың  аурып  қалғанының  белгісі.  Бұзауларда  шайнау  процессі  үш 
апталық жасында басталады. Сиырларда күйіс азық қабылдағаннан кейін 30–
70  минуттан  кейін  басталып,    40–50  минутқа  дейін  созылады,  одан  кейін 
үзіліс  орнайды.  Тәулігіне  6–8  шайнау  процесстері  болады.  Жұту  процессі 
ауызда  азық  түйінінің  қалыптасуымен  басталады,  азық  қатты  танауға 
көтеріліп тамаққа қарай бой алады. Тамаққа кіру есінеу деп аталады.   
Мойын  –  воронка  тәрізді  қуыс,  тамақ  өте  күрделі  құрылым.  Ол  ауыз 
қуысын  өңешпен,  ал  мұрын  қуысын  бүйрекпен  байланыстырады.  Тамаққа 
ары қарай кеңірдек, танау, алқым, өңеш ашылады. Тамақ кілегейлі қабықпен 
қапталып, берік бұлшық етті болып келеді.  
Өңеш  дегеніміз  бұлшық  етті  түтік,  ол  арқылы  азық  дөңгеленіп 
тамақтан  асқазанға  түседі,  одан  кейін  қайта  шайнауға  ауыз  қуысына  өтеді. 
Өңеш толығымен қаңқалы бұлшықеттерді құрайды.  
Асқазан  –  ол  өңештің  тікелей  жалғасы.  Ірі  қара  малды  асқазан 
көпкамералы  ,  ол  месқарыннан,  тақияқарын,  кітапша,  ұлтабардан  тұрады. 
Месқарын,  тақияқарын,  кітапшаны  тағыда  асқазаналды  деп  те  атайды, 
өйткені  оларда  асқорыту  сөлін  бөлетін  без  жоқ,  ал  ұлтабарды  нағыз  қарын 
деп атайды.  
Өңештен  ботқа  тәрізді  азық  аз  көлемде  тақияқарынға  түседі,  ал 
үгітілмегені месқарынға өтеді.  
Егер  мысалы  сүт  дәрінің  тікелей  ұлтабарға  түскені  керек  болса,  оны 
кішкентай бөліктермен суару керек.  
Ірі  қара  малда  ас  қорыту  процессі  асқазан  алды  бөлігінде  басталады, 
ол  жерде  көлемі,  түрі,  құрамы  бойынша  ір  түрлі  микрофлора  (  инфузория, 
бактерия,  өсімдік  ферменттері)  әсерінен  ферментацияға  ұшірайды. 
Нәтижесінде  әр  түрлі  қосылыстар  пайда  болып,  олардың  бір  бөліктері 
месқарын  қабырғасы  арқылы  қанға  сіңеді.  Қанға  өткеннен  кейін  бауырға 

24 
 
айналып,  сүт  безі  ретінде  қолданылып,  сүт  құраушы  синтез  бөлігіне 
айналады,  сонымен  қатар  ағзадағы  энергия  көзі  рөлін  атқарады. 
Месқарыннан    азық  тақияқарын  өтеді  немесе  қосымша  шайналуға  ауыз 
қуысына  қайта  өтеді.  Тақияқарында  азық  суланады  және  микроағзалардың 
әсеріне  ұшырайды,  сонымен  қатар  бұлшықет  жұмысынан  үгілген  массаның 
ірі  бөліктерге  бөлінінеді,  олар  кітапшаға    түседі.      Кітапшада  екінші  рет 
шайналған  азық  соңғы  рет  қорытылып,  ботқаға  айналады,  сөйтірп  ол  тақия 
қарынға түседі, ол жерде азық ферменттердің әсерінен одан әрі қорытылады.   
Ірі  қара  малдың  ішегінің  абсолютті  ұзындығы  39–63  м  (орташа  51  м) 
құрайды. Малдың дене ұзындығы мен ішек ұзындығының ара қатынасы 1:20. 
Ішектің жіңішке және ірі бөліктері болады.   
1.2
 
Ірі қара малдың ішек құрылысы 
Ішектің  жіңішке  бөлігі  асқазаннан  басталады  және  үш  негізгі  бөлікке 
бөлінеді. (сур. 6) 
Он  екі  елі  ішек  (жіңішке  ішектің  бірінші  және  ең  қысқа  бөлігі, 
ұзындығы  90-120 см. Оған без жолдары кіреді. Аш ішекке ( ішектің ең ұзын 
бөлігі  –  35–38  м,  шажырқайда  көптеген  ілмектер  ретінде  ілінген);Мықын 
ішек ( аш ішектің жалғасы, оның ұзындығы 1 м). 
Ішектің  жіңішке  бөлігі  оң  жақ  қабырға  астында  болады  және  бел 
омыртқаның 4 ші деңгейіне дейін жетеді. Жіңішке ішектің кілегейлі қабығы 
азықты  қорыту  мен  абсорбациясына  маманданған:  ол  қатпарларға  бөлінген, 
олар  ворсинкалар  деп  аталады.  Олар  ішектің  сіңіруші  бөлігінің  көлемін 
үлкейтіп отырады.   
 
 
 
6 Сурет  Ірі қара малының ішек схемасы 
 
Ұйқы  безіде  оң  жақ  қабырға  асытнда  орналасқан  және  бір  тәулік 
уақытта  он  екі  елі  ішекке  бірнеше  литр  панкреатитік  секрет  бөледі,  ол 
секретте  нәруыз,  көміртегі,  май,  қандағы  қант  мөлшерін  реттейтін  инсулин 
гармонын ыдырататын фермент болады.  

25 
 
Бауыр  ірі  қара  малдың  оң  жақ  қабырға  астында  орналасқан.  Ол  арқылы 
кежек,  ішек  асқазаннан  келіп  күре  тамыр  арқылы  ағатын  қан  өтіп, 
фильтрленеді.  Бауырда  майды  түрлендіретін  без  бөлінеді,  ол  ішек 
қабырғасына қанның сіңуін қамтамассыз етеді.   
Бауырдің көлемі ірі қара денесінің 1,1 мен 1,4 % арасында ауытқиды.   
Ішектің  жіңішке  бөлігінде  асқазанның  ішіндегі  азық  бездің  қызметіне 
тап болады, сонымен қатар асқазандық және ішек сөлдерінің әсері болады, ол 
азықтың күрделіден жай бөліктерге бөлініп, одан кейін сіңуіне әкеледі.  
Жуан ішек соқыр ішек, қарта, тік ішектен тұрады. Соқыр ішек ол қысқа 
түтік,  ұзындығы  30–70  см.  Қарта  ол  ұзындығы  6–9  м  қысқа  ішек.  Тік  ішек 
құйымшақтан    4-5-ші  деңгейде  орналасқан,  бұлшық  ет  құрылымы  мықты 
және анал мен анус каналынан аяқталады.   
Ірі қараның жуан ішегінің  диаметрі аш ішек диаметрінен бірнеше есе 
үлкен,  Кілегейлі  қабатында  ворсинкалар  болмады,  бірақ  тереңдетілген 
жерлері  крипттар    бар,  оларда  жалпы  ішектік  бездер  боладі,  дегенмен 
фермент бөлетін жасушалары аз. Бұл бөлікте калдық массалар қалыптасады. 
Жуан ішекте клетчатка 15–20 % сіңеді. Кілегейлі қабат бөлетін сөлде кілегей 
көп  те,  ферменттер  аз.  Ішек  құрамындағы  микробтар  көміртегінің  ашуына 
әкеліп соқса, шіріткіш бастериялар асқорытудан қалған протейннің бүлінуіне 
әкеледі, сонымен қатар индол, скатол, фенол сияқты зиянды заттардың пайда 
болуына  әкелуі  мүмкін,  олар  интоксикацияны  болдырады,  мысалы 
нәруызбен  шеттен  тыс  қоректендірілу,  дисбактериоз,  рационда  көміртегі 
жетіспеушілігі.  Бұл  заттар  бауырда  жойылады.  Жуан  ішек  бөлігі  арқылы 
минералды және тағы да басқа қосылыстар бөлінеді. Қатты перисталтикалық 
қасиетке байланысты  жуан  ішектің ішіндегі барлық  масса  қарта  арқылы  тік 
ішекке  түседі,  ол  жерде  калдық  массалар  жиналады.  Калдық  массалардың 
сыртқы ортаға шығуы аналды канал (анус) арқылы жүздеге асады.  
Жануарларда  дене  қызуын  ректалды  әдіспен    10  мин  ішінде 
анықтайды,  тік  ішекке  7-10  см  тереңдікте  алдын  ала  вазелин  жағылған 
термометрды  енгізу  арқылы.  Құралды  кіргізу  алдында  шайқап  алу  керек. 
Термометрге резенке түтік орнап қоюға болады, ол қайта суырып алуға оңай 
болу үшін жасалады. Резенге трубканы құйрыққа бекітіп қоюға болады.   
Тыныс алу жүйесі 
Аталмыш  жүйе  ағзаға  оттегінің  түсуі  мен  көмірқышқыл  газының 
шығуын қамтамассыз етеді. Ірі қара малда газалмасу өепеде өтеді, өкпе кеуде 
қуысында  орналасқан.  Тыныс  алу  бұлшық  еттерінің  жиырылуы  кеіде 
жасушасының  сонымен  қоса  өкпенің  кезеке  пе  кезек  кішірейіп  үлкеюі 
әкеледі.  Бұл  өкпеге  ауаөткізгіш  жолдар  арқылы  ауаның  түсуін  қамтамссыз 
етеді. Демалу бұлшықеттерінің жиырылуын жүйке жүйесі басқарады.    
Ауа  өткізгіш  жолдар  арқылы  ауа  өткен  кезде  дем  алынған  ауа 
ылғалданады,  жылынады,  кересіз  заттардан  тазарады,  сонымен  қатар  сезі 
органдары арқылы иістерден әсер алады. Шығарылған деммен ағзадан судың 
бір бөлігі (бу күйінде), жылу жартысы, кейбір газдар шығарылады. Ауаөтетін 
жолдарда дыбыстар қалыптасады.   
Дем  алу  ағзаларына  мұрын,  мұрын  қуысы,  көмей,  кеңірдек,  өкпе 
жатады.  

26 
 
Мұрын мен ауыз қуысы жануардың басының алдыңғы бөлігін танауын 
құрайды.  
Мұрын төбесінен, арқсынан, бүйірлік жақтардан және түбірден тұрады. 
Ірі  қара  малда  мұрын  төбесі  мен  үстіңгі  ерін  бірігіп  мұрынерін  айнасын 
құрайды, ол бөлікте шаш болмайды, көптеген бездер болады.  
Бұл  бездердің  секреттері  әсерінен  мұрынауыз  айнасы  дені  сау 
жануарларда әр кезде  ылғалды және ұстап көргенде суық болып тұрады, ал 
дене температурасы жоғары жануарларда құрғақ және ыстық болады. 
Мұрында  жұп  мұрын  қуысы  болады,  ол  ауа  өткізгіш  жолдың  басы. 
Мұрын  қуысында  алынған  ауа  иістерге  тексеріледі,  жылынады, 
дымқылданады,  қажетсіз  заттардан  тазартылады.  Мұрын  қоршаған  ортамен 
мұрын  тесіктері  арқылы  хабар  алмасады,  тамақпен  хоана  арқылы, 
конъюнктивальды қабшықпен мұрын каналы арқылы.  
Көмей  –  ол  тыныс  алу  түтіктерінен  құралады,  кеңрдек  пен  көмейдің 
арасында орналасқан. Көмей тіласты сүйектерге ілінулі болады, оның өзіндік 
құрылымы оның басқа да функцияларды орындауға мүмкіндік береді. Ол дем 
алу жолын азықты джұту кезінде  бөледі, көмейге тірек қызметін атқарады, 
дыбыс  шығару  органы  болады.  Көмей  негізі  бес  қозғалмалы  бекітілген 
хрящтардан құралған, оларға көмей мен танау бекітіледі.  
Көмей  қуысы  кілегейлі  қабықшамен  қапталған.  Екі  шеміршек 
арасыннан  дыбыс  еріні  өтеді,  ол  көмейді  екі  бөлікке  бөліп  тұрады.  Онда 
дыбыс  байламдары  мен  дыбыс  бұлшықеттері  орналасқан.  Дем  шығару 
кезінде дыбыс еріндерінің әсеріннен дыбыс пайда болып реттеледі.  
Кеңірдек  өкпеге  ауаны  апару  мен  шығару  қызметін  атқарады.  Бұл 
қуысы бар түтік, оны қабырғасындағы гиалинді хрящ сақиналарынан көруге 
болады. Кеңірдек ішінде кілегейлі қабықпен қапталған. Ол көмейден бастап 
жүрек негіздеріне дейін орналасқан, ол жерде ол екі бронхқа бөлінеді де өкпе 
тамырларына жалғасады. Бұл жер көмей бифуркациясы деп аталады.  
Өкпе  –  тыныс  алудың  негізгі  органы,ол  жерде  алынған  иауа  мен  қан 
арқылы  арасын  бөліп  тұрған  жіңішке  қабырға  әсерінен  газалмасу 
процессетері жүреді. Газалмасу үшін ауатасымалдаушы және қантамырлары 
арасында  үлген  аумақ  қажет.  Осыған  сәйкесөкпенің  ауатасымалдаушы 
жолдары  бронхтар,  ағаш  тәрізді  көптеген  бронхтолаларға  бұтақталып, 
көптеген  өкпе  көпіршіктерімен  аяқталады,  олар  альвноларлар.  Альвеолалар 
өкпе  паренхиамларын  құрайды.  Қан  тамырлары  бронхтарға  паралелльді 
бұтақталады  және  қалың  капиллярлы  тормен  альвеолаларды  орайды,  осы 
жерде газалмасу жүреді.   
Осыған  орай  өкпенің  негізгікқмпонеттері  ауа  жолдары  мен  қан 
тамырлары.  Байналыстырушы  ұлпа  оларды  жұп  компакт  орган  құрайды,  оң 
және  сол  жақ  өкпе.  Өкпе  кеуде  қуысында  орналасып,  оның  қабырғасына 
жабысады.  Оң  жақ  өкпе  сол  жақ  өкпеге  қарағанда  үлкенірек,  өйткені  сол 
жақта жүрек орналасқан.  
Дені  сау  жануарда  дем  шығару  мен  дем  алу  нормасы  өзгеріп  тұрады. 
Бұл диапазон бірнеше факторларға байланысты . Дем алу жиілігі ағзадағы зат 
алмасу қарқындылығына, температура, қоршаған орта, бұлшық жүктемесіне, 
жануардың физиологиялық жағдайына  байланысты. 

27 
 
Зәр шығару жүйесі 
Зәр  шығару  жүйесі  органдары  ағзадан  (қаннан)  сыртқа  ортаға  зат 
алмасу  процессінің  ең  соңғы  өнімдерін  зәр  арқылы  организмнің  балансы 
үшін сыртқа шығару.  
Сонымен  қатар  бүйректе  қанқұрау  (гемопоэтин)  мен  қанқысымын  (ренин) 
реттеуші  гормондар  түзіледі.  Сондықтан  зәр  шығару  жүйесінің  бұзылуы 
ауыр аурулар мен жануардың өліміне әкелуі мүмкін.  
Зәр  шығару  жүйесіне  қос  бүйрек  пен  қуық  және  несеп  каналынан 
тұрады.  Негізгі  ағза  бүйректе  әр  кезде  зәр  түзіледі,  зәр  зәр  жинағыштар 
арқылы  қуыққа  өтеді,  ол  жақтан  толу  қарқынына  байланысты  несепағар 
түтігі  арқылы  сыртқа  шығады.  Еркек  малдарда  бұл  канал  тек  зәр  емес 
жыныстық заттарды да шығарады, сондықтан жыныс зәр каналы деп атады. 
Ұрғашы малдарда зр шығару каналы қынап бөлігінен басталады.   
Бүйрек  –  қатты  консистенциялы  қос  орган,  ал  қызыл  түсті,  тегіс, 
сыртынан үш қабатпен қапталған: фиброзды, майлы, серозды. Олар бұршақ 
тәрізді  формалы  және  құрсақ  қуысынада  орналасқан:  оң  жақ  бүйрек  12-ші 
қабырғадан 2-3-ші омыртқа мааңайында, пл сол жақ бүйрек 2-5-ші омыртқа 
маңайында. Ірі қара бүйректің массасы 1–1,4 кг. 
Ішкі  қабаттың  ортасында  тасырлар  мен  нерв  және  зәр  жинағыштар 
орналасады.  Бұл  орын  бүйрек  дарбазасы  деп  аталады.  Әр  бүйректің 
кесіндісінде  қабықты,  зәр  бөлуші,  ми,  зәр  реттеуші,  аралық  зоналарға 
бөлінеді, оларда артерия болады. Қабықты қабатта бүйрек денелері болады, 
денелер  гломерулалардан  тұрады,  өз  кезегінде    ол  артериядан  келетін 
капиллярлардан,  капсулалардан,  ал  зәр  жүйесінде  каналдардан  тұрады. 
Бүйрек  денешіктері  майысқан  канал  жіне  таымрлар  бүйректің  құрылымдық 
функционалдық  бірлігі  нефрондарды  құрайды.  Бүйрек  денешігінде 
нефроннан тамыр түйініне сұйықтық филтрленеді, бұл алғашқы зәр. Бүйрек 
денешіктері мен майысқан  канал арқылы зәр өтіп, қайта нефроннан қанның 
үлкен  бөлігі  (  99  %  дейін)  өтеді,  оған  су  мен  кей  заттарда  болады,  мысалы 
өшірілмейтін  қантта  жатады.  Бұл  арқылы  нефрондардың  көп  болуы  мен 
ұзындығы жатады.  
Несеп  бөлу   – бұл түтік  тәрізді қос ағза,  ол  арқылы  зәр  қуыққа  өтеді. 
Зәр жамбас қуысына өтіп, сол арқылы қуыққа түседі. Қуық қабырғасында зір 
жинағыштар  кішкентай  ілмектер  жасайды,  бұл  зәрдің  қайтадан  қуықтан 
өтуіне ықпал жасайды.  
Қуық  –  бүйректен  түскен  зәрдің  жиналатын  орыны,  резервуары,  зәр 
зәршығару  каналы  арқылы  арқылы  сыртқа  шығарды.  Ол  алмұрт  тәрізді 
бұлшықетті  қабат,  ұшы,  денесі,  мойыны  болады.  Қуықтың  мойын 
бұлшықетінде  сфинктер  болады,  ол  зәрдің  шамадан  тыс  шығып  кетуінен 
сақтайды.  
Уретра  зәрді  қуықтан  шығарады,  түтік  тәрізді  кілегейлі  және 
бұлшықетті  қабаттан  тұрады.  Еркек  малдарда  зәр  шығару  каналы  ұзын, 
жіңішке,  көптеген  стенорздары  боалыд,  ал  ұрғашыларда  қысқа  әрі  жуан 
болып келеді. Уретраның ішкі басы қуық мойынынан батсалады, ал сыртқы 
тесіктен  еркек  малдарда    жыныс  мүшесіне  немесе  пениске  ашылады, 
ұрғашыларда    қынап  пен  қынап  алдынан  басталады.  Уретраның  ұзін  бөлігі 

28 
 
еркек  малдарда  жыныс  мүшесіне  жалғасады,  сондықтан  ол  зәрден  бөлек 
басқа жыныс заттарын шығарады.  
1 тәулікте ірі қара мал 6-20 л зәр бөлінеді, сілтілік реакциясы әлсіз (6,0–
8,7 азықтандыруға байланысты).  Зәр – бұл сары сабан түсті сұйықтық. Егер 
ол  айқын  сары  немесе  қоңыр  түске  боялған  болса  онда  ол  жануардың 
денсаулығының бұзылғандығың белгісі.   
Көбею жүйесі  
Көбею  жүйесі  барлық  жүйелермен  тығыз  байланысты  ,  оның  ішінде 
шығарушы  органдармен.  Оның  негізгі  функциясы  тұқымды  одан  әрі 
жалғастыру.  
Еркек мал мен ұрғашы малдың жыныстық жүйелері өзгеше, сондықтан 
әр жүйені жеке жеке қарастырамыз.  
Еркек малдың жыныстық органдары 
Бұқаның  жыныстық  органдары  қос  қостан  берілген:  жұмыртқалар, 
ұрық  жолы  және  жұмытқа  канаттары,  қосымша  жыныстық  бездер  және 
жұпсыз органдар: ұма, зәр жыныс каналы, жыныстық мүше, күпек.   
Ен–  еркек  малдардың  негізгі  жұп  жыныстық  органдары,  онда 
спермилердің  дамуы  мен  өскі  жүреді.  Ол  соынмен  қатар  ішкі  секрецияның 
безі  және  еркек  малдардың  жыныстық  гармондарын  бөледі.  Бұқаларда  ен 
ұзындығы 12–15 см, қалыңдығы – 6–7 см, массасы – 300 г.шамасында. Еннің 
құрылысы (кесінді көрінісі  сур.7  ). 
 
 
 
 
 
 
7Сурет   1- ұрық жолы, 2 - ен қосалқысының денесі, 3 – ен 
қосалқысының басы, 4 - ен торынан шығатын тіктүтікшелер, 5 - ен торы, 6 - 
ен бөліктері, 7 - еннің ирек түтікшелері, 8 - бөлік аралық дәнекер тоқыма, 9 - 
ен, 10 -ен қосалқысының құйрығы. 
 
Ен  жұмыртқа  тәрізді  форомаға  ие,  ен  канатында  ілінген,  жамбас 
бөліктің  ұма  қабырғасында  ілінген.  Онымен  өзінің  қосымшасы  шығыз 
байланысты,  қосымша  сыртқа  шығару  процесстеріне  тікелей  байланысты. 
ҚЕн қосымшасында ұрықтар ұзақ уақыт бойы қозғалмай сақтала алады. Бұл 
кезеңде  ол  азықпен  қамтамассыз  етіледі,  ал  шағылысу  кезінде  перистальды 

29 
 
бұлшық  ет  жиырылуы  нәтижесінде  ұрықжолына  шығарып  жібереді.  Ен 
қосымшасында бас, дене, құйрығы болады.  
Ұма  –  ол  ен  мен  оның  қосымшасының  қаптаушысы.  Бұқада  ол 
сандарының арасында орналасқан.  
Ұмадағы  температура  құрсақтағыға  қарағанда  төменірек,  бұл 
спермилердің  дамуына  жақсы  әсер  етеді.  Бұл  органның  терісі  ұсақ 
шаштармен  қапталған,  тері  және  май  бездері  бар.  Эластикалық  бұлшық  ет 
қабығы  тері  астында  орналасып,  ұма  жолын  құрайды,  осының  нәтижесінде 
орган  денесі  екіге  бөлінеді.  Ұманың  бұлшықеттік  денелері  еннің  жамбас 
бөлігіне  дейін    созылуына  әсер  етеді,  бұл  сыртқы  ортаның  төмен 
температурасы жағдайында жүреді.  
Ұрық  өтуші  жол,  ен  қосымшасының  жалғасы  болып  табылады,  үш 
қабатты  жіңішке  түтік  түрінде  болады.  Ол  ен  қосымшасының  құйрығынан 
басталады.  Ен  канатының  құрамына  ұрық  жолы  құрсақ  қуысына  өтеді,  ол 
жақтан  жамбасқа,  ал  ол  жерде  ампула  түзеді.  Мойынның  артында  қуық 
шығарушы безбен байланысады, ол зәр шығару каналымен байланыс құрады.  
Енбау  –  бұл  құрсақ  қатпары,  онда  тамырлар,  жүйке,  сонымен  қатар 
ұрықшығарушы  жолақ орналасады.  
Зәр  жыныс  каналы  немесе  уретра  сперимлер  мен  зәрдің  сыртқа 
шығуын  қамтамассыз  етеді.  Уретраның  тесігі  қуық  мойынынан  басталып, 
жыныстық  мүше  басына  дейін  жалғасады.  Алғашқы,  уретраның  ең  қысқа 
бөлігі – мойыннан басталып ұрықшашушы каналға дейін созылып, тек зәрді 
ғана  өткізеді.  Еркек  уретрасының  қабырғасы  кілегейлі  және  бұлшық  ет 
қабығынан құралады. 

жүктеу/скачать 2,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: