–
массовое движение, возникло в 1935
и названо по имени забойщика шахты «Центральная-Ирмино»
(
Донбасс) А. Г. Стаханова, добывшего в ночь с 30 на 31 августа
1935
за смену 102 тонн угля при норме в 7 тонн, а впоследствии
19 сентября – 227 тонн. Стахановское движение материально и
морально поощрялось и пропагандировалось Всесоюзной
Коммунистической партией как новый этап социалистического
соревнования и форма повышения производительности труда.
Стаханов қозғаласы – бұқаралық қозғалыс. 1935 жылы болған
және «Орталық – Ирмино» (Донбасс) шахтасының забойшысы
А.Г.Стахановтың атымен аталған. 1935 жылы 30 тамыздан 31
тамызға қараған түнде бір ауысымда 7 тонна көмір өндірудің
орнына 102 тонна көмір өндірді, ал соңында 19 қыркүйекте 227
тонна көмір өндірді. Стаханов қозғалысы Бүкілодақтық
Коммунистік партиямен социалистік жарыстың және еңбек
өндірісін жоғарлату формасының жаңа этапы ретінде
насихатталды және материалдық-моральдық түрде
ынталандырылды.
Stakhanov movement (Stakhanovism) - a mass movement arisen in
1935 and named after a coal face worker of the “Central Irmino”
mine (Donbass) A.G. Stakhanov, worked 102 tons of coal at the rate
of 7 tons on the night of 30
th
to 31
st
August of 1935, and later
156
September 19, he worked - 227 tons of coal. Stakhanov movement
was financially and morally encouraged and propagandized by the
All-Union Communist Party as a new stage of socialist competition
and the form of the growth of labour productivity.
Стела – вертикально стоящая каменная плита с надписью или
рельефным изображением.
Стела – тігінен тұрған жазуы бар тас плита немесе бедерлі бейне.
Stella - a stone flag standing vertically with an inscription or relief
image.
Столпный тип – в архитектуре характеризуется тем, что
перекрытия помещения опирались на вертикальные колонны.
Столпный тип – архитектурада үйдің төбесі тігінен тұрған
бағаналарға тіреледі деп сипатталады.
Stolpny type - in architecture this style is characterized by the fact
that the ceiling of the premises was based on the vertical columns.
(1936) –
поэт, писатель-
литературовед, общественно-политический деятель Казахстана,
дипломат. С 1983 – первый секретарь Правления Союза
Писателей Казахстана. В 1989 году стал инициатором движения
"Невада-Семипалатинск".
Сүлейменов Олжас Омарұлы (1936) – ақын, жазушы -
әдебиеттанушы, Қазақстанның қоғамдық – саяси қайраткері,
дипломат. 1983 жылдан Қазақстан Жазшылар Одағы
Басқармасының бірінші хатшысы. 1989 жылы «Невада – Семей»
қозғалысының бастаушысы болды.
Suleimenov Olzhas (1936) – a poet, writer, expert in literature and
public figure of Kazakhstan, the diplomat. Since 1983, he is the first
secretary of the Board of the Writers' Union of Kazakhstan. In 1989
he became the initiator of the movement “Nevada-Semipalatinsk”.
157
Султан – титул каждого члена династии чингизидов по мужской
линии с наследственными правами на правление и привилегии.
Сұлтан – басқаруға және жоғары дәрежелілікке мұрагерлік
құқылы Шыңғыс әулетінен шыққан әрбір ер адамның лауазымы.
Sultan - the title of each member of the Gehghyzid
dynasty by the
male line with hereditary rights to ruling and privileges.
Суннизм – одно из двух (наряду с шиизмом) основных
направлений в исламе. В странах распространения ислама
приверженцы суннизма составляют большинство, кроме Ирана,
Южного Ирака, Йемена, Азербайджана, где большинство –
шииты, и Омана, где большинство - ибадиты (атипичная линия,
возникшая от древних хариджитов). При решении вопроса о
высшей мусульманской власти (имаме-халифе) опираются на
"согласие всей общины", в отличие от шиизма, признающего
имамами-халифами лишь Алидов.
Суннизм – исламдағы екі негізгі бағыттардың бірі (шиизммен
қатар). Иран, Оңтүстік Ирак, Йемен, Әзірбайжаннан басқа ислам
тараған елдерде суннизмді ұстанушылар көп. Шиизмнен
айырмашылығы жоғарғы мұсылмандық биліктің мәселесін шешу
кезінде «барлық қауымның келісіміне» сүйенеді.
Sunnism - one of the two main branches of orthodox Islam (the other
is Shiism). In the countries where Islam is spread followers of
Sunnism constitute the majority, except Iran, southern Iraq, Yemen,
Azerbaijan, where the majority is the Shiites, and Oman, where the
majority is Abadites (Ibadites) (atypical line, emerged from the
ancient Kharijites (the Khawarij)). In decision making concerning the
highest Muslim authority (Imam-Caliph), Sunnites refer to the
“common consent of the whole community", unlike Shiites,
recognizing as the Imam-Caliphs only Alid(e)s.
Суфа – глиняный или кирпичный помост для отдыха.
Суфа – демалу үшін саздан немесе кірпіштен жасалынған тұғыр.
Sufa – a clay or brick platform for the recreation.
158
Суфизм (араб. "ат-тасаввуф", "одетые в шерсть", отсюда -
власяница как атрибут аскета) – эзотерическое направление в
исламской традиции. Суфии стремятся войти в близкий контакт с
Аллахом посредством тайных инициатических практик и
благодаря особой инстанции, называемой "свет Мухаммада",
которая рассматривается как промежуточная между творением и
творцом. В суфизме существует несколько основных орденов –
"тарикатов", "путей": "шадилия", "накшбандия", "алавийя",
"кадырийя", "ишракийя" и т.д. Во главе суфийских орденов
стояли шейхи. Течение возникло в VIII-IX вв., окончательно
оформилось в X-XII вв. С. оказал большое влияние на арабскую и
особенно персидскую поэзию (Санаи, Аттар, Джалаледдин Руми
и др.).
Суфизм (араб. «ат – тасаввуф», «жүннен киінген») – ислам
дәстүріндегі эзотериялық бағыт. Суфтер жарату мен жаратушыны
байланыстырушы ретінде қарастырылатын «Мұхаммед шырағы»
деп аталатын ерекше инстанция арқылы Алламен тығыз
байланысқа түсуге тырысады. Суфизмде бірнеше негізгі
«тарикаттар», «жолдар», «шадилия», «накшбандия», «алавийя»,
«кадырийя», «ишкарийя» және т.б. ордендері болған. Суфтік
ордендердің басында шейхтар болған. Ағым VIII – IX ғасырларда
пайда болған, Х – ХІІ ғасырларда толығымен рәсімделді. Суфизм
арабтың, әсіресе, парсы поэзиясына үлкен әсер етті. (Санаи,
Аттар, Джалаледдин Руми және т.б.).
Sufism (Arabic: “at-tasawwuf”, “dressed in fur” hence - hair shirt as
an attribute of an ascetic) – an esoteric direction in the Islamic
tradition. Sufis seek to enter into close contact with Allah through the
secret initiatory practices and thanks to the special instance called the
"light of Muhammad", that is regarded as an intermediate instance
between creation and creator. In Sufism, there are several major orders
- "Tariqa(h)s", "paths": "shadiliya", "naqshbandiyah", "alavia (h)",
"kadyriyya", "ishrakiyya" and etc. Sheik(h)s were at the head of the
Sufi orders. The current originated in VIII-IX centuries, finally it fixed
in X-XII centuries. Sufism had a great influence on the Arab and
especially Persian poetry (Sanai, Attar, Dzhalaleddin Rumi and
others).
159
Сынсу – традиционная прощальная песня-плач девушки
выходящей замуж. В песне поется о незаметно пролетевших
счастливых годах, проведенных в родном доме, о своих любимых
родителях, о том, как ее лелеяли, берегли, о сожалении, что
пришло время покинуть родной дом. Также высказывают песней
просьбу, чтобы ее навещали, не забывали.
Сыңсу – тұрмысқа шығатын қыздың дәстүрлі қоштасу өлеңі.
Ұзатылатын қыз балалық дәуренінің, бұлғақтап өскен бақытты
күндерінің жылдам өткендігін, аяулы ата – анасының өзін
мәпелеп өсіргендігін өлеңмен айтып өксиді. Ұмытпай келіп
жүрулерін өтінішпен айтады.
Synsu - a traditional farewell weeping song of a marrying girl. This
song is about flown happy years spent in girl’s native home, her
beloved parents, how she was cherished and guarded. She regrets that
it is time to leave home. Also a girl expresses in this song a request to
visit her.
Сюбаши – титул предводителя огузского войска.
Сюбаши – оғыз әскері қолбасшысының лауазымы.
Syubashi - the title of marshal of Oghuz troops.
Сюзерен – верховный правитель территории, господин над
группой вассалов (зависимых феодалов).
Сюзерен – вассал тобының мырзасы, аймақтың жоғарғы
басқарушысы.
Syuzeren – the supreme ruler of the territory, the master of a group of
vassals (feudal dependents).
Т
Табу – религиозный запрет у первобытных народов на что-либо;
строгая неприкосновенность чего-либо.
Табу – белгілі бір нәрсеге діни тұрғыдан тыйым салу.
160
Taboo – the religious prohibition among primitive peoples to
anything; strict inviolability of something.
Тагар – натуральный сбор для снабжения войск
продовольствием на территории Казахстана в период позднего
средневековья.
Тағар – ортағасырдың соңында Қазақстан территориясында
әскерді азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін қолданған табиғи
жиын.
Tagar - a natural due to victual the troops on the territory of
Kazakhstan in the late medieval period.
(1791 - 1838) –
старшина рода берш, один из
руководителей восстания (вместе с Махамбетом Утемисовым)
казахской бедноты в Западном Казахстане в 1836—1838 гг.,
возмущенной захватом всех наиболее плодородных земель в
междуречье Урала и Волги знатью Внутренней (Букеевской)
Орды, а также земель по реке Урал Уральским казачьим войском.
12 июля 1838 г. основная группа повстанцев была атакована в
местности Акбулак и разбита. Т. был убит.
(1791 - 1838) – -
Бөкей ордасы мен Кіші
жүздің батыс бөлігінде болған азаттық көтерілістің басшысы.
Кіші жүз құрамындағы байұлы тайпасынан. Жоңғар
шапқыншылығы кезінде атағы шыққан Ағатай батырдың ұрпағы.
1836 ж. қазанда қыстауға Каспий т. Жағалауына құлаған Исатай
жасағы бар жоғы бір айдың ішінде екі-үш есе көбейді. 1838ж. 12
шілде Т. жеңіліске ұшырап, Т. өлтірілді, түпкі ой-мақсаттарына
жетпесе де, халықтың сана-сезімінің оянуынан үлкен әсер етті.
Taimanov Isatay (1791 - 1838) – Sergeant major of a Bersch clan,
one of the leaders of the popular uprising (along with Makhambet
Utemissov) of Kazakh poor in Western Kazakhstan in 1836-1838
years, the poor were perturbed by capturing all of the most fertile
lands in the area between the Urals and the Volga by the nobility of
Inner (Bukeyev) Horde, as well as by capturing the land near the Ural
River by the Ural Cossack troop. On July 12, 1838 the main group of
161
rebels was attacked in the territory of Akbulak and destroyed. I.
Taimanov was killed.
Тамга – слово тюркского происхождения, имело несколько
значений: «тавро», «клеймо», «печать». Родовой знак у тюркских
и некоторых других народов.Как правило, потомок
определённого рода заимствовал Т. своего предка и добавлял к
ней дополнительный элемент, либо видоизменял её. Наиболее
распространена Т. у кочевых тюркских племен (казахов,
киргизов, татар, ногайцев и т.д.) Использование Т. известно
издревле, еще у скифов, гуннов, сарматов.
Таңба – түркі текті сөз, бірнеше мағынасы бар «тавро»,
«клеймо». Таңба түркі тектес және басқа да халықтардың рулық
белгісі болған таңба.Т. көшпелі түркі тайпаларында ( қазақтарда,
қырғыздарда, татарларда, ноғайларда және т. б.) кеңінен
таралған. Т. пайдалану ертеден скифтерде, ғұндарда, сарматтарда
белгілі.
Tamga - a word of Turkic origin having several meanings: “a brand”,
“a trademark, a stigma”, “a stamp”. The generic sign of the Turkic and
some other nations. As a rule, a descendant of a certain clan borrowed
Tamga of his/her ancestor and added an additional element to it or
modified it. Turkic nomadic peoples (Kazakhs, Kyrgyz, Tatars, Nogai,
etc.) are possessors of the most widespread Tamga. Using Tamga was
anciently known, even among the Scythians, Huns and Sarmatians.
Тамырство – договор, по которому люди из разных родов
становились друзьями – братьями, обязывались взаимно
помогать, считались членами семейства.
Тамыр – көптеген рулардың адамдары келісім бойынша
достасады, ағайындас болып өзара көмекке келеді, отбасы өкілі
деп те саналады.
Tamyrstvo - a contract according to which people from different
clans became friends - brothers, promised to help each other, they
were considered to be the members of the family.
162
Тархан – титул, который жаловали военным, гражданским или
духовным лицам за особые отличия. Т. освобождались от налогов
в пользу государства и наделялись рядом привилегий. Им
прощалось 9 совершенных преступлений, давалось право
беспрепятственного доступа в ханский дворец и т.п.
Тархан – әскери адамдарға, өте ерекшелігімен байқалған
азаматтарға немесе дін өкімдеріне берілген атақ. Олар мемлекет
пайдасына
алынатын
алым-салықтан
босатылды,
артықшылықтарға ие болды. Жасаған тоғыз күнәсі кешірілді, хан
сарайына емін-еркін кіретін болды және т.б.
Tarkhan - the title, given to the military, civilian or cleric entities for
their outstanding services. Tarkhan was exempted from paying the
taxes in favor of the State and endowed with certain privileges. Their
9 crimes were forgiven, also Tarkhans weregiven the right of
unimpeded access to the Khan's palace.
Таттимбет Казангапулы (1815-1862) – кюйши, домбрист, один
из основателей школы исполнения кюев в стиле “шертпе”. Т.
является автором свыше 40 разнообразных по своей тематике и
направленности кюев: “Косбасар”, ”Саржайляу”, “Сары озен”,
“Терис какпай”, “Боз айгыр”, “Кара жорга” и др. Кюи Т.
отличаются волнующей щедростью чувств, глубиной,
преобладанием лирического начала.
Тәттімбет Қазанғапұлы (1815-1862) – күйші, домбырашы.
«Шертпе» күйдің мектебін негіздеуші. Ол 40-тан астам күйлердің
авторы. Оларды әртүрлі тақырыптарға арналған «Қосбасар»,
«Сары жайлау», «Сары өзен», «Теріс ақпай», «Былқылдақ», «Боз
айғыр», «Қара жорға» және т.б. Оның күйлері адам жанын
тебірентетін лирикалық болып келеді.
Tattimbet Kazangapuly (1815-1862) – a kuishi, dombra player, one
of the founders of the school of kui performance of “shertpe” style.
Tattimbet is the author of over the 40 kuis that are diferrent in subject
area andorientation: “Kosbasar”, “Sarzhaylyau”, “Sary Ozen”,
“Teriskhakhpai” , “Bylkyldak”, “Boz aygyr”, “Balbyrauyn”, “Kara
Jorga” and others. His works distinguished by exciting feeling
generosity, profoundness, dominationof the lyrical beginning.
163
Тауке-хан (1680-1715(18)) – один из самых выдающихся
государственных деятелей Казахского ханства, внесший
неоценимый вклад в национальную историю. С его именем
связано укрепление государственности казахов, утверждение
внешнеполитических позиций Казахского ханства в системе
международных отношений в Центрально-азиатском регионе.
Автор свода законов «Жеты Жаргы» вместе с Толе бийем,
Казыбек бийем и Айтеке бийем. Годы правления Т. занимают
особое место в казахской истории. Это был "Золотой век"
прекращения
губительных
феодальных
усобиц,
век
относительного господства законов, развития экономики и
процветания торговли.
Тәуке хан (1680-1715(18)) – Қазақ хандығының өте ұлы
мемлекет қайраткерлерінің бірі. Ұлт тарихына өлшеусіз үлес
қосқан. Оның атымен қазақ мемлекеттілігін нығайту, Орталық
Азия аймағында сыртқы саясаттағы тұрақтылық ұстанымы
туралы айтылады. Тәуке «Жеті Жарғының» авторларының бірі.
Оның ел басқару кезеңі «Алтын ғасыр» деп айтылады. Ел ішінде
алауыздық тоқтатылды, халықтың әл-ауқаты түзелді, экономика
мен сауда-саттық гүлденді.
Tauke Khan (1680-1715 (18)) - one of the most prominent statesmen
of the Kazakh Khanate, who made an invaluable contribution to the
national history. His name is associated with the strengthening of the
statehood of the Kazakhs, the adoption of foreign policy positions of
the Kazakh Khanate in the system of international relations in the
Central Asian region. The author of the Laws "Zhety Zhargy" with
Tole biy, Kazibek biy and Aiteke biy. Tauke Khan’s years of reign
occupy a special place in Kazakh history. It was the "Golden Age" of
cessation of destructive feudal intestine wars, the age of the law
supremacy, economic development and flourishing of trade.
Тахир-хан – казахский хан в 1523—1533 годах. При его
правлении началась 100-летняя война между казахами и
ойратами.
164
Тақыр хан –1523-1533 жылдардағы қазақ ханы. Ол басқарған
кезеңде қазақтар мен ойраттар арасында өткен 100 жылдық соғыс
басталды.
Tahir Khan –
Kazakh khan in 1523-1533. At the time of his ruling, a
100-year war between the Kazakhs and Oirats began.
Ташнау – санитарно-гигиеническое устройство на площадке
жилых помещений, в кладовых и во дворах, предназначавшееся
для слива грязной воды.
Ташнау – тұрғын үй ішіндегі санитарлық-гигиеналық нысан.
Қоймаларда, албарларда жуындыларды төгетін жер.
Tashnau – the sanitary and hygienic device in the living spaces,
storerooms and courtyards, intended to the dirty water drain.
Тебенёвка, тебеневать – зимнее пастбище под снегом; пастьба
животных на заснеженных пастбищах.
Тебінді, тебіндету – қар астындағы қысқы жайылым; жылқы,
қой-ешкі малдарын қар басқан жайылымдарда бағып қағу.
Tebenevka, tebenevat – a winter pasture under the snow, pasturage
of the animals on the snow-covered grazing lands.
Тевеккель, Тауеккель (год рождения неизвестен - умер 1598) –
казахский хан в 1586-1598. Вёл борьбу за независимость с
Моголистаном и Бухарой, разбил войско Абдаллаха, овладел
Ташкентом и Самаркандом. Добивался дружбы с Россией,
которая стремилась сделать его посредником в переговорах со
среднеазиатскими ханствами и ставила задачу способствовать
заключению союза между Т. и Иранским шахом Аббасом I
против Бухарского ханства. В январе 1594 царское правительство
обещало Т. военную помощь. Предполагалось направить в
Москву сына Т. Хусаина в качестве заложника, взамен царское
правительство обещало отпустить Ураз-Мухаммеда, племянника
Т. В мае - июле 1595 у Т. находилось русское посольство
Вельямина Степанова. При попытке захватить Бухару Т. был
тяжело ранен и вскоре умер.
165
Тәуекел (туған жылы белгісіз -1598 жылы қайтыс болды) –1586-
1598 ж.ж. қазақ ханы. Тәуелсіздік үшін Молғолстан мен
Бұқармен соғысқан, Абдаллахтың әскерін жеңіп Ташкент пен
Самарқандты басып алды. Оны ортаазиялық хандықпен келіссөз
жүргізу барысында араға жүргізуші ретінде жұмсауға талпынып
отырған Ресеймен достасты да Тәуекел мен Иран шахы Аббас І
бірігіп Бұқар ханына қарсы одақтастыққа қол жеткізді. 1594
жылдың қаңтар айында хандық үкімет Тәуекелге әскери көмек
беруге уәде берді. Мәскееуге Т. ханның ұлын кепел ретінде
жібермек болды, оған айырбас ретінде Т. немересі Ораз
Мұхамметті жіберуге уәде беді. 1595 жылдың шілде айында Т.
ханға Вельямин Степановтың елшісі келді. Бұқарды алу
барысында Т. ауыр жарақаттанып, көп ұзамай қайтыс болды.
Tevekkel, Tauekkel (year of birth is unknown - died in 1598), The
Kazakh Khan in 1586-1598, fought for the independence with
Mogolistan and Bukhara, defeated the army of Abdullah Khan the II,
took possession of Tashkent and Samarkand, sought friendship with
Russia, who intended to make him an intermediary in negotiations
with the Central Asian khanates and tasked to promote the conclusion
of an alliance between Tevekkel and the Iranian Shah Abbas the I
against the Bukhara Khanate. In January of 1594 the state government
promised Tevekkel to provide military aid. It was supposed to sent
Tevekkel’s son Hussain, as a hostage, instead of this the tsarist
government promised to release Uraz-Mohammed, Tevekkel’s
nephew. In May – July of 1595 Velyamin Stepanov’s Russian
embassy was in Tevekkel’s Khanate. During an attempt to capture
Bukhara Tevekkel was seriously wounded and died soon.
Тевкелев Алексей Иванович (Кутлу-Мухаммед Мамешевич
Тевкелев) (1674-1766) – татарский мурза из рода Тевкелевых,
российский дипломат. В 1716 г. участвовал в экспедиции князя
А. Бековича-Черкасского в Среднюю Азию. С 1730-х гг. на
военно-административной службе в Оренбургском крае,
помощник начальника Оренбургской экспедиции (1734)
И. К. Кириллова. Непосредственно участвовал в присоединении
Западного Казахстана (Младшего Жуза) к России. 8 мая 1734 г.
пожалован в полковники личным указом императрицы Анны
166
Иоанновны. В нач. 1750-х гг. начальник комиссии иноверческих
дел, затем помощник И. И. Неплюева. 4 сентября 1755 г.
пожалован в генерал-майоры указом из Правительствующего
сената
по
представлению
оренбургского
губернатора
И. И. Неплюева. Тевкелев основал около 20 крепостей, среди них
Челябинск, Орск и др. Служа в Оренбургском крае, ведал
дипломатическими сношениями с правителями казахских жузов
и другими государствами Средней Азии.
Достарыңызбен бөлісу: |