Қасқабасов С. Таңдамалы

[
  28  
]
лыпты. Сол сәтте барлық нәрселердің басында құлақ пайда 
болыпты.
– Поо! – деп, жуанырақ екінші бамбук жарылыпты. Сол 
шақта барлық нәрселерге көз пайда болыпты.
Үшінші  бамбук жарылыпты. Нәрселердің мұрындары пай­
да болыпты. Сәлден кейін ең жуан бамбук жары лыпты. Сол 
мезетте барлық нәрселер: «Уа­аах!» –  деп айқай салыпты. 
Сөйтіп, бәріне ауыз пайда болыпты.
Содан  соң  дема  олардың жабысып тұрған дене мүшелерін, 
саусақтары мен башпайларын бір­бірінен ажыратыпты. Ажы­
ратқан кезде кесілген шандырларды суға лақтырып жіберсе, 
олар кейін сүлікке айналыпты.
Енді осыдан кейін жаңағы түсініксіз нәрселер түгелімен 
адамға айналыпты.
Ит­дема екінші апанды қазыпты. Бірінші қазған апаннан 
маринданим тайпасын туған демалар  шығыпты  да,  екінші 
апаннан – бөтен адамдарды, икам­аним тайпасын туған демалар 
шығыпты...»
30
Үзінді келтірілген бұл миф, зерттеушілердің айтуынша, 
жалпы тайпалық мифке жатады екен. Ал тайпа бірнеше 
рудан тұратыны белгілі. Ендеше, тайпаға айналғанға дейінгі 
рулардың мифінде адам қалай пайда болатынын аңдап көрейік.
Ондай мифтерде адамдар керемет демалардан, рух­иелерден 
туады  екен. Ал демалар кез келген аңға, жануарға, адамға 
айнала алады. Олар кейде әйелдерді алып қашып, соларға 
үйленеді немесе өздері адамға айналады. Жоғарыда келтірілген 
мифтің соңында екі тайпаның екі түрлі демалардан  тарағаны 
айтылады. Мұндай адамдардың демалардан пайда болғаны 
жайлы баяндайтын мифтер  тотемдік нанымға негізделгені 
байқалады.  Жал пы,  папуастар мифінде алғашқы қауым 
санасына тән түсініктің бәрі көрініс береді. Соның ішіндегі ең 
бастысы –  адам мен табиғат арасындағы тұтастықтың бұзыл­
мағаны, яғни, анимизмге негізделген сана бойынша адам  ның 
аңға, аңның адамға оңай айналуы – табиғи деп қабыл дануы.
Тағы бір мифте былай делінеді:
«Ертеде хадзапилер маймыл екен. Бір күні Ишоко оларды 
суға жұмсапты. Маймылдар су жағасында ойын қызығына 
түсіп, Ишоконың тапсырмасын ұмытып кетіпті.

[
 
 29  
]
Ишоко көп күтіпті. Ақыры болмаған соң, ол өзі барыпты. 
Ойнап жүрген маймылдарды көріп, Ишоко ашу шақырыпты 
да, былай депті:
– Мұнда келіңдер! Мен сендерді бөлемін!
Сөйтіп,  ол маймылдарды екі топқа бөліпті. Бірінші топ­
та ғылар  хадзапи  болыпты,  екіншілер  маймыл күйінде қа­
лыпты...»
31
Бұл мифте хадзапи тайпасының қалай және қайдан пайда 
болғаны тағы да көне мифтік сана бойынша баяндалады. 
Мұнда да айналу арқылы бүкіл бір тайпа ел дүниеге келеді. 
Бұрынғы маймылдар енді жаза ретіндс саваннада ғана өмір 
сүретін адамдарға айналады. Өздері айналмайды, оларды 
айналдыратын – тағы да сыртқы күш. Ол – баяғы Ишоко.
Адамның қайдан пайда болғаны белгісіз, ол баяғыда әйтеуір 
дүниеге келген, өз­өзінен жаралған деген түсінік, жоғарыда 
келтірілген мифтегідей, бірте­бірте өзгеріп, енді адамды біреу 
бірдеңеден жаратқан деген ұғым орнығады. Оны біз адамды 
дема деген рух­иелердің бамбуктан жаратқаны туралы мифтен 
көрдік. Кейін, құлиеленуші мемлекет тұсындағы мифологияда 
бұл мотив сәл кеңейе түседі, онда адамдарды құдайлар әр түрлі 
заттардан жаратады, ал бірқұдайлық мифологияда Адам 
ды 
құдай топырақтан жаратып, оның әйелін адамның қабыр­
ғасынан жасайды...
32
Сонымен, адам оу баста өз­өзінен пайда болмаған, оны 
біреу жаратқан деген ұғым – мифологиялық сананың біршама 
дамыған тұсында қалыптасатынын байқауға болады. Осы 
тектес, бірақ бірқұдайлық діннің әсерімен өзгерген түсінік 
қазақ мифологиясында да сақталған. Айталық, Г. Потанин 
жазып алған «Алғашқы адамдар» деген мифтегі жағдай. Онда 
ең әуелі төрт адам, төрт жануар жаратылған болатын делінеді. 
Адамдар да, жануарлар да шөппен қоректенеді екен. Алайда, 
адамдар шөпті түбірімен жұлып, өздеріне қор жинай бастапты. 
Шөп қалмайтын болған соң, жануарлар құдайға шағым етіпті. 
Құдай адамдарға шөп жеуге тыйым салыпты да, жануарларды 
сойып жеуге рұқсат беріпті. Жануарлар оған келісіпті
33
.
Осы мысалды Австралия тұрғындарының мына мифімен 
салыстырып көрелік:

[
  30  
]
«Оу баста аспан әміршісі Байаме жерде жүрген кезінде 
қызыл топырақтан екі еркек пен бір әйел жасай ды. Олардың 
жаны бар екенін көріп, Байаме адамдарға аштан өлмес үшін 
жейтін шөптерін көрсетіп, өз жөнімен кетіп қалады.
Адамдар ол көрсеткен шөптерді жеп, қоректеніп жүреді. 
Бірақ қуаңшылық болады да, шөп азаяды. Еркектің біреуі 
қалталы қосаяқты өлтіріп, әйел мен екеуі әлгінің етін жейді. 
Екінші еркек етті жеуден бас тартады
34
.
Көріп отырғанымыздай, мұнда да адам өзі пайда бол­
майды. Алғашқы екі еркек пен бір әйелді біреу жасай ды. 
Ол біреу – аспанға көтеріліп кеткен, көктің әміршісі Байаме. 
Рас, Байаме адамдарды жерде жүргенде жасаған, демек ол – 
бір кездегі ілкі­ата, демиург, жасампаз қаһарман. Бұл мифтің 
ескі заманда туып, кейін өзгеріске түскенін көрсетеді. Оның 
көнелігін дәлелдейтін тағы бір айғақ – адамдар мен аңдардың 
бірлігі. Адамдар да шөп жейді. Сонымен қатар бұл мифте біраз 
ерекшіліктер де бар. Байаме аспанда тұрады, бірақ ол әлі 
құдай емес, тек аспан әміршісі. Яғни, аспан иесіне айналған 
ежелгі демиург. Ол адамдарды жерде жүрген кезінде жасайды, 
ал құдай аспанда жаратады. Байаме адамдарды топырақтан 
жасайды, бірақ оларға жан бітірмейді, ал құдай жанды өзі 
салады.
Тағы бір айтатын нәрсе – Байаме жасаған адамдар ет жеуге 
өздері көшеді, ал қазақ мифінде адамдарға шөп жеуге тыйым 
салатын да, ет жеуге рұқсат беретін де Құдай.
Бұл айтылғанның бәрі нені көрсетеді? Ең алдымен ол мынау: 
австралиялықтар мифінде де, қазақ мифінде де адамдар өз­
өзінен пайда болмайды, оларды басқа бір күш жасайды. Ол – 
Австралия мифінде аспан әміршісі Байаме, ал қазақ мифінде 
әлемнің әміршісі – Құдай. Екеуінің де арғы негізі – жасампаз 
қаһарман, демиург, ілкі­ата.
Жасампаз қаһарман жерді, тау­тасты, өзен­көлді, жан­жа­
нуарды – бәрін жасайды, оларға ат қояды. Адамдарды өмір 
сүруге, аң аулауға, от жағуға, балық ұстауға үйретеді. Міне, То 
Кабинана ағаштан балық жасап, суға жіберіп еді, балыққа жан 
бітіп, жүзіп кетті. Ал Тагаро қолдан теңіз жасайды.
Ол ол ма, жасампаз кейіпкер адамды да жасап, оған өмір 
береді. Мысалы, Гауа аралы тұрғындары мынандай миф айтады 
екен.

[
 
 31  
]
«Кват пен Марава Матан деген жерде тұрған екен. Ол Гарат 
деген таудың қасында екен, тауда жер астынан от шығып жа­
тады екен.
Бір күні олар қолдан адам жасауға ұйғарыпты. Кват ағаштан 
алдымен адамның қолдарын, аяқтарын, денесін, содан соң 
құлақтары мен көздерін жасапты да, соңынан бәрін бір­біріне 
қиыстырып қосыпты. Бұл іспен ол алты күн шұғылданыпты. 
Содан кейін ол жасаған адамдарын үш күнге тығып қойыпты, 
одан кейін үш күн бойы жан кіргізіпті. Осыдан кейін адамдарды 
тұрғызып қойып, олардың алдын да билеуге кірісіпті. Біраздан 
кейін адамдар қимылдай бастапты. Мұны көрген Кват бара­
банға ұра беріпті, сөйтсе, әлгі кісілер де жылдамырақ қозғала 
бастапты. Осылай бұл адамдар өз бетінше тік тұратын болыпты.
Содан соң ол адамдарды еркектер және әйелдер етіп екіге 
бөліпті де, әрбір еркекке бір әйелден беріпті. Сөйтіп, Кват үш 
еркек пен үш әйел жасапты...»
35
Бұл мифтен көретініміз – жасампаз қаһарманның аздап 
өзгере бастағаны. Ол енді бұрынғыдай тек өлі табиғатты 
жасап қоймайды. Оның бұл ролі келешектегі құдайларға 
жақын, адамды қолдан жасап, оларға жан бітіріп, өмір сүруді 
үйретеді. Тағы бір айтар нәрсе – адамдарды ағаштан алты 
күнде жасап бітуі (Кейін Құдай, Алла да алты күн істейді). 
Бірте­бірте жасампаз қаһарманның тұрағы да өзгереді, ол енді 
өз ағайындарынан оқшаулана бастайды.
Океаниядағы кейбір аралдар тұрғындарының мифтерінде 
жасампаз қаһарман аспанда тұрады. Оны ас пан тұрғыны дейді.
Бірақ ол әлі құдай емес. Құдай туралы түсінік Океанияның 
кейбір аралдарында бар, бірақ ол кейінгі христиандардың әсері 
болуы мүмкін. Мұны Туамоту аралдары тұрғындарының мына 
мифінен көруге болады.
«Танете – Ван­Оро, Су төгуші Тане, біздің әлемді жаратқанда, 
әлем Те­Ван­Пуне Арикидің суларында пай да болған. Пуне – 
судың әміршісі. Дүниеде ештеңе болмаған – құм да, тау да, 
мұхит та, аспан да. Тұңғиық толқыған суда қараңғылық қана 
бар болатын. Су төгуші Тане қараңғылық ішінде айғай салып:
– Жарық пайда болсын! – депті. Жарық пайда болыпты. 
Тане жарықтың жақсы екенін көріпті. Сонсоң жарықты Күн, 
ал қараңғылықты Түн деп атапты. Су төгуші Тане түпсіз 

[
  32  
]
қараңғылықта әлемді жаратуға кірісіпті. Аспан кеңістігі 
жара тылған кезде, төмендегі сулар да, толқындардың көбігі 
де – бәрі де өз мекендеріне орналасқан шақта қара құм, ақ құм, 
қы зыл құм, көшпелі құм, қатпарлы құм, тағы жабысқақ құм 
пайда болыпты. Сол уақытта таулар, қара шыңдар, ақ шыңдар, 
бас шыңдар, шыңдардың сынықтары жаралыпты.
Содан соң жерлер пайда болыпты. Жердің негізі жасалыпты, 
жердің жылжымалы бөлігі, жердің көрінетін бөлігі, жарылған 
жер, жердің суығы, жердің шеті, жердің табиғаты, жердің 
жазықтығы, жердің қаттылығы, жердің тірегі, жердің жылуы, 
жердің бөлшегі, жердің баяндығы, жердің даналығы – бәрі де 
пайда болыпты.
Тане  құдай әлемді жаратып болған соң, кеңістік Атсаны 
шақырыпты. Аспанды көтеріп тұру үшін. Сонымен Атса өзінің 
жүзін төменге, Таненің аспанына бұрыпты.
Ал келесі бір мифте былай делінеді:
«Хувеане аспан мен жерді жасап болған соң көкке көтеріліп 
кетіпті»
37
.
Осы типтес мифтерде аспанға көтеріліп кеткен кейіпкер­
лер – кейінгі замандарда жердегі адамдардан қашып кеткен 
жа сампаз қаһарман немесе құдай болып келеді. Сол кеткеннен 
олар аспанда тұрып қалады. Міне, бұл – кейінгі заман мифо­
логиясындағы көп құдайлар мен бір ғана құдайдың аспанда 
тұратындығының алғашқы сатысы. Демек, алғашқы кауым 
мифінің өзінде­ақ керемет кейіпкер жердегі адамдардан бөлек, 
аспанда тұруға тиісті деген ұғым пайда бола бастаған тәрізді.
Рух­иелік мифологияда дүниеде ең бірінші кезекте жасал­
ғаны нақты емес. Бірде ең алдымен адамдар десе, енді бірде аң 
мен құстар делінеді. Енді бірде ең әуелі жер бетіндегі заттар 
пайда болып, тірі нәрсенің бәрі содан шықты деп әңгімеленеді. 
Ал енді бірде алғаш рет жер, ас пан жаралды, жанды­жансыз 
нәрсенің бәрі содан пайда болған деп айтылады. Демек, 
әлемнің пайда болуы жүйелі емес. Бұл заңды, өйткені алғашқы 
қауымда ол мүмкін емес еді. Әлемнің жүйелі түрде пайда 
болғаны жайлы көпқұдайлық мифологияда тұңғыш рет сөз 
болады. Мұның себебі құлиеленуші мемлекеттер заманында 
мифологиялық және діни ойлаумен қатар ғылыми ойлау да 
қалыптасып, дамыған. Соның нәтижесінде адамдар дүниенің 

[
 
 33  
]
қалай пайда болғаны, өздері қайдан жаралғаны, жер беті 
қалай және қашан пайда болғаны туралы ойланып, толғанған. 
Олар бұл сауалдарға жауап беру жолында сол кездің ғылыми­
техникалық жетістігіне сүйенумен бірге ескі мифологияны 
пайдаланып, оны жүйелеген, жаңаша дамытқан.  Алғашқы 
қау ым адамында мұндай мүмкіндік жоқ еді. Оның әлемді 
«тануы» жүйелілікке негізделмеген болатын, сол себепті 
рух­иелік мифологияда дүниенің, адамның, аспанның, күллі 
космостың жаралуы түгелімен аралас болады. Сондықтан біз­
дің шартты түрде жүйелеп, жанды нәрселердің, жансыз зат­
тардың пайда болуын жекелеп қарастырған мифтерімізде 
аспан шырақтары мен адамдардың пайда болуы немесе жалпы 
табиғат пен адамның жаралуы қатар келеді, тіпті табиғаттың өзі 
адамнан жаралған болып көрсетіледі. Мұндай жағдай алогизм 
болып көрінбеуі тиіс. Мифологиялық сананың ерекшелігі де 
осында.
Ал енді біз әлемнің, аспан шырақтарының, Күн мен Айдың 
пайда болуын баяндайтын мифтерге көшеміз.
Әлемнің, аспан шырақтарының пайда болуы. Қиыр Солтүс­
тік халықтарының көбісі өз мифтерінде әлемнің жаратылуын 
жердің әлі қатпаған, сұйық қалпын, әлі суымаған жағдайын 
бейнелеу арқылы көрсетеді. Мәселен, орочтар дүниенің, бүкіл 
табиғаттың пайда болуы туралы мифтерін «жер әлі суымаған, 
қатаймаған заманда» болған оқиғалардан бастайды.
«Біздің жеріміз әлі суымаған, қатпаған кезде Хадау жер 
бетінде бүркіттің бір жұбын, қарғаның бір жұбын жасапты. 
Жер енді суи бастаған шақта, біздің жер түгел су екен. Бірте­
бірте мезгіл өткен сайын су тартылып, құрғақ жер көбейе 
беріпті...»
38
 Міне, бұл «жер енді ғана суйи бастағанда» деген 
миф тің оқиғалары өтетін мезгіл.
Енді «Үш Күн» деп аталатын мифті келтірейік: «Оу баста 
Күн үшеу болыпты. Ол кезде жер енді ғана қатая бастаған 
екен. Жер әлі су сияқты сұйық екен. Үш Күннің үшеуі де 
жарқыраған кезде, су азая бастапты да, жер құрғай бастапты. 
Жерде өте қатты ыстық болыпты. Тау­тастар қайнапты. Ол 
заманда жер бетінде адамдар әлі жоқ екен, ешқандай тайпа, 
ешқандай тірі нәрсе болмапты. Тек Хадаулар ғана болыпты. 
Жер қатайған кезде, Хадау күннің екеуін – үлкен әпкесі мен 
3­279

[
  34  
]
кіші сіңлісін – садақпен атып өлтіріпті. Ортасында тұрған күн­
ді ғана қалдырыпты... Содан кейін Хадау бүркіттер мен қар­
ғаларды дүниеге келтіріпті... Осыдан кейін ғана адамдар әр 
жерде пайда бола бастапты...»
 39 
Тағы бір мысал:
«Біз қазір өмір сүріп жатқан жер бұрын су болған да, су 
жер болған. Эндури келген де, бәрін өзгерткен – жерді де, суды 
да. Жерден жерді, судан суды бөлген. Сонан соң үйіне кеткен. 
Үйіне барған соң Хадауды шақырыпты. Хадау келіп: «Мені 
неге шақырдың?» – деп сұрайды Эндуриден. «Е, мен сені тегін 
шақырамын ба? Мен орта жерге барсам, су мен жер араласып 
кетіпті.  Мен оларды ажыраттым. Жерді  жерден, суды судан 
айырдым.  Сені  сол  жаққа жіберу үшін шақыр дым!» –  депті. 
«Ендеше жарайды. Мен барайын», – деп жауап беріпті Хадау»
40
.
Мысалға келтірілген мифтерде  әлемнің судан жаралғаны 
айтылады. Мұндай ойдың дамыған әрі жүйеленген түрі кейін 
көпқұдайлық  мифологияда  кездеседі.  Ал  ороч сияқты XX ға­
сырға дейін алғашқы рулық қауымда өмір сүрген елдердің 
мифологиясында әлі әлемді, яғни Космосты Хаостан реттейтін 
құдайлар жоқ. Мұндағылар – тек жасампаз кейіпкерлер, олар 
дүниені бірден реттеп жасамайды. Алдымен бір бөлшекті, 
содан соң басқа бөлшекті жасайды, сөйтіп, дүниенің ең басты 
бөлшектерін жаратады да,  солармен қатар, кейде бұрын, 
кейде кейін адамдарды  дүниеге келтіреді. Жалпы, әлемнің 
пайда  болуын  әңгімелейтін рух­иелік мифологияда,  кейінгі 
құдайлық  мифологияда да эпикалық масштабта баяндалатын 
мотивтер бар екені аңғарылады. Айталық, баяғыда күллі әлем 
су болған, жер әлі қатаймаған, әлі суымаған, жер мен аспан 
бөлінбеген, жер мен су ажыратылмаған, т.т. Демек, дүние әлі 
Хаос  күйінде, ол енді ғана ретке келтіріле бастаған. Ал бұл 
процесс кейінгі құдайлық мифологияда кеңінен көрсетіледі.
Рух­иелік  мифологияда  әлем әлі Хаос  болумен бірге адам 
мен табиғаттың өзі әлі толық бөлініп бітпеген. Тіпті кейде адам 
табиғаттан бұрын пайда болады да, табиғаттың жаралуына 
куәгер болады. Ойымызға айғақ ретінде орочтардың төмендегі 
мифін келтіруге болады.
«Бұрын, бұрын, табиғат әлі пайда болмай тұрғанда, бір әйел 
өмір сүріпті. Бір күні ол жүкті болыпты. Содан ол: «Балам 

[
 
 35  
]
мезгілі  келгенде  бір  туар!» – депті  де,  жүре беріпті. Туатын 
уақыты келіпті, бала  тумайды. Анасының құрсағында 
жатқан  бала  шешесінен сұрапты:  «Табиғат туып болды 
ма?» – деп. «Табиғат әлі туып болған жоқ!» – деп жауап беріпті 
анасы. Ол замандарда жылдың жартысы –  қыс, жартысы 
жаз  болады екен. Ал табиғаттың толық туып  бітуі үшін 
қыс мүлде болмауға тиіс. Содан бала құрсақта жата беріпті. 
«Енді сұрағанда, табиғат туып болды!» деп жауап берейінші» 
деген шешімге келіпті анасы. Көп жылдар өтіпті, бір күні 
құрсақтағы бала шешесінен тағы сұрапты: «Табиғат туып 
бітті ме?» – деп. «Туып бітті!» – деп жауап беріпті анасы. 
Бала дүниеге келіпті. Туа салып, оңтүстікке қараса, расымен 
табиғат туып болыпты. Оңтүстікте жаз екен. Солтүстікке 
қараса, табиғат әлі туып болмапты. Мұздар мен қарлар әлі сол 
қалпында жатыр екен. Әлгі бала сосын айтыпты: «Солтүстікте 
табиғат толық туып болған соң, ана, дүниеге келуім керек еді. 
Ал мен болсам табиғаттың жартысы әлі туып болмаған кезде 
туыппын. Жарайды. Енді осыдан бастап жаз бен қыс болса 
дүниеге келетін адамдар енді жазда балық аулап, оны кептіріп, 
қысқа дайындасын, ал қыстыгүні аң ауласын!» – деген екен»
41
.
Бұл жерде мынаны айтпасқа болмайды. Орочтар осы ғасырға 
дейін аналық рудың аталыққа көше бастаған жағдайында өмір 
сүрген. Сондықтан жоғарыда келтірілген Ашсалда әйелдің 
табиғаттан да бұрын пайда болып, дүниеге болашақ жасампаз 
қаһарманды әкелуі – заңды нәрсе.
Күн мен Айдың пайда болуы. Сонымен, алғашқы қауымның 
рух­иелік мифологиясында әлемнің әр бөлшегі жеке жаралып, 
әрқайсысы өз қызметін атқарады. Ең әуелі, ал ол қайдан 
пайда болғаны беймәлім, миф шын айтпайды. Судың бөлшегі 
сияқты жер судан бөлінеді, жерден аспан ажыратылады, 
солармен қатарлас Ай мен Күн жаратылады. Жарататын, көп 
жағдайда, жасампаз қаһарман. Ол Күн мен Айды жаратып қана 
қоймайды, «сонымен қатар олардың қызметін де анықтап, 
Күн күндіз жарық беруін, Ай түнде жарық болуын белгілейді. 
Демек, рух­иелік мифологияның аясында әлемді алғаш 
реттеудің бастамасы аңғарылады. Шынын айту керек, Күн мен 
Айды ылғи да жасампаз қаһарман жасай бермейді. Әсіресе, 
олардың өзара және жұлдыздармен арақатынасы сөз болған 

[
  36  
]
тұста жасампаз қаһарман көрінбейді. Рас, көне мифтерде ол – 
бас кейіпкер, Ай мен Күн де, адам да, хайуандар да соның әре­
кетінен пайда болады.
Мысалы, африкалықтардың мына бір мифін алайық: 
«Ункулункулу жердің астынан шыққан. Ол қоғаны жарып 
шығып, оның ішіндегі барлық елді шығарып жіберіпті.
Ункулункулу Күнмен және Аймен бірге шығыпты да, олар­
ды аспанға орналастырыпты. Сонсоң: «Күн күндіз, ал Ай кешке 
көрінетін болсын!» – депті.
Ункулункулу жердің астынан шыққан мезетте қара адам­
дарды, ақ кісілерді, малды, ешкі мен қойды, итті, құсты жара­
тыпты. Ол бәрін жаратыпты...»
42
Рух­иелік мифологияда кейде Күн мен Ай жасампаз қа­
һарманның әрекетінен емес, басқа бір заттан немесе адамнан 
пайда болады. Заттан пайда болғанда, ол бір оқиғаның нәтижесі 
ретінде жаратылады. Ал адамның Күнге айналуы, әдеттегідей, 
бір қауіптен немесе жазадан, ұяттан қашу, яки басқа бір 
себептің салдары. Міне, бір миф.
«Адамдар пайда болғанға дейін жер бетінде құстар мен аңдар 
ғана болыпты. Ол кезде тек Ай мен жұлдыздар ғана жарқырап 
тұрады екен. Күн болмапты.
Бірде құстың ең үлкені Диневан­эму мен Бролга деген 
тырна алдымен ұрысып, соңынан төбелесіп қалыпты. Әбден 
ашуланған Бролга Диневаның ұясындағы үлкен жұмыртқаны 
алыпты да, аспанға атыпты. Жұмыртқа аспанда үюлі тұрған 
отынға соғылып, жарылыпты, оның сарысы ағып кетіпті, ал 
отын өртке шалыныпты. Өрттің оты бүкіл әлемді жарық етіпті. 
Бұрын алакөлеңкеге үйренген мақұлықтар енді жарыққа көзі 
шағылысыпты...»
43
Бұл мифте Күннің пайда болуына адамның қатысы жоқ. Екі 
құстың араздығынан пайда болады. Сырт формасына сәйкес 
Күнді жұмыртқадан жаралды деу – заман үшін орынды. Осыған 
орай мына бір жағдайды ескеру керек.
Аспан шырақтарының, әсіресе Күн мен Айдың пай да  болуы 
мифтерде  көбінесе екеуінің араздасып немесе  ұрысып қалуы­
мен байланыстырылады. Олар бұрын адам болған делінеді, 
кейде екеуі де әйел, кейде бірі еркек, бірі жұбайы болып еді деп 
те айтылады. Олардың аспанға шығып кетуі қалай да бір оқыс 

[
 
 37  
]
жағдайлармен байланысты болып келеді. Мысалы,  қазақтың 
бір мифінде былай делінеді. «...Ай мен Күн егіз туған керемет 
сұлу екі әйел екен. Әсіресе, Ай сұлуырақ болып мақтанып, Күн 
оны қызғанып, Айдың бетін тырнап, оған дақ түсірген. Кесірлі 
Ай жазасын осылай тартқан. Ай бетіндегі қарауытқан дақ 
«аламыш» содан екен деседі.
Айдың кеш туғанын және кемігенін ел Ай «қорғалады» 
дейді. Күнге жақындап барғанда Ай «қорғалап» бетін жасыра­
ды, ал қашықтаған Ай толып, Күнді қызықтырып, бетін түгел 
көрсетіп, ереуілдейді»
44
. 
Әрине, бұл текст – таза архаикалық мифтің өзі емес, бірақ 
мұнда көне мифке тән мазмұн мен мифологиялық ұғым бар. 
Тек қана екі сұлу әйелдің қалай аспанға орналасқаны айтыл­
майды. Алайда, бұл келтірілген текстің олқылығы емес, ол 
мотив не ұмытылып қалған немесе жинаушы оған мән бермей, 
қалдырып кеткен. Қалай болғанда да, анық нәрсе сол – Күн 
мен Айдың бұрын адам болғаны және екеуінің араздасуы. Ал 
алғашқы қауымға тән ежелгі мифологияда Күн мен Айдың, 
аспан шырақтарының тарихы былай баяндалады: «Күн – өте 
қорқынышты дема. Ол бұрын Комолома маңындағы Дарамби 
деген жерде болатын. Бірде Комоломада тұратын бір бала, 
өзі жұқпалы тері ауруына шалдыққан, балық аулауға келе 
жатып, күтпеген жерден бір терең шұңқырға тап болыпты. 
Шұңқырдан өте бір ыстық жалын шығып тұр екен. Шұңқырда 
күннің демасы жатыр екен, өзі Қызыл түсті баланың кейпінде 
екен. Аты Бунау екен.
Жаңағы балық аулауға кетіп бара жатқан бала қайтадан 
деревняға (ауылына) жүгіріп барып, адамдарға су жағасында 
бір шұңқырда ыстық жалын атқан қып­қызыл бала отырғанын 
айтыпты.
Ер адамдар найзасын, садағын, оғын, таяқтар мен тас бал­
таларын алып, бала айтқан жерге барыпты. Келіп шұңқырда 
отырған оттай қызыл баланы көріпті. Шүңқырдың түбінде 
неше түрлі жыландар мен бақа­шаяндар бықып жатыр екен.
Адамдар күннің демасын шұңқырдан шығарып алып, ауыл­
ға алып келіпті. Оны ерлер үйіне орналастырып, неше түрлі 
заттармен, қауырсындармен безендіріпті. Содан кейін оны қа­
лың жынысқа апарып, өздерінің ісіне пайдаланыпты.

[
  38  
]
Ретін тауып, бала қашыпты. Ол шырмауықтың бойымен 
өрлеп, аспанға шығыпты, алайда шырмауық жіңішке болған­
дықтан үзіліп кетіп, бала қайтадан жерге түсіпті.
Бала бәрібір құтылыпты. Ол биік ағашқа өрмелеп отырып, 
аспанға жетіпті. Оның қауырсындары – Күннің сәулесіне айна­
лып кетіпті. Олар, әсіресе Күн батар кезде жақсы көрінеді»
45
.
Міне, бұл мифте Күн тікелей адамнан пайда болады. Ол 
жерде  жүргенде, Күннің иесі (демасы) түрінде өмір сүреді, 
оның аты –  Бунау. Оның аспанға қашуының себебі – жерде 
адамдар оны жәбірлегені. Сөйтіп, ол аспанға орналасып, Күн 
болады.
Енді бір мифті қарастырайық. «Күн мен Ай бір кезде жерде, 
біздің бабаларымызбен бірге тұрған екен.  Олар ерлі­зайыпты 
болыпты да, есімдері Кран және Кра екен. Сол бір алыс заманда 
әйелдер мейрам өткізу үшін үлкен үйге жиналып, көңіл көте­
реді екен. Еркектерді онда жібермейді екен. Күрке үйге рухтар 
(аруақтар) жиналады дейді екен еркектерге. Әйелдерді Ай 
басқарады  екен,  олар оның айтқанына көніп, күйеулерін 
алдай ды екен. Күйеулері бұл күндері үйде қалып, балаларын 
ба ғады  екен.
Бірақ Күн өте қу шаман болыпты. Ол әйелдердің оларды 
алдап жүргенін біліп қойыпты. Еркектер ашуланып, әйелдер 
жиналған күркеге шабуыл жасапты. Шайқас қатты болып, 
біраз ғана әйел аман қалыпты.
Ай да шаман екен, сондықтан  оны еркектер иілдіруге  бат­
папты.  Бірақ  оны  күйеуі  Күн  бірнеше  рет  қатты соғыпты. Әр 
соққан сайын жер сілкініп, күн күркірепті. Содан кейін күйеуі 
соғуын тоқтатыпты. Осы уақытқа дейін Айдың бетінде тыртық 
бар. Ол Кра аспанға қашып шығыпты, Кран соңынан қуыпты. 
Бірақ осы күнге дейін ұстай алмай жүр»
46
.
Мысалдан көретініміз Күнді де, Айды да ешкім жасамаған, 
олар ештеңеден де жасалмаған. Олар – атам заманда өз­өзінен 
пайда болып, жерде өмір сүрген адам дар.  Ерлі­зайыпты. 
Қауыммен бірге тұрады. Олардың өмір салты, әйел қауымы, 
ерлер қауымы болып бөлінуі – индейліктердің алғашқы қауым 
кезіндегі өмірі. Олар өздерінің діни, тағы басқа мейрамдарын 
өткізгенде әйел, еркек болып, екі қауымға бөлінген. Әйелдер 
орман ішінде өз күркелерін, еркектер  өз күркелерін істеп, 

[
 
 39  
]
неше түрлі ырымдар, іс­әрекеттер істеген. Мифте сол көрініс 
тапқан. Тағы да  бір айтатын нәрсе –  мұнда әйелдер мен 
еркектердің соғысы. Аналық (матриархат) рудың өз құқылары 
үшін күресінің бір елесі бар.  Ру басылары шамандар болуы 
да шындық. Ал олардың аспанға көтеріліп кетуі – шамандық 
қасиеті бар ерекше адамдар елден оқшау тұру керек деген ежел­
гі түсінік.
Адамдардың аспанға көтеріліп кетуі –  олардың ерекшелі­
гінен ғана емес, сондай­ақ олардың кінәлі болғандығынан. 
Көне мифтердің бәрінде дерлік Ай мен Күн бұрын адам болған 
делінеді. Ал олардың аспанға көтеріліп кетуі –  әр себепті. 
Бірде олар жер бетіндегі ең күшті шамандар болғандықтан 
көк ке көтерілсе, енді бірде араздасып, бірін­бірі қуып аспанға 
шығады. Тағы бірде Ай мен Күн жерде кінәлі болып, жазадан 
қашады  немесе ұятты болып, елден безеді. Соңғысы, әсіресе 
Оңтүстік Америкадағы тропикалық ормандарда тұратын 
индейліктердің мифінде жиі кездеседі. Сондай мифтің біреуі 
Ай мен Күн туралы былай баяндайды:
«Ерте, ерте заманда бозбалалар мен бойжеткендер бөлек 
тұрады екен, әрі бір­бірінен қорқады екен. Сондықтан бірге 
өткізетін бірінші түнді қорқа­қорқа қарсы алыпты. Әбден 
қараңғы түскеннен кейін қыздар күркеге (хижинаға) кіріп, 
жерге жатыпты, ал жігіттер далада қалып, от жағып, көп 
уақытқа дейін ән салып, би билепті. Ақыры, олар күркеге 
кіріпті. Әрқайсысы бір­бір қызды иемденіпті. Қараңғыда кімді 
алғанын ешқайсысы білмепті.
Жігіттердің ішінде біреуі пысық екен, ол қай қызға ие 
болғанын білгісі келіп, қыздың атын қанша сұраса да, бой­
жеткен жауап бермепті. Жігіт саусағына түкірігін жағып, оны 
топыраққа былғап алып, қыздың бетіне жағып кетіпті. Таң 
атпай жігіттер үйден шығып, отқа жиналыпты, әрқайсысы 
өзінің қызын әңгіме етіпті, бірақ нақты кім екенін біле 
алмапты. Тек бір жігіт қана қыздың бетіне топырақ жағып 
қойғанын айтып, таңертең оны тауып алатынын айтыпты.
Таң атыпты, бәрі қараса, жігіт өзінің туған қарындасының 
бетіне жағыпты. Содан бері ағасы мен қарындасы аспанда 
жүреді екен, біреуі – Ниандеру – Күн болыпты, екіншісі – 

[
  40  
]
Жаси – Ай болыпты. Ниандеру беті былғанған қарындасы 
көрінген кез де тығылып қалады екен»
47
.
Сол жұрттың екінші мифі:
«Ай – бет­аузы былғанған адам. Баяғыда бір қыз жүкті болып 
қалыпты. Оның сүйікті жігіті түнде келеді екен, сондықтан 
қыздың өзі де жігіттің кім екенін білмейді екен. Қыздың 
шешесі аңдуға кірісіпті. Бірде ретін тауып, ол жігіттің бетіне 
күйе жағып жіберіпті. Ертесінде қызға келіп жүрген жігіт 
өзінің туған ағасы екені білініпті. Жұрт мазақ етіп, күліпті. 
Ұялғаннан жігіт аспанға шығып кетіпті».
Жұлдыздардың пайда болуы. Сонымен, аспан шырақта­
рының ішінде Күн мен Айдың пайда болуы туралы баяндай­
тын мифтерді қарастырып болдық. Енді көктегі кейбір жұл­
дыздардың пайда болу тарихын әңгімелейтін мифтерге көше­
міз. Көне мифтердің айтуында Күн мен Ай көбінесе адамнан 
ғана емес, сонымен бірге аң­құстардан да, тағы басқа бір заттан 
да пайда болады. Жұлдыздардың аспанға көтеріліп, адам 
кейпінен айырылу себебі де әр басқа. Алдымен Үркер туралы.
Қазақта Үркер жайында әр түрлі миф бар. Соның бірі – 
мынау. «Үркер, негізінде, жеті жұлдыз екен, бұлардың жыл­
тылдап көрініп тұратыны – алтау. Жетіқарақшы келіп шап­
қанда, бұлар үркіп, содан Үркер атаныпты. Оның ортасында 
бәрінен жарығы қыз болған соң, Үркер қызын қорғаймын деп, 
оны көрсетпей, бір жерге жиналып, топталып тұрады, әйтпесе 
Жетіқарақшы ұрлап әкетеді»
49
.
Бұл тектес, жалпы Үркер туралы, қазақ мифтерінде ол 
жұлдыздар бұрын адам болған деп тікелей айтылмайды. Бірақ 
Үркердің қызы – жұлдыздардың ішіндегі ең жарығы деген 
сөзге қарағанда, ол жұлдыздар – ертеде адам (әйелдер) болғаны 
кү мәнсіз. Үркердің бәрі қыз екен деп айтылатын да миф бар
50
. 
Оның үстіне Г. Потанин өткен ғасырда Тарбағатайдан жазып 
алған текстердегі «Үркер – Айдың ұлы, Шолпан – Айдың қы­
зы» деген сөздер де біздің ойымызды дәлелдей түседі
51
. Демек, 
Үркер – қауіптен қорқып, аспанға ұшып кеткен қыздар, ал 
оларды қорқытқан жеті ұры да – қыздардың соңынан қуып, 
көкке көтерілген жандар деуге толық негіз бар.
Қазақ жұртында Үркер жайында тағы бір миф сақталған.

[
 
 41  
]
«Бір қыста жер жүзін мұз басып, мал қырылып, қалғандары 
сіңірі шығып, әупірімдеп жазға зорға жетіпті. Ауыр қыстан 
әбден запы болған жануарлар есін жия келе ақылдасып: «Пәле 
Үркердің жерде жатпай, көкке шығып кетуінен болды. Ендеше 
Үркерді көкке шығармай, кезек­кезек басып тұрайық», – деп 
олар пәтуа жасап, пәлен жерде Үркер жатыр дегенді естіп, 
іздеп шығады.
Жылқы, сиыр, түйе өзара: «Мен жүйрікпін, мен жүйрік­
пін», – деп бәстесіп, жарысып келе жатса, алдарында шөптің 
ара сында бірдеме жылтырап жатыр. Сөйтсе, ол Үркер екен. 
Бұрын жеткен жылқы Үркерді басайын десе, сиыр мен басамын 
деп, мүйізін шайқап, оны жолатпайды... Үркер басында 13 жұл­
дыз екен. Сиыр Үркердің алтауын ғана басып қалып, қалған 
алтауы тұяғының арасынан шығып, аспанға ұшып кетеді. Міне, 
қыстың алты ай, жаздың алты ай болып қалғаны сондықтан. 
Егер жылқы тұяғымен басса, онда Үркер жерде жатар еді де, 
мәңгі бақи жаз болар еді деседі. «Үркерден неге айырылып 
қалдың?» – деп сұрағанда, сиыр басқа хайуандарға: «Ыстықта 
оқыралап шауып жүргеннен де сықырлаған сары аязда сықыр­
сықыр басып жүргенім жақсы», – деп, жауап беріпті»
52
.
Ал Үркерді қуып, аспанға көтерілген Жетіқарақшы туралы 
басқа бір миф былай дейді. 
Жетіқарақшы бара жатқанның балтасын, келе жатқанның 
кетпенін ұрлаған баукеспе ұры болыпты. Халық болып со­
ңы нан түскен соң, қылмысы басынан асқан жеті ұры жет­
кізбей аспанға қашып шыққан. Бастаған алдыңғы төр­
теуі, ана артындағы үшеуі – ерер­ермес болып жүрген олар­
дың құйыршығы. Ана екі бүйірдегі екі жұлдыз – Ақбозат 
пен Көкбозат – батырлардың аттары. Олар Темірқазыққа 
арқандаулы. Шұбатылған арқаны да әне, көрініп тұр. Аттар 
Те мірқазықты айналып оттайды. Оларды аңдыған жеті ұры 
да түнімен төңіректеп, айналып жүреді. Ұрылар қайтсе де 
осы аттарды түсіріп алмақшы. Сақ күзетші алдыңғысынан 
көз жазбайды. Сөйтіп жүргенде таң атады. Таң атысымен 
Жетіқарақшы көзден тайып, тасаланады. Ертеңінде тағы да 
солай болады.
Ұрылар жетеу ғана емес, қалың жау – қырық қарақшы 
алыс та торуылдап жүр. Анау Босаға мен Жетіқарақшының 

[
  42  
]
арасынан көрінген ұсақ жұлдыздар – Қырыққарақшы жұл­
дызы. Жеті қарақшы – олардың барлаушысы. Алдымен батыр­
лардың мық ты аттарын қолға түсіріп алып, Қырық қарақшы 
содан кейін елді шаппақшы»
53
.
«Қырыққарақшының жетеуі көрініп тұрады, өзгесі майда, 
көрінбейді. Жетеуі Ақбозат, Көкбозатты аламын деп оларға 
тақау тұрады. Қырыққарақшы – Жетіқарақшы маңында, ол 
да батпайтын жұлдыз...
Жетіқарақшының «құйрығындағы» үш жұлдыздың бі­
реуінің қасында бір бәсең жұлдыз зорға көрініп тұрады. Аңыз 
бойынша, бұл – жігіт (ұрылардың бастығы) алып қашқан 
Үркердің қызы.
Елге мәлім осы аңыз өлең түрінде де тараған...
Сұлу қыздың басында қара құндыз, 
Тексермей сұлуларды неғып тұрмыз? 
Үркердің жалғыз қызын ұрлап алып, 
Қарақшы мына тұрған жеті жұлдыз...
Аңыздың аяқталуында, егер Жетіқарақшы Ақбозат пен 
Көкбозатты ұстап мінсе, Үркердің қалған алты жұлдызын да 
(оның бәрі қыз екен) ұрлап алады дейді...»
54
Ары қарай жалғастыратын тағы бір мысал:
«Үркер – алтау ғана, артындағы Сұлусарымен жетеу. Сұлу­
сары – Үркерден әлдеқайда жарық. Өзінің түсі сары. Алты Үр­
керді көрсетіп тұрған – Сұлусарының жарығы. Ақбозат пен 
Көкбозатқа мініп алып, Жетіқарақшы содан кейін Сұлусарыны 
алмақшы...
Сұлусары Үркердің артынан бөлек тұрады. Ол Үркерден 
кейін туады. Жетіқарақшы енді Сұлусарыны тартып алмақшы. 
Сұлусарыны оның жанындағы Қырлыжігіт сақтап жүр. Сұлу­
сарыға ол өзі ғашық»
55
.
«Жетіқарақшы Сұлусарыны ұрлаймын деп, Үркерді қуып 
жүр. Үркер қашып жүр. Үркер қашып барып, қырық күн жерге 
қонақ болып жатады, жылына бір қара қойдың етін жейді»
56
.
Сонымен, қазақтың космогониялық мифологиясында 
Үркер, Темірқазық, Жетіқарақшы – бәрі бір­бірімен тығыз 
бай ла нысты екен. Осылардың ішінде, біздің ойымызша, Үркер 

[
 
 43  
]
туралы миф – ең көнесі. Әсіресе, Үркердің сиыр тұя ғының 
арасынан сытылып шығып, аспанға қашып кеткені жайын­
дағысы. Мұнда шоғырланып тұрған бір топ жұлдыздың пайда 
болуы адамдардың алғашқы қауым тұсындағы мифтік санасы 
бойынша түсіндірілген жер мен көктің бөлінбей тұрған тұсы, 
жұлдыздар жерде жатқан кез, адамдар әлі пайда болмаған 
шақ, тек хайуандар бар мезгіл. Сонымен қатар, адам өз өмірін 
аспанға әлі көшіріп үлгермеген уақыт.
Үркердің жерде жеті қыз болып, олардың Жетіқарақшыдан 
қашып, аспанға шығып кетуі туралы баяндайтын миф те көне 
замандағы мифтік сананың жемісі. Біріншіден, мұнда адам 
өзін қоршаған әлемнен бөлек екенін сезінген жағдай белгі беріп 
тұр, соның нәтижесі ретінде, екіншіден, адамның жұлдызға 
айналып кете алуы; үшіншіден, оның жұлдызға айналуы өз 
еркімен емес, тыс күштің қыспағынан болуы, яғни, қорқудан 
болғаны; төртіншіден, оның аспанға көтеріліп кетуі, сөйтіп, 
басқа сипатқа ауысуы. Міне, мұның бәрі – алғашқы қауым 
мен кейінгі классикалық ру­тайпалық қоғам тұсында дүниеге 
келген мифтердің басты­басты белгілері.
Енді аспандағы Үркердің қыздарын аңдып, Ақбозат пен 
Көкбозатты торып жүрген Жетіқарақшы туралы мифке 
келер болсақ, ол да ежелгі мифологиялық құбылыс. Алдымен 
Жетіқарақшы жөнінде. Жеті адам жердегі істеген күнәсі үшін 
жаза тартуы керек еді. Алайда, олар жазадан қашып, аспанға 
көтеріліп кетеді. Бұл – архаикалық мифке тән әрекет. Олар 
аспанға кеткенде, жай ғана емес, жұлдызға айналып кетеді. 
Яғни адамның жұлдызға айналуы – тағы да сырт күштің, дә­
лірек айтсақ, елдің ашуының қыспағы. Бұл да алғашқы қауым 
мифінде бар.
Жетіқарақшы аспанға барғанда да жердегі кәсібін таста­
майды, онда да ұрлық істемек. Бұл жерде мифтік сананың 
кейін 
гі сатысы айқын көрінеді: адам өз тіршілігін аспанға 
көшірген, ал бұрын ол маңайындағы табиғатқа телитін. Жер­
дегі үйреншікті өз ісін аспанға көшірудің әдемі көрінісі біздің 
Кемпірқосақ туралы мифте орын алған.
Қазақтың Үркер мен Жетіқарақшы және Темірқазық туралы 
мифтері бір­бірімен байланысты, демек, олар біршама жүйелік 
сипатқа ие. Жұлдыздардың әрқайсысын жекелеп қарасақ, олар 

[
  44  
]
көне мифтік қасиеттерді де сақтап қалғанына көз жеткіземіз. 
Мәселен, Үркерді алайық. Ол – жерде жатқан бір топ жұлдыз. 
Оның саны – бірде 12, бірде 7, бірде 6. Он екі жұлдыздың ал­
тауы аспанға ұшып кеткен де, алтауы жерде қалған. Жерде 
алты ай жаз, алты ай қыс болуының себебі осы. Олай болса, 
Үркер – жыл мезгілін реттеуші, әрі ол – жылылықтың иесі. 
Егер 12 жұлдыз түгел жерде қалғанда, мәңгі бақи жаз болып 
тұрар еді.
Үркер  жеті жұлдыз деп те айтылады. Оның біреуі – қыз, 
есімі – Сұлусары. Жетіқарақшы соны ұрламақ. Алты жұлдыз 
әлгі қызды ортаға алып, көрсетпей тұрады. Жасырмаса, қа­
рақшылар ұрлап әкетеді.
Үркер – кейде біреу­ақ. Ол – Айдың ұлы, ер адам.
Сонымен,  Үркердің  саны  әр түрлі болды. Ал енді ол неге 
аспанға ұшып кетеді? Оның себебі екі түрлі: бірі – малдардың 
үркітіп жіберуі, яғни, олардың тұяқтарымен жаншуынан қор­
қады; екіншісі –  Жетіқарақшыдан қашады. Олардан үнемі 
қашып жүреді, тіпті жазда қашып, 40 күн жерде жатады.
Үркердің қорғаушылары –  екі батыр, олардың екі тұлпа­
ры –  Ақбозат  пен  Көкбозат бар. Қарақшылар, бір жағынан, 
соларды ториды. Атынан айырылса, батырлар жаяу қалады 
да,  қарақшылар Үркердің барлық қызын ұрлауға мүмкіндік 
алады.
Қарақшылардың жалпы саны – қырық, ал жетеуі –  бар­
лаушылар. Егер екі атты қолға түсірсе, Қырыққарақшы 
бүкіл елді шабады. Алайда, екі ат Темірқазыққа байлаулы. 
Егер Темірқазық босап, орнынан жылжып кетсе, қазақ мифо­
логиясы бойынша, дүниенің астан­кестеңі шығып, заманақыр 
болады
57
.
Жетіқарақшының аспанға орналасуының басты себебі – 
жердегі күнәлары үшін жаза тартудан қашу (Кейде олар Үркерді 
қуып, көкке көтеріледі). Жерге қайтадан түсуге қорқады, сол 
себепті де Үркер олардан қашып жерге түседі, сөйтіп, қырық 
күн бойы алаңдамай тынығады.
Осы айтылғандардың бәрі Үркер мен Жетіқарақшы туралы 
мифтер де өте ерте заманда туып, көптеген архаикалық сипа­
тын сақтап қалғанын көрсетеді. Айталық, адамдардың оп­оңай 
басқа кейіпке ауысуы, аспанға қауіптен, күнәдан қашып кетуі, 

[
 
 45  
]
жұлдыздардың жыл мезгілін реттейтін қасиеті, сондай­ақ 
әлем нің кіндігі болып, дүниені сақтап тұруы.
Сөзіміз дәлелді болу үшін осы ғасырға дейін алғашқы қауым 
түрінде өмір сүріп келген кейбір елдің аспан шырақтары жа­
йын дағы бір­екі мифін келтірейік. Міне, маринданим папуас­
тарының Шолпан жұлдызы туралы мифі.
«Манди (Венера) мен Арап (Юпитер) – апалы­сіңлілі екі қыз. 
Бұрынғы заманда олар Явим мен Тораси өзендерінің ортасында 
орналасқан бір деревняда  тұрыпты. Ол жердің  аты Сарападо 
Ави екен. Кең дала екен. Қыздар жұмысты көп істейді екен.
Бір күні үлкені Манди шешесі мен сіңлісіне ештеңе айтпай, 
үйден кетіп қалыпты. Содан ол Имо деген жерге келіпті. Сол 
жерде банан ағашы өсетін тоғай бар екен, оны жергілікті 
адам дар  отырғызған  екен. Манди бананның жапырақтары­
нан төсеніш жасап, жатып қалыпты. Келесі күні Имоның тұр­
ғындары  банан  жапырақтарының кесілгенін көріп, кескен 
кісіні іздепті. Көп ұзамай, олар банан жапырақтарының үстін­
де ұйықтап жатқан сұлу қызды көріпті. Оны деревняға алып 
келіпті.  Еркектер  қызды Имоның ырымды мерекесіне пай­
даланғысы келіп, оны сан түрлі бояумен бояп, кокос майымен 
денесін сылап, қосқа қамап қойыпты.
Таң қылаң бергенде, Манди қашып шығыпты. Сол шықаннан 
ол аспанға жетіпті де, жұлдызға айналып кетіпті»
58
.
Жоғарыда қарастырылған мифтерде Үркер де, Жетіқарақшы 
да адамның аспанға ұшып, басқа кейіпке түсуінен пайда болса, 
төменде келтірілген мифтерде жұлдыздар құстан және жансыз 
заттан пайда болады. Бірде жұлдыз, әдеттегідей аспанға қашу 
арқылы пайда болса, енді бірде жұлдызды адамдар  қолдан өз 
қалауымен  жа сайды.  Текстерге жүгінейік. Австралияның 
байыр ғы тұрғындары Шолпан жұлдызының пайда болуын бы­
лай әңгімелейді екен.
Муллиан деген сұңқар адамды жей берген соң, ел оның күр­
кесін өртеп жібереді. Өрттен қашып Муллиан аспанға көте­
ріледі. Сөйтіп, ол таңертеңгілікте көрінетін Муллиан жұл­
дызына айналып кетеді
59
.
Ал жердің екінші шетінде – Қиыр Солтүстікте тұратын 
орочтар Құс жолының қалай пайда болғаны жайында мына 
мифті айтады екен.

[
  46  
]
«Манги шаңғымен аңда жүріп, бір бұғыны бұзауымен кез­
дестіреді де, соңына түседі. Ұзақ қуыпты, ақыры бұзауын ұс­
тап ты да, өлтіріпті. Содан кейін бұғының өзін қуыпты. Қуа­
қуа жердің шетіне жетіпті. Сол кезде бұғы теңіз тұңғиығына 
секіріпті. Сөйтіп, Манги бұғыны өлтіре алмапты, бірақ оның 
ізі аспанда қалыпты»
60
.
Келесі текст – африкалықтардың мифі.
«Ежелгі бір елдің тұңғыш жаратылған қызы ағаштың күлін 
көкке шашып: «Осы ағаштың күлі құс жолы болсын. Ол бүкіл 
аспанға созылып жатсын, ал оның айналасында жұлдыздар 
орналассын!» – депті.
Содан күл Құс жолы болыпты...»
61
Сонымен, енді космогониялық мифтер туралы ойымызды 
түйін 
дейік. Алғашқы қауымға тән рух­иелік мифологияда 
аспан дағы Күн мен Ай, Үркер, Жетіқарақшы, Шолпан тәріз­
ді жұлдыздар көкке көтеріліп, аспанда орнығып қалған 
адамдар екен. Олар жердегі кезінде алуан түрлі іс­әрекет 
істеп, ел алдында кінәлі болғандықтан немесе бір қауіптен 
қаш қандықтан аспанды паналайды, кейпін өзгертеді. Соған 
қарамастан, жұлдыздар адам қауымы сияқты өмір сүреді: 
өзара ұрысып, араздасып жүреді я болмаса, ғашық болады, 
үйленісіп, балалы болады. Қысқарта айтқанда, адам өз өмірін 
аспанға көшіріп, аспан шырақтарын өзінше танып­біледі.
Архаикалық мифтерден байқалатын басты заңдылық – 
алғашқы қауым адамы ең алдымен маңайындағы заттар мен 
жануарлардың, содан соң ғана алыстағы аспан шырақтарының 
пайда болуын әңгімелеуі. Тағы бір мәнді заңдылық – адам 
жанды­жансыз табиғатты, жұлдыздарды, Ай мен Күнді «та­
нып­білуде» оларды өзіне ұқсататындығы. Сөйтіп, аңдар да, 
тау­тастар  да,  жұлдыздар  да  адамның өзі сияқты. Сондықтан 
да олар о баста адам болған делінеді, тіпті адам  кейпінен 
айырылғаннан кейін де олар адамша өмір сүреді.
Топан су туралы. Рух­иелік мифологияда әлемнің жаралуын 
баяндайтын мифтермен бірге дүниенің күйреуі мүмкін деген 
идеяны айтатын мифтер де бар. Жоғарыда Темірқазық туралы 
қазақ мифінде Темірқазық орнынан жылжыса, дүние бұзылады 
деп айтылатынын ескерттік. Ал ежелгі рулық қауымда өмір 

[
 
 47  
]
сүріп келген біраз жұрттың мифінде жерде жойқын тасқын 
болып, ел қырылғаны жөнінде айтылады.
Алғашқы қауым мифтеріндегі топан су –  әлемді  қайта 
жасаудың бастамасы емес, сондай­ақ жан­жануардың қай­
тадан көбеюі де, адамдар өмірінің жаңадан басталуы да емес. 
Бұл  мифтерде  космостық сипат жоқ. Топан  су әлемді басып 
кетпейді, ол – тұрғындардың өз маңайына
 
қаптап кеткен 
жойқын тасқын. Адамдар  тасқын  суда  жүзіп
  құрғақ, жерге 
жетеді, демек, тасқын бүкіл жер жүзіне жайылмаған.
Бұған қоса бір ескеретін жайт: мұндай мифтерде тасқын 
судан адам біткеннің бәрі құрып кетпейді, кейбір рулар
 аман 
қалады, олар тау ішіне немесе басқа жерге барып тығылады. 
Ал тасқыннан қашып, ағашты, тасты паналаған адамдар май­
мылға айналып немесе басқа бір кеңістікке түсіп кетеді.
Бұл айтқандарға қоса тағы бір мына жағдайға көңіл ау­
дармасқа болмайды. Кейбір мифтерде топан су әлемді жапқан 
емес, жай тасқын болып көрсетіледі де, оны ауыздықтау мүм­
кіндігі бар екені айтылады. Мұндай топан суды тоқтататын 
күш тек сиқыры зор шамандар екен.
Маңайды түгел басып кеткен жойқын тасқын туралы көне 
рулық миф кейін көпқұдайлық және бірқұдайлық мифологияға 
циклденіп енген кезде, әлемді жапқан топан су жайындағы 
мифке айналады. Оның жүйеленген үлгісі шумерлер мен вави­
лондықтар мифологиясында, ал классикалық түрі Библия 
мен Құранда кездеседі. Ойымызға дәлел ретінде алдымен 
алғаш қы қауым мифологиясындағы топан су туралы бірнеше 
шытырмаларды талдаймыз да, кейінірек, оларды көпқұдайлық 
және бірқұдайлық мифологиядағы текстермен салыстырамыз. 
Сонда біз рух­иелік мифологиядағы жасампаз қаһармандар 
мен шамандардың кейпін құдайлар, содан соң бір құдай ауыс­
тыратынын көреміз.
Сөзді мифтердің өзіне берейік:
«Бұрын, бұрын, есте жоқ заманда, жер бетінде жойқын тас­
қын болыпты. Көп адам опат болыпты. Су бүкіл жерді басып 
кетіпті. Тек Крижижинбе тауының ең биік шыңы ғана аман 
қалыпты. Каинганги, Кайюрукре және Каме деген үш тайпа ел 
сол шыңды паналау үшін сумен жүзіпті.

[
  48  
]
Әрбір адам малтып келе жатып, аузында тұтанған бұ тақ­
ты тіспен ала жүріпті. Олар осы оттың жарығымен қайда 
келе жатқанын байқайды екен. Бірақ Кайюрукре мен Каме 
тайпаларының кісілері шаршап, су түбіне кетіпті, ал олар­
дың жандары таудың ішіне кіріп, сонда орналасыпты. Каин­
гангілер мен тағы бірнеше Курупондықтар жаңағы Кри­
жижинге тауының шыңына жетіпті. Олардың бір бөлшегі 
шың ның қапталдарына, қалғандары ағаш бұтақтарына орна­
ласыпты. Олар бірнеше күн дәм таппай, енді аштан өлеміз­ау 
деп отырғанда, саракур деген құстар корзинкамен топырақ 
әкеліп, ән салғанын көріпті. Құстар топырақты суға тастай 
беріпті. Содан су аздап шегініп, кішкене құрлық пайда бо­
лыпты. Каингангілер құстарға: «Жылдамырақ істеңдер», – 
деп жалыныпты. Саракурлерге көмекке үйректер келіпті. Бәрі 
жабылып, топырақты төге беріпті. Содан бір үлкен жазық пайда 
болыпты. Каингангілер соған көшіпті. Ал, ағаш бұтақтарына 
жайғасқан Каингангілер маймылға айналып кетіпті...»
62
Бұл – рулық­тайпалық миф. Әр ру адамдарының сырт піші­
ніндегі, мінезіндегі ерекшеліктердің, тіпті тайпаның өзінің 
қайдан шыққанын баяндайтын мұндай мифтер кейінгі ру 
мен тайпаның, яғни, классикалық типтегі рулық қоғамның 
толық қалыптасқан тұсында пайда болады. Мұнда бұрынғы 
екі ағайынды адамның жасампаздығын енді шамандар ауыс­
тырған. Бүкіл пайдалы аң мен құсты бір рудың шаманы 
жасаса, зиянды аңдарды екінші рудың шаманы жаратады. Екі 
ағайындылар туралы миф шаман дар мифіне ауыса бастаған. 
Демек, миф қоғам дамуымен бірге жаңа сатыға көтерілген. 
Мұны осы мифтегі, сондай­ақ Латын Америкасының басқа 
жерлеріндегі индейліктердің топан су туралы мифінен 
байқау ға  болады.  Рас,  бұл  мифтерде топан су Библиядағы,  я 
болмаса, басқа көне жазбалардағы классикалық топан судай 
емес.  Мұнда  мемлекет пайда болғанға дейінгі сана мен мифо­
логияның заңдылығы білінеді. Ол – көне мифтің әлі жаңаша 
циклденбеуі, екінші мифологизациялау процесінің әлі бол­
мауы. Сол себепті мұнда құдайлар жоқ, олар адамдарды
 
топан 
су қаптатып жазаламайды. Мұнда су тасқыны болады, ал оның 
себебі айтылмайды. Бұл да  рулық­тайпалық мифтің тағы бір 

[
 
 49  
]
сипатының көрінісі. Сөзіміз дәлелді болу үшін осы тектес басқа 
мифтерді қарастырайық.
«...Сонда өте қатты жаңбыр жауды, ол түнімен құйды. Су 
жоғарылай берді, жоғарылай берді. Сол түні көп адам суға ағып 
кетті. Бірнеше кісі ғана пальма ағашына шығып аман қалды. 
Тасқараңғы, ештеңе көрінбейді. Олар су кетті ме, жоқ па
 
білу 
үшін пальмаларды жерге лақтырумен болды. Пальмалар суға 
күмпілдеп түсе берді. Қараңғыда адамдар  бір­бірімен бақа 
құсап бақылдап хабарласып отырды. Бірақ су толастамады. 
Ұзақ бақылдағандықтан адамдар бақаға айналып кетті»
63
. 
Тағы бір мысал:
«Баяғы заманда бір күні су ернеуінен шығып кетіп, біздің 
жерімізді түгел басып кетіпті. Су көтеріле­көтеріле келіп, тау­
ларды да жауып кетіпті.
Елдер бір сұмдықтың болғанын көріпті. Олар биік жартас­
тарға шығып тығылыпты. Көбісі итбалық (тюлень) және 
құс болып кетіпті. Су кейін шегініпті. Итбалықтар мен теңіз 
құстары әлі күнге дейін жартастарда, жағалауда отырғанды 
ұнатады.
Ол ғаламат судың бізді басып кеткен себебі – біздің шамандар 
оның келгенін байқамай қалыпты. Олар суды ұстап алып, кері 
қайтаруы керек еді, бірақ олай істей алмапты.
Бір күні су қайтадан көтеріле бастапты, ол тағы да біздің 
жерді басып кеткісі келіпті. Бірақ бұл жолы шамандар оны 
дер кезінде сезіпті. Олар бәрі жиналып, сиқырларын түгел 
біріктіріпті. Ғаламат су мұндай құдіретті шамандарға шамасы 
жетпей, кері қайтыпты. Сол себепті адамдар мен жануарлар еш 
зиян шекпепті. Содан бері жер бетінде өмір сүріп жатыр»
64
.
Мысалға келтірген текстерде әдеттегі түсінікке саятын топан 
су жоқ. Мұндағы су – көп жаңбырдың яки тасқынның салдары. 
Яғни, Дж. Фрезер айтқандай, әр жерде болатын су тасқыны 
болуы да ықтимал. Ал күллі жаһанды басып, тірі жанның 
бәрін жоятын топан су туралы идея мен миф көпқұдайлық 
мифологияда пайда болады. Онда топан су – құдайлардың ісі. 
Құдайлар сол арқылы күпірлік істеген адамзатты жазалайды. 
Ал рух­иелік мифологияда тасқынға құдайлардың еш қатысы 
жоқ. Сондықтан оны шамандар қайтара алады, тіпті суды 
бөгеуге де адамдардың мүмкіндігі болады. Ендеше рух­иелік 
4­279

[
  50  
]
мифологияда тасқын су туралы миф бүкіл әлемдік сипатқа ие 
емес, онда эсхаталогиялық ой толық айтылмайды.
Мифтердің ең көнесінде әлемді, адамды, дүниенің бәрін 
жасаушы – аса бір жарқын қасиетімен көріне қоймайтын жа­
сампаз қаһарман. Кейін рулық­тайпалық кезеңнің мифтерінде 
жасампаз қаһарман қызметін ша мандар (бақсылар) атқарады. 
Мысалы, Латын Америкасының тропикалық ормандарында 
тұратын индейліктердің «Тасқын және өзендер мен адамдардың 
жаралуы» деген мифінде тасқын судан таудың ішіне кіріп, 
аман қалған тайпалардың екі шаманы бүкіл жан­жануарды 
жасайды: Кайюрукр шаман өшкен оттың көмірі мен күлінен 
ягуарды, одан соң құр күлден тапир деген аңды, құмырсқа же­
гішті, т.б. аң­құстарды жасайды... Ал Каме шаманы, керісінше, 
Кайюрукр жасаған аң­құсқа зиянды аңдар мен құстарды, т.б. 
жәндіктерді жаратады...»
65
Бұл шамандар кейінгі замандардың мифологиясында жақ­
сылықтың құдайына және жамандықтың қүдайына айналып, 
ізгілік пен зүлымдықтың таусылмас күресін туғызады. Бұл 
жағдай бергі дәуірде қалыптасқан бірқұдайлық мифологияда 
да сақталған. Ислам мифологиясында ізгіліктің иесі Алла 
болса, зұлымдықтың өкілі – Шай. Христиан мифологиясында 
да солай: Бог пен Сатана – бітіспес жау. Осы күрес кейін көркем 
әдебиет пен фольклорда, өнерде кең тыныста суреттеліп, адам 
өмірі – ақ пен қараның шайқасы ретінде түсіндіріледі.
Жалпы, рух­иелік мифология тудырған көптеген түсініктер, 
идеялар, сюжеттер мен кейіпкерлер өзгерген,
  дамыған түрде 
қазіргі заманның әдебиеті мен өнерінде жаңғырып, жалғасын 
табуда. Бұл істің бастамасы көпқұдайлық мифология қалып­
тасқан кезде етек алған болатын.

жүктеу/скачать 1,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: