Zhas Kazakh
– youth organization that united representatives of
students after the February Revolution in 1917 in Akmolinsk town.
Led by S.Seifullin joined the Soviets.
Жатаки – обедневшие скотоводы. Нанимались на работу к баям,
зажиточным переселенцам, на промыслы и промышленные
предприятия.
Жатақтар – кедей малшылар. Байлар мен ауқатты жер
аударылғандарға, кәсіпорындарға жалданушылар.
Zhatak
– an impoverished cattle-breeder. They engaged to bai, wealth
settlers, on the crafts and industries.
Жеты-Жаргы (Семь установлений) – законы хана Тауке. Свод
норм обычного права, определявший основные принципы
правопорядка и государственного устройства средневекового
казахского общества (нормы административного, уголовного,
гражданского права, положение о налогах, религиозных
воззрениях, семейных отношениях и др).
Жеті Жарғы – Тәуке ханның заңдар жинағы. Орта ғасырлық
қазақ қоғамының мемлекеттік құрылымы (әкімшілік, қылмыстық,
азаматтық құқық, салық туралы ережелер, діни көзқарас,
отбасылық қарым-қатынас т.б.) мен тәртіп сақтаудың негізгі
принциптерін белгілейтін жалпы құқық нормалары жайлы заң.
Zhety Zhargy
(“Seven precepts”) – Tauke khan’s laws. Code of
norms of customary law that defined the basic principles of law and
80
order and state structure of medieval Kazakh society (administrative
and criminal norms, civil law, tax regulations, religious beliefs, family
relations, etc.)
Жоктау – песня-плач.
Жоқтау – қайтыс болған адамға шығарылған өлең.
Zhoktau
– a song of cry.
Жолаяк – угощение перед дорогой. Перед дальней дорогой
уезжающие, зарезав барана, приглашают к себе на "жолаяк". Цель
такого приглашения – пожелание благополучного возвращения.
"Жолаяк" заканчивается традиционным "бата" (благословение).
Жолаяқ – жолға шығар алдында берілетін дәм. Алыс жолға
шығар алдында қой сойып, дәм беріледі. Мұндай шақырудың
мақсаты – аман-есен оралуға тілек тілеу. «Жолаяқта» міндетті
түрде бата беріледі.
Zholayak
– a treatment before the trip. Those who are going to long
journey invited to “zholayak” having sticked a sheep. The purpose of
such invitation – a wish for successful home-coming. "Zholayak"
ended with traditional “bata” (blessing).
Жубанов Ахмет Куанулы (1906-1968) – ученый, композитор,
дирижер, народный артист Казахстана, доктор искусствоведения,
профессор, академик Академии наук Казахской ССР. Внес
значительный вклад в становление и развитие казахского
народного
музыкального
искусства.
Создал
ансамбль
домбристов, на основе которого позже возник Оркестр казахских
народных инструментов имени Курмангазы.
Жұбанов Ахмет Қуанұлы (1906-1968) – ғалым, сазгер, дирижер,
Қазақстанның халық әртісі, өнертану ғылымының докторы,
профессор, Қазақ ССР Ғылым Академиясының академигі.
Қазақтың ұлттық музыка өнерінің қалыптасуы мен дамуына
елеулі үлес қосқан. Құрманғазы атындағы Қазақ халық аспаптар
оркестрінің негізін қалаған домбырашылар ансамблін құрушы.
81
Zhubanov Ahmet Kuan Uly
(1906-1968) – a scientist, composer,
conductor, the National artist of Kazakhstan, Doctor of Arts,
professor, academician of the Academy of Sciences of the Kazakh
SSR. He made a significant contribution to the establishment and
development of Kazakh folk music. He created the dombra ensemble
on the basis of which the Orchestra of Kazakh national instruments
named after Kurmangazy appeared.
Жузы – хозяйственно и географически относительно
обособленный район, населенный группой казахских племен,
который до образования казахских ханств и народности являлся
территорией племенного союза.
Жүз – шарушылық және географиялық жағынан негізделген
аудан, қазақ хандығының аймақтық- әкімшілік бөлігі ретінде
қалыптасқан тайпалық-рулық одақ.
Juz – economically and geographically relatively isolated area
populated by a group of Kazakh tribes that before the formation of the
Kazakh khanates and nations was a territory of the tribal union.
Жума
(1893-1938) –
казахский писатель,
публицист, педагог, один из основателей новой казахской
литературы. Перевёл на казахский язык произведения
Лермонтова, Кольцова, Бальмонта, Мережковского, Вс. Иванова,
Мамина-Сибиряка, Горького, Блока, а также стихи и поэмы Гёте,
Гейне и др. зарубежных поэтов. Активно сотрудничал с газетами
и журналами («Акжол», «Сана», «Шолпан» и др.), публикует
множество стихов и поэм : «Кто я?», «Огонь», «Родная земля»,
«Исповедь», «Туркестан», «Люблю». Его идея объединить
поэтов и писателей Казахстана выразилась в создании Союза
писателей Казахстана. Ж. По ложному обвинению, как
«алашординца, пантюркиста и японского шпиона», осудили на 10
лет лишения свободы. В 1936 благодаря ходатайству М.Горького
и Е.Пешковой был досрочно освобожден из Свирского лагеря
политзаключенных. Через полтора года, 30 декабря 1937 года
был вновь арестован и расстрелян 19 марта 1938 года.
82
Жұмабаев Мағжан (1893-1938) – қазақ жазушысы, публицист,
педагог, жаңа қазақ әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі.
Лермонтов, Кольцов, Бальмонт, Мережковский, Вс. Иванов.
Мамин-Сибиряк, Горький, Блок т.б. шығармаларын және Гете,
Гейне және т.б. шетел ақындарының өлеңдері мен поэмаларын
қазақ тіліне аударған. («Ақжол», «Сана», «Шолпан» т.б.) газет-
журналдармен тығыз шығармашылық байланыста болып, «Мен
кім?», «От», «Туған жер», «Түркістан», «Сүй, жан сәулем» т.б.
көптеген өлеңдері мен поэмаларын жарыққа шығарады.
Қазақстан ақын-жазушыларын біріктіру туралы идеясы
арқасында
Қазақстан
Жазушылар
Одағы
құрылды.
«Алашордашыл, пантүркішіл және жапон шпионы» деген жалған
жаланың құрбаны болып, 10 жылға бас бостандығынан
айрылады. 1936 жылы М.Горький мен Е.Пешкованың
кепілдемесімен Сібір саяси тұтқындар лагерінен мерзімінен
бұрын бостандыққа шығып, 1937 жылы 30 желтоқсанда, бір
жарым жылдан кейін қайта тұтқындалып, 1938 жылы 19
наурызда атылған.
Jumabayev Magjan (1893-1938) – the Kazakh writer, publicist,
teacher, one of the founders of the new Kazakh literature. He
translated into Kazakh language works of Lermontov, Koltsov,
Balmont, Merezhkovsky, Ivanov, Mamin-Sibiryak, Gorky, Blokh as
well as verses and poems of Goethe, Heine and other foreign poets.
He collaborated with newspapers and magazines (“Akjol”, “Sana”,
“Sholpan” etc.), published numerous poems as: “Who am I?”, “Fire”,
“Native Land”, “Confession”, “Turkestan”, “I love”. His idea to unite
poets and writers of Kazakhstan has resulted in the creation of the
Writer’s Union of Kazakhstan. On false charges as Alash Orda’s
supporters and Japanese spy he was sentenced to 10 years in prison. In
1936 he was released earlier from prison camp Svisky thanks to
M.Gorky and E.Peshkova. After a year and a half on December 30,
1937 he was again arrested and executed March 19, 1938.
Жылу – материальная помощь. Людям, пережившим стихийные
бедствия, несчастья (пожар, наводнение и пр.), оказывали
материальную, моральную, финансовую поддержку. Для этого не
обязательно быть родственником или близким. Для возмещения
83
ущерба пострадавшим выделяли скот, жилье, одежду и пищу.
"Жылу" (от слова жылы - тепло) – проявление человечности,
доброты, сочувствия.
Жылу – материалдық көмек. Апатқа, бақытсыздыққа (өрт, су
тасқыны т.б.) ұшыраған адамдарға материалдық, моральдық,
қаржылай көмек көрсеткен. Ол үшін туыс болу міндетті
болмаған. Апаттың орнын толтыру үшін мал, баспана, киім-
кешек, тамақ берілген. «Жылу» - адамгершілік, мейірбандықты
білдіреді.
Zhylu – a material assistance. Sufferers of natural disasters,
misfortune (conflagration, flood etc.) were provided by material,
moral or financial support. You don’t have to be a relative or near
relation. For compensating sufferers were given cattle, cloth and food.
"Zhylu" (from the word zhyly - heat) – manifestation of humanity,
kindness and sympathy.
Жыр – героическая поэма.
Жыр – батырлық, ерлік жайлы поэма.
Zhyr – a heroic poem.
Жырау – степные поэты, сочинители жоктау и толгау.
Известны имена Шалкииз (ХV), Доспамбет (ХVI), Жиембет
(ХVII).
Жырау – Толғау мен жоқтауларды шығарушы дала ақындары.
Атақты жыраулар Шалкиіз (ХҮ), Доспамбет (ХVI), Жиембет
(ХVII).
Zhyrau
– the steppe poets, composers of zhoktau and tolgau. Famous
names Shalkiiz (
ХV), Dospambet (ХV1), Zhiembet (ХV11).
З
Затаевич Александр Викторович (1869-1936) – музыковед –
фольклорист, композитор, заслуженный артист республики.
Автор сборников «1000 песен казахского народа» (1925) и «500
песен и кюев казахского народа»(1931).
84
Затаевич Александр Викторович (1869-1936) – музыкатанушы-
фольклоршы, сазгер, республикаға еңбегі сіңген әртіс. «Қазақтың
1000 өлеңі» (1925) және «Қазақтың 500 ән-күйі» (1931)
жинақтарының авторы.
Zataevich Alexander Viktorovych (1869-1936) – a musicologist,
folklorist, composer, honored artist of the Rebublic. The author of
collections and 1000 songs of the Kazakh people (1931).
Звериный стиль – главный компонент в искусстве саков,
сложившийся в VII-VI вв. до н.э. и получивший распространение
среди племен Сибири, Казахстана, Средней Азии, юга Восточной
Европы. Это образы различных животных, которыми
оформлялись предметы быта, одежда, посуда, оружие.
Аң стилі – б.э.д. VII-VI ғ.ғ. қалыптасқан және Сібір, Қазақстан,
Орта Азия, Европаның оңтүстік-шығысында кең тараған сақ
өнерінің басты құрамдас бөлігі. Тұрмыстық бұйымдар, киім-
кешек, ыдыс-аяқ, қару-жарақтар түрлі аң бейнелерімен
әшекейленген.
Beast style – the main component in the art of Saks built in the VII-VI
centuries BC and spread among the tribes of Siberia, Kazakhstan,
Central Asia, and south Eastern Europe. These are images of different
animals with the help of which domestic appliances, clothing, dishes,
instruments were decorated.
Зергер – ювелир.
Зергер – зергер
Zerger – the jeweller.
, Улус Джучи (Улуг Улус) – государство во главе с
потомками Джучи, старшего сына Чингисхана. Образовано после
семилетнего похода Батыя (1236-1242) как владение в составе
Великого Монгольского Улуса (Монгольской империи), в
которую вошли Восточный Дешт-и-Кыпчак, т.е. степные районы
Казахстана к западу от верховий Оби и Иртыша, до низовий
Волги и Аму-Дарьи, часть территории Хорезма и Западной
85
Сибири, а также вновь завоёванные земли на западе. Столица –
Сарай-Бату (близ Астрахани), позднее – Сарай-Берке. К середине
XV века Золотая Орда фактически распалась на десяток
самостоятельных ханств.
Алтын Орда Жошы Ұлысы (Ұлығ Ұлыс) – Шыңғыс ханның
үлкен ұлы Жошы ұрпақтары басқарған мемлекет. Бату ханның
жеті жылдық жорығынан кейін (1236-1242) құрамында Шығыс
Дешті қыпшақ, яғни батысқа Обь және Ертіс өзендерінің жоғарғы
сағасынан Еділ мен Жайық өзендерінің төменгі сағасына дейінгі
Қазақстанның далалы аймақтары, Хорезм мен Батыс Сібірдің
шамалы бөлігі, сондай-ақ батысқа қайта тартып алынған
жерлерді қамтыған Ұлы монғол ұлысы (Монғол империясы)
иелігіне кірген. Астанасы – Бату Сарай (Астараханның маңы),
кейінірек – Берке Сарай. ХҮ ғасырдың ортасына қарай Алтын
Орда он шақты жеке дара хандықтарға бөлінді.
Golden Horde, Ulus Juchi (Ulus Ulus) – a state headed by the
descendants of Juchi, eldest son of Genghis Khan. It was formed after
seven-year Batyi’s campaign (1236-1242) as the pessession of the
Great Mongol Ulus (Mongol Empire), which imcluded East Desht-i-
kipchak, i.e. steppes of Kazakhstan to the west of the headwaters of
the Ob and Irtysh to the lower reaches of the Volga and Amu Darya
Rivers, part of the territory of Khorezm and Western Siberia also the
conquered lands in the west. Capital – Sarai Batu (near Astrakhan),
later – Sarai Berke. By te middle of the XV century the Golden Horde
was split into a dozen independent khanate.
Зооморфный узор – форма фантастического узора, связанная с
религиозными верованиями.
Зооморфтық өрнек – діни сенімдермен байланысты туған қиял-
ғажайып өрнектің түрі.
Zoomorphic pattern – a form of fantastic pattern associated with
religious beliefs.
Зороастризм – религия древних народов Средней Азии,
Азербайджана, Ирана и ряда других стран Ближнего и Среднего
Востока, названа по имени пророка Заратуштры (Зороастра). Для
86
З. характерно представление о борьбе двух начал – добра и зла,
почитание огня, запрещение погребения покойников (их отдавали
на растерзание хищным птицам и зверям), вероучение изложено в
Авесте.
Зорастизм – Заратуштра (Зоростра) пайғамдардың есімімен
аталған Орта Азия, Азербайжан, Иран және Таяу және Орта
Шығыстағы т.б. ежелгі халықтардың діні. З. Авеста
уағыздарында айтылғандай, мейірбандық пен зұлымдықтың
күресі, отқа табыну, аруақтарды жерлеуге тыйым салу (оларды
жабайы аң-құстарға тастайтын) сияқты діни нанымдар тән.
Zoroastrianism – a religion of the ancient peoples of Central Asia,
Azerbaijan, Iran and other countries of the Middle East, named of the
prophet Zarathustra (Zoroaster). The struggle between two principals
– good and evil, the worship of fire, the ban of the dead’s burial (they
were given for beasts and wild animals’ harrowing), faith set forth in
the Avesta were typical for Zoroastrianism.
Зороастрийский фавн – тотем (объект поклонения, почитания),
связанный с древними религиозными верованиями персов,
тюрков об их едином родстве с различными животными (культ
волка, культ филина и т.д.).
Зорастрийлік фавн – парсы, түрік халықтарының аң-құстарды
шыққан тегіміз (көк бөрі культі, үкі
культі) деп таныған ежелгі
діни наным-сенімдеріне байланысты туған тотем (жалбарыну
нысаны).
Zoroastrian Faun – the totem (an object of worship, reverence)
associated with the ancient religious beliefs of the Persians and Turks
on their common kinship with different animals (a wolf cult, a cult of
an owl, etc.).
Зякет – в мусульманском праве налог, предназначенный для
содержания неимущих, малообеспеченных слоев общества. З.
взимается один раз в год от общего количества имущества.
Зекет – мұсылмандық құқық бойынша қоғамдағы жетім-жесір,
кедей адамдарға арнап жиналатын салықтың түрі. З.жылына бір
рет жалпы мүлікке салынады.
87
Zyaket – a tax in Islam intended for maintening the poor and the
neery sections of society. Zyaket charged once a year from the total
amount of property.
И
Иван IV Васильевич Грозный (1530-1584) – великий князь, с
1547 г. – царь всея Руси. При нём были завоеваны Казанское
(1552), Астраханское (1556) царства.
IV
Иван Васильевич Грозный (1530-1584) – ұлы князь, 1547
жылдан жалпы Русь ханы. Оның уақытында Қазан (1552),
Астрахань (1556) хандықтары жаулап алынған.
Ivan Vasilyevich VI Grozniy (“The terrible”) (1530-1584) – a Grand
duke, since 1547 – the king of all Russia. Under his reign Kazakn
(1552) and Astrakhan (1556) kingdoms were conquered.
Иванов Василий Иванович (1885-1937) – в 1933-1937 гг.
возглавлял строительство Балхашского медеплавильного завода.
Член партии большевиков с февраля 1917 г., председатель
Харьковского ЧК. Под его руководством строители намного
раньше срока воздвигли Сталинградский тракторный завод.
Возглавлял ряд крупных союзных трестов и объединений.
Репрессирован в 1937 г.
Иванов Василий Иванович (1885-1937) – 1933-1937 ж.ж.
Балқаш мыс қорыту заводын басқарған. 1917 жылдың ақпанынан
большевиктік партия ұйымының мүшесі, Харьков ТЖ төрағасы.
Оның басшылығымен Сталинград трактор заводының құрылысы
ерте аяқталған. Одақ көлеміндегі трест және бірлестіктерді
басқарған. 1937 жылы репрессияға ұшырады.
Ivan Vasiliy Ivanovich (1885-1937) – in the years 1933-1937 he
headed the construction of the Balkhash copper-smelting plant. A
member of the Bolshevik party from February 1917, the chairman of
the Kharkov. Under his leadership the builders erected the Stalingrad
Tractor Factory earlier. He headed a number of major union trusts and
associations. He was subjected to repression in 1937.
88
Идикут
–
титул уйгурских властителей.
Идықұт– ұйғыр көсемдерінің лауазымы.
Idikut – the title of Uighur rulers.
Икта – правовое основание, документ, дающий полномочия его
держателю взимать в свою пользу харадж – земельный налог с
крестьянского населения за пользование определенными
массивами земельных угодий, без права распоряжения этими
землями.
Иқта – құқық негізі, иесіне өз пайдасына шаруалардан белгілі бір
жерді пайдаланғаны үшін салуға құқық беретін жер салығы
құжаты (харадж), бірақ олар жер мәселесін шешуге еріксіз.
Iqta – the legal basis, document giving proxies to its authority to
charge for their own benefit the tribute – a land tax from peasant
population for the use of tracts of land without the right of land’s
disposal.
Илек – река, левый приток Урала, в западной части Казахстана.
Елек – Қазақстанның батысындағы Орал өзенінің сол жақ
сағасы, өзен.
Ilek – the river, left tributary of the Urals, in the western part of
Kazakhstan
Или, Илэ, Иля – река, берущая начало с северных склонов Тянь-
Шяня – Текес и Кунгес. Впадает в озеро Балхаш, в Казахстане.
Іле – Текес және Күнгес солтүстік Тянь-Шаньнан басталатын
өзен. Қазақстандағы Балқаш өзеніне құяды.
Ili, Ile, Ilya – the river originating from the northern sslopes of Tian
Shan – Tekes and Kunges. It flows into Lake Balkhash in Kazakhstan.
Иман – неукоснительная вера в бога, один из принципов
исламской религии, основанный на послушании воле Аллаха без
всяких сомнений.
89
Иман – Аллаға шексіз сену негізінде пайда болған мұсылман
дінінің басты принциптерінің бірі.
Iman – strict faith in God, one of the principles of Islamic religion
that based on obedience to the will of Allah without any doubts.
Инак – советник могульского хана.
Инақ – моғол ханының кеңесшісі.
Inak – an advisor of Mogulsky Khan.
Инал – наследник джабгу – верховского правителя Огузского
государства.
Инал – Оғыз хандығының басты көсемдерінің бірі – жабғының
ізбасары.
Inal – djabgu’s heir – a supreme governor of the Oghuz State.
Инджу (приданое) – государственные земли в Монгольской
империи, непосредственно принадлежащие ханам.
Інжу - Моңғол империясындағы хандарға ғана тиесілі мемлекет
қарамағындағы жер.
Indju (dowry) – the state lands in the Mongol Empire belonging to
the Khans.
(социалистическая И., с
.) –
процесс
форсированного
наращивания
промышленного
потенциала СССР для сокращения отставания экономики от
развитых капиталистических стран, осуществлявшийся в 1930-е
годы.
Официальной
задачей
индустриализации
было
превращение СССР из преимущественно аграрной страны в
ведущую индустриальную державу. Начало социалистической
индустриализации, как составной части «триединой задачи по
коренному переустройству общества» (индустриализация,
коллективизация сельского хозяйства и культурная революция),
было положено первым пятилетним планом развития народного
хозяйства (1928—1932).
90
Индустриалдандыру (социалистік И., сталиндік И.) – 1930
жылдары дамыған капиталистік елдердің экономикасын қуып
жету мақсатында ССРО өндірістік қуатын дамыту үшін
жүргізілген үдеріс. И. Басты мақсаты ССРО-ны аграрлық
мемлекеттен алдыңғы қатарлы индустриалдық державаға
айналдыру болатын. Социалистік И. басталуы «қоғамды
түпкілікті өзгертудің үш міндетінің» (И., ауыл шаруашылығын
коллективтендіру, мәдени революция) бірі есебінде халық
шаруашылығын дамытудың алғашқы бесжылдығында (1928-
1932) іске асырылды.
Достарыңызбен бөлісу: |