Аралық ғылыми­практикалық конференция II том

46 

 

3  Быстрова Е.А. Культуроведческий аспект в преподавании русского языка в школе 

// русская словесность. – 2001.­ №6. 

4  Библер В.С.  От наукоучения –  к  логике  культуры.  Два  философских  введения  в 

двадцать первый век. ­ М., 1990. 

5  Вежбицкая А. Язык.Культура.Познание. – М.,1996. 

6  Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура.­ М., 1990 

7  Верещагин Е.М., В.Г.Костомаров. Лингвострановедческая теория слова. 

8  М., 1980. 

 

ƏОЖ 82 

Beketayeva M.S. 

MA., Suleyman Demirel University, Kaskelen, Kazakhstan 

 

E-mail address: 

m_beketayeva@mail.ru

 

 

AITYS AND KAZAKH ORATORY AS ONE OF THE NATIONAL FORMS OF 

DEBATES 

 

 

Аңдатпа. Бұл мақалада айтыстың түрлері мен шешендік өнері туралы айтылған.  

Кілт сөздер: айтыс, ақын, дебат, импровизация, қазақтың шешендік өнері. 

 

Introduction   

Aitys ­ is a singing contest of Kazakh Akyns, improvised poetic dispute and one of the 

traditional forms of oral folk poetry. Poetic scramble, rapid duel of words is held in front of the 

audience  during  big  family  gatherings,  holidays,  wrestling  performances  that  raise  its  public 

importance.  Akyns  start  the  poetic  contest  without  prior  preparation  improvising  alternately. 

competing  in  a  resourcefulness  of  wits.  Blaze  of  thoughts  and  ability  to  compose  verses 

extempore.  Inspired  improvisation  is  performed  to  the  accompaniment  of  traditional  musical 

instruments like Dombyra, Kobyz and individual melodies of Akyns accompanied by expressive 

gestures. In this regard Aitys harmoniously synthesizes a number of arts ­ instrumental music. 

Singing (vocal), poetry,  recitative  genre, creation of a melody (Saryn). Oratory improvisation, 

theatre  and  visual  arts,  mimicry,  articulation,  gesticulation,  modulation  of  music  tones  and 

posing. Performance of Aitys applies deep knowledge of symbolization, myths, poetic language 

and abstraction. Inherent resourcefulness, art of wit and imagery thinking arc qualities required 

for the performers of Aitys. Aitys is one of the most ancient forms of Kazakh folklore that has 

reached  our  days  without  modifications  and  remains  to  be  very  popular  among  Kazakhstani 

people.  Aitys  is  regarded  as  one  of  the  most  difficult  forms  of  performing  at1s.  Besides  the 

poetic gift performers require musical abilities, quick and sharp mind  [1,p.21]. 

 A word of “aitys” has meanings of telling, debating, describing and competing[2,p.73]. 

In the science of Kazakh folklore it is a type of rhetorics to depict the people’s life. Akhmetov & 

Yskakov  (1965)  mentions  that  “It  describes  the  joy,  sorrow,  social­political  life  of  people, 

current ideology, customs and traditions, general social and individual relations, and the forms of 

argument according to their particular time.” Although, the primordial aitys was performed only 

orally, later the lyrics were supported with dombra (stringed instrument). It is said that the initial 

source  of  aitys  began  from  the  traditional  singings  of  “zharzhar”  (Kazakh  traditional  farewell 

song) and “badik” (the oldest type of aitys, Kazakh traditional singing for sick or troubled person 

47 

 

in  shamanistic  way,  before  Islam).  This  form  of  aitys  still  exists;  however,  because  of  the 

entrance of  Islam to the Central Asia, the content of singing took some courses to a religious 

way,  which  is  known  as  “Din  aitys  (religious  aitys).”  The  purpose  of  religious  aitys  was  to 

explain  the  rules  and  regulations  of  Islam  to  ordinary  people,  but,  because  of  Soviet  atheistic 

ideology this genre was restricted lately. 

Aitys  is  the  main  expression  of  Kazakhs  musical  creativity.  Aitys  is  akyns'  song 

competition, one of the traditional forms of the people's oral poetry. The aitys origin goes back to 

ancient  times  and  began  in  the  common  ritual  songs  and  choras  songs­dialogues  between 

dzhygits and young ladies, which has evolved into an akyns' aitys. In the past century there lived 

marvelous  akyns,  such  аs  Danak,  Sabyrbai,  Shozhe,  etc.  Nowadays  the  tradition  of  'aitys'  is 

continued  bу  the  modern  famous  akyns:  Zhandarbek,  Rinat,  Ainur,  Sara  and  others.  The 

important problems of public life were voiced in aitys. Aitys is very dynamic, requires speed, 

special quick wit and a mastery of improvisation. The Akyn`s aitys is the peak of improvisators 

art. It is conducted on holidays, at trade fairs and so on. Singers ­ represented by the oral musical 

poetic culture ­have existed in Kazakhstan since ancient times. They were called: akyn; a poet­

singer, improvisator; zhyrau ­ a creator and teller of epics; anshi, olenshi are the singers.  

Many  samples  of  poetic  creation  have  been  recorded  in  singers`  performances:  terme, 

zhyrau,  tolgau.    The  ritual  common  songs  are  elegiac,  plaintive  and  lyric  and  emotional.  The 

following  are  sung  by  them:  koshtasu  –  departure  with  relatives  and  close  friends:  yestirtu  – 

notification  about  a  loved  one`s  death,  zhoktau  –  lamentation,  konil  aitu  –  consolation.  The 

wedding  kui  are  "opening  of  the  celebration"  "tot  bastar",  "Zhar­zhar";  "a  girl's  farewell"  ­ 

"kysdyn  koshtausy"  or  "parting"  ­  "synsu"  and  "opening  of  the  veil"  ­  "betashar". In  Kazakh 

culture,  “yelendip”  (song  writer)  deserved  the  title  of  “akyn”  after  participation  in  several 

competitions  ­  aitys  and  after  defeating  one  of  the  famous  akyns  (akyn  is  an  improviser,  the 

bearer of elevated high poetry). A real akyn was considered the one who defeated the rivals with 

artistic resourceful, witty improvisations.  

Kazakh oral­poetic fund contains the various types of aitys:  

1.  Traditional  zhar-zhar.  Wedding  song  performed  in  turn  by  the  chorus  of  young 

people and girls when a bride enters the house of her groom.  

2.  Spell  “badik”.  It  is  performed  by  the  men’s  and  women’s  choruses  in  order  to 

expulse the spirit of the disease “badik”, as well as “badik­aitys” directly when girls and boys 

use the form of the spell “badik” for joyful song­poetic competitions.  

3.  “Kiym  aitys”  when  the  competing  young  boy  and  girl  use  the  existing  poems 

improvising the last lines.  

4.  Aitys  of  a  boy  and  a  girl,  which  has  two  types:  kaiym  aitys  and  aitys  when  the 

competing people improvise the text completely.  

5.  Riddle Aitys improvised with verse.  

6.  Competition in the performance of musical plays – kyuis (kyui tartys) or epos.  

7.  Aitys of the orator­sheshens and biis when solving various tribe disputes.  

8.  “Tak,  pak,  tas”  when  each  participant  tries  to  continue  the  verse  pronounced  by 

other participants of this poetic play trying to select the most successful rhyme and to complete 

the line.  

9.  Aitys  of  akyns,  which  requires  high  professionalism  in  poetic  improvisation  and 

extremely high level of the development of poetic tradition [3,p.68]. 

Aitys  genre  continues  to  live  in  Kazakh  culture  in  our  days.  In  all  the  times,  Kazakh 

traditions of oral competitions reflected the reality, artistically reproduced the historical essence 

48 

 

characteristic  for  this  social  and  cultural  situation.  And  in  our  days  aitys  traditions  are  the 

actualized  culture  of  the  past  as  it  “mobilizes”  the  experience  of  the  past  for  the  sake  of  the 

present.  

Competitions  of  akyn­improvisers  are  characterized  by  the  width  of  not  only  voice 

(singing) but by the speech (language) diapason. The most prominent akyns received the titles 

“sal” and “sery” (Birzhan sal, Akan sery). Sals and serys were the performers and the bearers of 

the oral folk creativity of the nomad civilization and had the high status in the traditional Kazakh 

society. They were different from others not only by wearing different clothes but also by the 

unique behaviour in the society. Sals and serys were always surrounded by the poet­improvisers, 

legend­tellers, wrestlers  and musicians. The most prominent sals and serys  with their retinues 

were always travelling along the steppe taking part in the people’s feasts. Thus, when coming to 

an aul, sals and serys were like peace bringers.  

Taking  into  consideration  all  the  mentioned  features  of  aitys,  which  specify  its 

uniqueness, we can refer aitys to the unique, authentic and the most dynamic types of Kazakh 

folk creativity. In principle, no other cultures have anything similar to aitys and this shows its 

uniqueness as a cultural phenomenon and confirms the contribution of the Kazakh tradition into 

the treasury of the global civilization. 

Aitys  is  a  contest  centred  on  improvised  oral  poetry  spoken  or  sung  to  the 

accompaniment  of  traditional  musical  instrument  –  the  Kazakh  dombra.  Two  performers 

(''akyns'') compete with one other to improvise verses on topical themes in a battle of wits that 

alternates  between  humorous  ripostes  and  penetrating  philosophical  reflections.  During  the 

competition, the performers sit opposite one another improvising a dialogue on topics chosen by 

the  audience.  The  winner  is  the  performer  considered  to  have  demonstrated  the  best  musical 

skills,  rhythm,  originality,  resourcefulness,  wisdom  and  wit.  The  most  meaningful  and  witty 

expressions often become popular sayings. The element is practised on a variety of occasions, 

ranging from local festivities to nationwide events, where practitioners often use the contest to 

raise important social issues. Although it was traditionally performed only by men, many women 

now  participate  in  Aitys  and  use  the  contest  to  express  women’s  aspirations  and  viewpoints. 

Today, Aitys is  a very  popular cultural  component of Kazakhstan’s multi­ethnic societies and 

constitutes a vital part of the identity of bearer communities. Older performers teach and transmit 

their knowledge and skills to younger generations [4,p.17]. 

 Kazakhs oratory. Orator (lat.) — a person who has a gift of eloquence. Orator’s speech is 

peculiar with the high mastery of word possession, ability to speak figuratively, convincingly, 

concisely. Ancient Greeks took the oratory lessons from recognized teachers, tried to grasp all its 

rules and mysteries. In Ancient Greece the outstanding masters of the oratory were considered 

Aristotle, Demosthenes, Cicero, Plato. Orators of the Kazakh people were brave and fair, knew 

the laws well, not timid before khans and sultans. Aitys — the competition in the oratory. Poetic 

oratory  gains  the  specific  significance,  when  meaningful  events  occur  in  the  life  of  country, 

when the danger threatens the native land, human honor and dignity are touched. Thus, in the 

years of the great people’s distress (“Aktabanshubyryndy”) Tole­bi, Kazybek­bi and Aiteke­bi 

took the historical stage. Biys had the excellent knowledge of history, customs and traditions of 

their  people,  their  outstanding  activists,  and  heroes.  One  can  include  sayings­proverbs,  wise 

utterances, widely spread among people. Speeches of Kazakh orators are notable for the concise, 

emotional,  figurative  nature,  semantic  significance.  The  sample  of  eloquence  can  serve  the 

heritage left by Kazakh biys — Tole, Kazybek, Aiteke, Maiky, orators Zhirenshe, Asankaigy, 

Syrym. The speeches of judges, passing resolutions on the land litigations, issues on the orphans 

49 

 

and widows’  fates,  compensation of the  damage caused to people, were  also parts of oratory. 

Orators could demonstrate the mastery in the disputes on the question discussed. Certainly, not 

everyone could join the argument in legal case. Yet, talented speakers among ordinary people 

influenced the development of the literary language, art of eloquence. Syrym Datuly’s oratory. 

Since  younger  years  Syrym  was  a  recognized  orator.  For  justice  and  dignity  in  disputes, 

litigations he was called bala bi. 

Syrym Datuly’s oratory. Since younger years Syrym was a recognized orator. For justice 

and  dignity  in  disputes,  litigations  he  was  called  bala  bi.  S.  Datuly  led  the  national­liberation 

movement directed against colonial policy of the Russian empire and the tyranny of the khan’s 

nobility.  Syrym’s  younger  sister  described  her  brother  in  the  following  way:  “Everybody  was 

talking  about  Syrym’s  three  peculiar  qualities:  first  —  Herculean  physics,  second  —  daring 

nature,  third  —  wisdom.  I  would  compare  him  with  an  eagle  or  tiger.  Polish  journalist  A. 

Yanushkevich wrote as follows: “I believe more in the amazing flexibility, pungency of mind 

and  thought  of  Kazakhs.  What  easy  words  they  have!  Each  of  them  can  be  used  both  for 

explanation, and confrontation to the counterpart’s arguments, even children’s consciousness and 

mind develop quickly”. Syrym Datuly’s physics, facial features are perfect, he is as cast out of 

steel”. Syrym is an outstanding orator. He used his gift for the explosion of the politics of tsarism 

and khans for the unification of people in the liberation struggle. Syrym was distinguished with 

dignity,  honesty,  respect  and  love  for  his  people.  When  Kazakhs  were  taken  away  the  fertile 

lands with basins, arable lands, pasture lands, land of fathers and great­grandfathers, batyr Syrym 

delivered the speech to defend his people. His eloquent speech was filled with pain, compassion, 

indignation; he called to fight, defend his land, criticized Esim khan, who did not support the 

national­liberation movement. Inventive, imaginative, bold sayings of Syrym stayed in people’s 

memory.  Witty,  fair,  inspirational  speeches  of  batyrs,  biys,  orators  are  unconditionally  the 

lessons  of  verbal  skills,  samples  of  eloquence.  They  urge  people  to  unity,  accord,  friendship, 

justice and humanity [5,p.14]. 

 Conclusion 

  Aitys is one of the most ancient forms of the Kazakh folklore that has reached our days 

without modifications and remains to be very popular among Kazakhstani people. Aitys played 

an  important  role  during  the  policy  of  reviving  Kazakh  national  traditions,  celebrations,  and 

names of Kazakh heroes. Nowadays Aitys is a very popular cultural component of Kazakhstan’s 

multi­ethnic  societies  and  constitutes  a  vital  part  of  the  identity  of  bearer  communities.  Older 

performers  teach  and  transmit  their  knowledge  and  skills  to  younger  generations.  Aitys  genre 

continues  to  live  in  Kazakh  culture  our  days.  In  all  the  times,  Kazakh  traditions  of  oral 

competitions reflected the reality, artistically reproduced the historical essence characteristic for 

the social and cultural situation. And nowadays Aitys traditions are the actualized culture of the 

past as it “mobilizes” the experience of the past for the sake of the present.   

 

References: 

1  National commission of the Republic of Kazakhstan for Unesco and ISESCO.P.21. 

2  Social Information Exchange in Aitys performances. Saudbayev M, Bayimbetov B, 

Karipov B. 19 March 2014, Pages 73. 

3  Zhetisu  is  the  Land  of  tourism.  A  Tourist  Guide­book.Almaty.2003,p.68  and  the 

material for this page is taken from the printed edition “Guide to Kazakhstan” Baur Publishing 

House  2002.  Life  and  culture  of  Kazakh  people.  Kenzheahmetuly  S.Almatykitap,2006.  Silk 

Road Adventures. 

50 

 

4  Aitys  art  of  improvisation.  United  nations  Educational,  Scientific  and  Cultural    

Organization. 

http://www.unesco.org/culture/ich/en/RL/aitysh-aitys-art-of-improvisation-

00997. P.17

 

5 

History of Kazakhstan. http://e-history.kz/en/publications/view/1354

. P.14 

 

 

УДК 81’34 

Берикболова А.Ж. 

С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінің   аға 

оқытушысы ф.ғ.к.,  Қазақстан Республикасы, Өскемен қ. 

e-mail: 

assel_82@inbox.ru

    

    

ЗЕЙНЕП МҮСІЛІМҚЫЗЫ БАЗАРБАЕВА ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ 

ИНТОНОЛОГИЯСЫ 

 

           Abstract.  There  were  mentioned  in  the  Article  Zeynep  Bazarbaeva  Muslimovna  and 

circumstances in relation to the Kazakh language anthology. 

   Key words: mentioned, anthology. 

 

Тіл  білімінің  фонетика  саласы  екіге  бөлінеді  соның  ішінде  сегменттік  фонетика: 

тілдің  дыбыстық  жүйесін  қарастырса,  суперсегменттік  фонетика  тілдің  интонациялық 

жүйесін қарастырады аталған саланы жəне жалпы басқа салаларды дамытуда теориялық, 

тəжірибелік тұрғыдан негізін салуда түрлі тілші ғалымдардың қосқан үлестері өлшеусіз. 

Бұл  жолда  талай  лингвистика  саңлақтары  тарихта  қалды.  Соның  бірегейі,  филология 

ғылымдарының  докторы,  профессор,  ҚР  А.  Байтұрсынов  атындағы  Тіл  білімі 

институтының  салыстырмалы  жəне  түркі  тіл  білімі  бойынша  бас  ғылыми  қызметкері, 

қазақ тіл біліміндегі тұңғыш интонолог ғалым – Зейнеп Мүслімқызы Базарбаева. Кеше де, 

бүгін де адалдықты бетке ұстаған ғалым З.М. Базарбаеваның ғылыми мұраларын саралап ­ 

салмақтау  бүгінгі  ұрпаққа  үлгі­өнеге,  берері  мол  дəріс  екені  еш  даусыз.  Сондай­ақ, 

фонетика,  интонология  мен  фонология  саласын  қарастырудағы  пайдаланған 

эксперименттік  зерттеулері  мен  əдістерін,  ғылыми  тұжырымдарын  оқып  ­  білу  –  тіл 

білімінің теориялық ­ методологиялық деңгейін көтеруге пайдасын тигізері анық.  

Зейнеп Мүслімқызы Базарбаева Алматы қаласында 1952 жылы 3 қыркүйекте дүниеге 

келген. Тіл білімі маманы, филология ғылымдарының докторы (1997ж.). 1970­75 жылдары 

Мəскеудегі  Морис  Торез  атындағы  мемлекеттік  шет  тілдер  институтында,  1977­1980  ж. 

Аспирантурада оқыды. 1980 жылдан бастап ҚазССР ҒА А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл 

білімі институтында кіші, аға ғылыми қызметкерлері жəне институттың ғалым хатшысы 

болып  істейді.  Қазір  жетекші  ғылыми  қызметкер,  ҚР  ҰҒА­ның  корреспондент­мүшесі. 

Профессор  В.  М.  Шварцманның  жетекшілігімен  «Интонаця  вводных  единиц  в  языках 

различного  типа  (на  материале  французского,  казахского  и    русского  языков)»  деген 

тақырыпта  кандидаттық  диссертациясын  (1983ж.),  «Қазақ  тілінің  интонациялық  жүйесі» 

деген тақырыпта  докторлық диссертациясын қорғады [4, 54 б.].  

Ғалымның  ғылымға  келуі  1975  жылы  Морис  Торез  атындағы  Мəскеу  мемлекеттік 

шет  тілдері  институтын  тəмамдаған  соң,  аспирантуралық  мектепте  жүргенде  басталады. 

Алдымен,  1981  жылы  ҚР  ҰҒА  Тіл  білімі  институтында  ғылыми  қызметке  келеді.  1983 

жылы «Интонация вводных единиц в языка различного типа (на материале французского, 

51 

 

казахского  и  русского  языков)»  атты  филология  ғылымдарының  кандидаты  ғылыми 

дəрежесін  алу  үшін  даярлаған  диссертациясын  сəтті  қорғап  шығады.  Бұдан  кейін 

«Типологические исследование интонации вводных единиц (на материале французского, 

казахского  и  русского  языков)»  атты  тақырыпта  монографиясын  шығарады.  1997  жылы 

«Интонационная  система  казахского  языка»  атты  докторлық  диссертациясын  қорғайды. 

Кейін  «Строй  казахского  языка»  (авторлар  ұыжымында),  «Қазақ  тілінің  интонациялық 

жүйесі»  (1997  ж.),  «Қазіргі  қазақ  тілінің  интонация  негіздері»  (2002  ж.),  «Қазақ 

грамматикасы»  (интонология  тарауы),  «Казахская  интонация»  (2008  ж.)  монографиясын  

шығарады.  Профессор  З.М.  Базарбаеваның  100  астам  ғылыми  мақаласы  жалпы  саны  6 

іргелі ғылыми еңбегі жарық көрді [2].  

«Қазіргі қазақ тілінің интонация негіздері» атты оқу құралы 2002 жылы филология 

ғылымдарының  докторы,  профессор  Е.Жанпейісовтің  редакторлығымен  жарық  көреді.  

Еңбекке  филология  ғылымдарының  докторы,  профессорлар  С.  Омарбеков  пен  Ə. 

Жүнісбековтер  пікір  жазған.  Оқу  құралын  баспаға  Қайнар  университетінің  қазақ 

филологиясы кафедрасы баспаға ұсынған. Еңбек екі бөлімнен тұрады. Алғашқы бөлімінде 

жалпы тіл біліміндегі интонация теориясы тұрғысынан қазақ тілі интонациялық жүйесінің 

негізгі  мəселелері  қарасытырылған.  А.  Байтұрсыновтың  осы  кезге  дейін  қазақ  тіл 

білімінде  қолданылмаған  интонация  жөніндегі  пайымдауларына  сүйене  отырып,  автор 

қазақ прозасы мен поэзиясынан алынған тілдік материалдарға жан­жақты эксперименттік 

талдау жасап, соның аясында өзінің қорытындыларын жасайды. Сонымен қатар қазақ тілі 

интонациясының 8 интонемасын жəне оның варианттарын анықтайды. 

Екінші  бөлімнің  басында  қазақ  тілі  интонациясының  теориялық  мəселелерінен 

сұрақтар  қойылады.  Ол  сұрақтарға  жауап  беру  үшін  алдымен  оқулықтың  бірінші 

бөліміндегі теорияны түсініп – білу керек. Содан кейін қазақ тілінің түрлі жанрларынан 

(проза,  драматургия,  поэзия,  баспасөз  тілі)  үзінділер  келтіріп,  сол  үзінділердегі 

сөйлемдердің  құрылымдық,  коммуникатвитік  түрлерін,  олардың  ырғақты  топ, 

синтагмаларындағы интонациялық көріністерін анықтап, белгілеу  ұсынылады. Олардың 

интонациялық  сызығын,  схемасын  сызу  жəне  синтагмаларының  қай  интонемаға 

жататынын  анықтау  сияқты түрлі практикалық  тапсырмалар беріледі. Бұл еңбек  – қазақ 

тілінің интонациялық жүйесі туралы іргелі еңбек.  

Ғалымның  тағы  бір  іргелі  еңбегі  ­  «Казахская  интонация»  (2008  ж.)  Жауапты 

редакторы  филология  ғылымдарының  докторы,  профессор  К.Ш.  Хұсаин,  пікір  жазған 

филология  ғылымдарының  докторы,  профессор  Ə.  Жүнісбек.  Ғалымның  алғашқы 

оқулықтағы  ғылыми  тұжырымдары  осы  монографиясында  толықтырылып,  орыс  тілінде 

жарық  көреді.    Бұл  монографиясында  интонация  теориясының  негізгі  мəселелері,  жай 

сөйлемнің  құрылымдық­коммуникативтік  түрлерінің  интонациясы,  күрделенген  сөйлем 

мен  құрмлас  сөйлемнің  жəне  күрделі  синтаксистік  тұтастықтың  интонациялық 

ерекшеліктері,  поэзия  тіліндегі  интонациялық  ерекшеліктер  туралы  кеңінен  сөз  болған. 

Алғашқы ғылыми еңбекке ақарағанда мұнда жазуда интонацияны беретін құралдың бірі – 

пунктуация,  түркі  фонетикасындағы  жай  сөйлемдердің  интонациясы  мен  сөйлемдердің 

құрылымдық  жүйесі,  интонацияны  экспериментті­фонетикалық  талдаудың  əдістесі 

туралы  сөз  болған.  Ғалым  осы  еңбегінде  интонологияның  қалыптасып,  дамуы  ғылыми 

аппаратына  кеңінен  тоқтала  отырып,  келешекте  оның  жіті  қарастыратын  бөліктерін  де 

атайды.  Бұдан  кейінгі  зерттеулер  туыстас  жəне  туыстас  емес  тілдердің  интонациясын 

салыстыра қарыстырумен жалғасын табатындығына да болжам жасайды. Сондай­ақ өзге 

52 

 

ұлт  өкілдеріне  тіл  үйретудегі  интонацияның  маңызы  туралы  зерттеулердің  болашағы 

туралы да айтылады.  

«Қазақ тілі: интонология, фонология» (2008) атты монографиясы, А. Байтұрсынұлы 

атындағы  Тіл  білім  институтының  ғылыми  кеңесі  баспаға  ұсынған.  Жауапты  редакторы 

К.Ш. Хұсаин, пікір жазғандар: профессорлар Е.Жанпейісов пен Ə. Жүнісбек. Еңбек қазақ 

тіл  білімінің  жаңа  бағыттары:  интонология  мен  фонология  мəселелеріне  арналған. 

Эксперименттік  талдау  негізінде  қазақ  интонациясының  теориясы  жасалды. 

Интонацияның  бірліктері,  қызметі,  компоненттері,  семантика  мен  синтаксиске  қатысы, 

интонемалардың  сөйлемдердің  құрылымдық­коммуникативтік  түрлеріндегі  көріністері, 

сөз  ағымының  просодикалық  ерекшеліктері,  мəтін  интонациясының  прагматикалық 

аспектісі  жəне  поэтикалық  мəтіннің  интонациялық  өзгешеліктері  жан­жақты  зерттеліп 

анықталады.  Сонан  соң  қазақ  тілі  интонациясының  мəселелерінен  теориялық      сұрақтар 

қойылып, жаттығулар мен тапсырмалар беріледі.  

Фонология бөлімінде фонема теориясының қазақ тіліндегі көріністері, фонологиялық 

мектептер,    диахрондық  фонология  деген  проблемалар  қазақ  тілтанымында  алғаш  рет 

қарастырылады.  Кітап  филолог­ғалымдарға,  ізденушілерге,  аспиранттарға,  жоғары  оқу 

орындарының оқытушылары мен студенттеріне арналған. Интонацияға қатысты алғашқы 

еңбектеріне қарағанда бұл жұмыста сөз ағымының мағыналық бөлшектері, интонациялық 

бірліктерді  ажыратушы  негізгі  акустикалық  параметрлер,  қазақ  тілінің  интонема 

модельдері  туралы  арнайы  сөз    болады.  Ғалымның  ғылыми  көзқарастары  туралы 

мəселелер келесі тарауларда жалғасын табады. 

Бүгінде  ғалымның  жоғарыдағы  зерттеу  еңбектері  қазақ  интонологиясының 

теориялық  проспектісі  болып  отыр.  Бұл  еңбектер  автордың  ұзақ  жылдар  жүргізген 

эксперименттерінің  қорытындысы,  "Евклид  теоремасы  тəрізді  мінсіз"  дүние,  ол  ­ 

ғылымды  өрге  сүйреп  жүрген  өр  тұлғаларымыздың  бірі  жəне  бірегейі.  Бір  түйгеніміз  – 

ғалымның бір еңбегінен ­ ақ телегей теңіз білім биіктігі мен ойының тұңғиық тереңдігін 

сезесің.  Əр  бір  еңбегінің  бір­бір  зерттеуге  нысан  боларлық  жүгі  бар.  Сондай­ақ,  ғалым 

«Тілтаным»  республикалық  ғылыми  журналының  жауапты  редакторы  қызметін  де 

атқарады. 

З.М.  Базарбаеваның  ғылыми-зерттеу  еңбектерінің  келесі  бір  саласы  –  тіл  білімінің  түрлі 

мәселелеріне қатысты ғылыми мақалалары.  Ғалымның жазған ғылыми мақалаларын қарастыра 

келе,  оның  терең  зерттеу,  нақты  зерделеу,  дұрыс  бағалау  әдістері  арқылы  қазақ  тіл 

білімін дамытуға үлес қосқан ғалым деп пайымдаймыз. 

Зейнеп  Мүслімқызы  ғалымдық  қызметі  мен  қоса  Алматы  қаласындағы  жоғары  оқу 

орындарымен  шығармашылық  байланыс  ұстанып,  фонетика,  фонология,  интонология 

мəселелері бойынша дəріс оқуда.  

Бүгін  де  ғалымның  жетекшілігімен  бірқатар  ғылым  кандидаттары  ғылыми  жұмыс 

жазып, өмірлік жолдама алып отыр. Ұстаз шəкірттерін интонологияны дамытуға қатысты 

мəселелерді  зерттеуге  жетекшілік  етуде.  Соның  ішінде    ғалымның  шəкірттері  А.М. 

Фазылжанова, Т. Кеншінбаев, Ж. Кеншінбаева,  А.Ж. Аманбаева,  Ə.Ж. Берікболова,  С.Б. 

Альпатина, 

А.Д.Адаеваның 

зерттеулерінде 

интонология 

теориялық, 

прагмалингвистикалық,  стильжасамдық  жағынан  зерттелсе,  Ж.  Жұмабаева  мен  Н. 

Оспанғазиеваның зерттеулері тарихи фонологияға арналған. З.Базарбаевадан дəріс алған 

шəкірттер  қауымы оның ғалымдық, тағылымды ұстаздық бейнесін қадір тұтып, ерекше 

бағалайды, алғыстары шексіз. 

Интонация ­ функциялы, көп қырлы, күрделі құбылыс. Соңғы кезде интонация тіл 

жүйесіндегі  дербес  құбылыс  ретінде  танылады.  Оны  өз  алдына,  жеке  алып  зерттейтін 

53 

 

білім  саласын  интонология  дейді  (З.Базарбаева).  Интонологияның  өзіне  тəн  зерттеу 

объектісі  мен  əдістері  бар.  Тіл  жүйесінде  дербес  бір  құбылыс  ретінде  интонацияның 

өзіндік  мағынаға  ие  болатын  бірліктері  бар,  олар  интонема  деп  аталады.  Қай  тілде  де 

интонемалардың  саны  белгілі  бір  мөлшерден  аспайды.  Сегментті  бөлшектерді  ­ 

фонемаларды  фонология  зерттейтін  болса,  сингемаларды  ­  сингармонология,  ал 

суперсегментті  бөлшектерді  ­  интонемаларды  ­  интонология  зерттейді.  Қазақ  тілі 

фонетика саласында əлі де болса да түпкілікті шешілмеген мəселелер жеткілікті, мысалы 

казақ  тілінщ  тарихи  фонетикасы  кенжелеп  жатыр.  Бүгінгі  күндегі  фонетикалық 

заңдылықтарын,  процестерін  түсіну  үшін  тарихи  фонологияның  құбылыстарын  ескеру 

керек.  Тарихи  фонетика  жеке  дыбыстардың  өзгеруін  сипатгаумен  ғана  шектелген.  XX 

ғасырдың басында тарихи фонетиканың орнына келген тарихи фонология əр дыбыстың 

өзгеру  құбылыстарын  бөлек­бөлек  алмай,  оларды  басқа  дыбыстармен  байланыстыра 

отырып,  олардың  бүкіл  фонетикалық  жүйесш  бірге  зерттейтш  болды.  Жазба 

ескерткіштері  сақталмаған  тілдердің  фонетикалык  құбылыстарының  тарихын 

сипаттаудың бірден­бір мүмкшдігі олардың синхрондық кесігін зерттеп талдау. Тарихи 

фонологияда  бұл  концепцияның  кұндылығы  ­  оның  фонетикалық  құбылыстарды 

зерттеудегі жүйелілік принципке сүйенуі. 

Фонетика­фонология  құбылыстарының  даму  тарихын  жүйелі  түрде  зерттейтін 

тарихи фонология тілдердің барлық құрылымдық типтерінің тарихи өзгеріс нəтижелерін, 

универсалды  фактілерін  пайдаланып,  тілдің  тарихын,  ататілін  түзіп,  ежелгі  қалпьшда 

зерттеуге мүмкіндік береді. Соңғы уақытта теориялык проблемалармен бірге қолданбалы 

мəселелер  де  карастырылып  жатыр.  Фонетика­фонологиялық  теориялардың  негізінде, 

казақ тіл білімінде жəне жалпы түркологияда да əлі зерттелмеген сөз синтездеу жəне оның 

компьютерлік бағдарламасы деген күрделі проблема колға алынып отыр. Қазірде осындай 

жұмыс жасау үшін мүмкіндік бар. 

З.М.  Базарбаеваның  интонология  туралы  теориялары  1983  жылы  «Интонация 

вводных  единиц  в  языка  различного  типа  (на  материале  французского,  казахского  и 

русского языков)» атты филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дəрежесін алу үшін 

даярлаған  диссертациясынан  бастау  алады.  Ол  еңбегі  «Типологические  исследование 

интонации вводных единиц (на материале французского, казахского и русского языков)» 

атты  тақырыпта  монография  болып  басылады.  Кейін  бұл  теориялары  1997 

«Интонационная  система  казахского  языка»  атты  докторлық  диссертациясын  жазғанда 

жалғасын тапты. Бұл жұмысы да «Қазақ тілінің интонациялық жүйесі» (1997 ж.), «Қазіргі 

қазақ  тілінің  интонация  негіздері»  (2002  ж.),  «Казахская  интонация»  (2008  ж.) 

монографияларында кеңінен сөз болады. 

Зейнеп Мүслімқызы Базарбаева – қазақ тіл білімінің шежіре беттерінен ерекше орын 

алатын тұлға. Қазақ суперсегменттік фонетикасын оның есімінсіз алып қарау мүмкін емес. 

Ғалымның интонология мен фонология саласындағы өзіндік қолтаңбасы бар.  Профессор 

З.М. Базарбаеваның мол ғылыми мұрасы, тіл білімін дамытуға үлес қосқан жүйелі ғылыми 

еңбектері,  оның  қазақ  мəдениетінің  тарихындағы  ерекше  тұлғалық  бейнесін  айқындай 

түспек. 

 

жүктеу/скачать 7,07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: