Қасқабасов С. Таңдамалы

[
  260  
]
Филипп өлді, Ескендір патша болды. 
Жасы әрең жиырма бірге толды. 
Өз жұрты аз көрініп, көршілерге 
Көз алартып қарады оңды-солды.
Міне, көне Талмудта да, В. Жуковский өлеңіңде де жоқ 
жайттарды Абай өз оқырмандары үшін енгізіп, тарихи Алек­
сандр Македонский туралы нақты мәлімет береді. Әрине, ұлы 
ақын «Осы жұрт Ескендірді біле ме екен?» дегенде, қазақтар 
оны мүлде білмейді деп отырған жоқ. Халық Ескендірді әділ 
патша, пайғамбар, хазірет Зұлқарнайын деп білетінін, ал шын 
Ескендірдің кім екендігінен хабары жоқтығын жақсы түсінген 
Абай: «Ескендірдің туған жері – Македония шаһары, әкесі – 
Филипп патша, ол өлген соң Ескендір таққа отыр ды», – деп 
тарихи мағлұмат береді де, Ескендірдің өзін «ер көңілді, мақтан 
сүйгіш, қызғаншақ адам» деп мінездейді. Содан кейін оны 
толық сипаттау үшін Ескендірдің жиырма бір жасқа келгенде 
жасаған бір ісі ретінде көне сюжетте айтылатын оқиғаны пай­
даланады.
Сөйтіп, Ескендірдің жорықта жүріп, жұмаққа тап бол ғаны, 
оның ішіне кіре алмай, қу бас алып қайтқаны туралы ежелгі 
тәмсіл XIX ғасырда орыс әдебиеті мен Талмуд арқылы Абай 
шығармашылығында орын алған. Рас, Талмудта бұл тәмсіл 
сюжеті Александр Македонскийдің өміріндегі бір ғана оқиға 
ретінде айтылып, патшаның бұл оқиғадан қандай қорытынды 
шығарғаны жайлы сөз болмайды. Ал Жуковскийдің тексі бо­
йынша, Александр Македонский ештеңеге тоймайтын көз 
сүйегі хақында ақылгөйдің сөздерін естіген соң да бөтен 
елдерді жаулауын тоқтатпай, керісінше, «өмір қысқа, бәріне 
үлгеру керек» деп, дереу Үндістанға аттанады. Елдерді қырып, 
қандарын судай ағызып, жеңіске жеткен сайын өршелене 
түседі. Ең соңында: «Тойымсыз шапқыншыны бір уыс топырақ 
қана тоқтатты», – деп аяқтайды В. Жуковский өз шығармасын.
Абайда керісінше, Ескендір «қолын алып, жұртына қайта 
көшеді». Оқиға, яғни сюжет осымен аяқталады. Одан әрі қарай 
Абай нақыл, ғибрат айтады. Мұның өзі – 16 жол. Ақынның бұл 
сөздері оның ғақлияларымен, демократтық және гуманистік 
идеяларымен ұштасып жатыр.

[
 
 261  
]
Ілгеріде айтқан тарихи деректерден басқа Абай бұл сюжетке 
тағы  да  өзгеріс енгізген. Ол –  Аристотельдің бейнесі. Бұрын 
Талмудтағы тәмсілде оның орнында патшаның ақылгөйлері 
жүрсе, Жуковскийде бір данышпан болып көрінеді. Абайдың 
поэмасында тағы бір көңіл бөлетін жайт бар. Егер Жуковскийде 
шөлде жүрген Ескендір қалың қолымен үлкен өзенге тап болса, 
Талмудта және Абайда ол кішкентай ғана бұлаққа кез болады. 
Екінші айтар жағдай –  кепкен балық туралы эпизод. Бұл 
эпизод Жуковскийде жоқ. Ал Талмуд пен Абайда баяндалады. 
Мысалы, Талмудта:
«На обратном пути остановился Александр для обеда близ 
одного ручья. Поданную ему соленую макрель царь начал 
обмакивать в воду ручья – и рыба получила удиви тельный 
запах».
Абайда:
Барса, бір сылдыр каққан мөлдір бұлақ 
Таспадай бейне арықтан шыққан құлап. 
Түсе сала Ескендір басты қойды, 
Ішсе суы өзгеше, тәтті тым-ақ. 
Кепкен балық келтіртті сонда тұрып, 
Сол суға балықты алды бір жудырып. 
Исі, дәмі өзгеше болып кетті, 
Таңғалды, мұның бәрін суға жорып.
Бұл сәт В. Жуковскийде басқаша:
Через песчаную пустыню шел
С своею ратью Александр: в страну,
Лежавшую за рубежом пустыни,
Он нес войну. И вдруг пришел к реке
Широкой он. Измученный путем
По знойному песку, на тучном бреге
Реки он рать остановил;
Он подошел к потоку, наклонился,
Рукою зачерпнул воды студеной
И напился: чудно освежила
Божественно целительная влага
Его все члены: в грудь его проникла
Удвоенная жизнь...

[
  262  
]
Міне, В. Жуковский шығармасында Талмуд пен Абайда ай­
тылатын кепкен балық пен оның дәмінің, иісінің өзгеруі жоқ. 
Ендеше, Абай Құнанбаев, Талмудтың тексімен жақсы таныс 
болған. Сонымен бірге Абайдың В. Жуковскийді оқығаны 
да көрініп тұр. Оған дәлел есебінде мынаны айтуға болады. 
Талмудта Александрдың шөлге түскені жөнінде, оның өзінің, 
әскерінің қиналғаны жайында еш сөз болмайды. Ал В. Жу­
ковский шығармасында Александр Македонс кий қалың қо­
лымен далада, құмды алқапта болып, күтпеген жерден бір 
өзенге келеді, соның жағасында әскер сусындап, шөлін қан­
дырып, тыныстайды.
Сонымен «Ескендір» поэмасының сюжеттік негізі көне 
заманның ескерткіші Талмудтағы мысал­әңгіме болып шықты. 
Талмудтағы тәмсілдің сюжеті Батыс Еуропа арқылы орыс 
әдебиетіне, одан Абайға жеткен. Абай Жуковскийдің өлеңін, 
Талмудтағы тәмсілді, сондай­ақ Македония мен Александрдың 
өзіне қатысты тарихи еңбектерді өз тұрғысынан қарап, қазақ 
қауымының қажетіне сәйкес пайдаланған.
Абайдың поэмасында нақтылық және реалистік сипат ба­
сым, сюжет шираған, кейіпкерлердің іс­әрекеті мен сөздері 
барынша дараланған. Соның нәтижесінде ежелгі сюжет көне 
заманғы мифологиялық, діни сарындардан арылған, бұрын 
Құдайға құлшылық ұрғызу үшін пайдаланылған жұмақ мотиві 
«Ескендір» поэмасында кейіпкердің бүкіл болмысын ашуға 
және автордың гуманистік ойларын айтуға қызмет етіп тұр. 
Сөйтіп, Абай Құнанбаев Шығыста – Фирдоуси, Низами, Жәми, 
Науаи; Батыста – Лампрехт, Ламберу, Бернэ, Шатильонский, 
Шамиссо; Ресейде – Жуковский жырлаған Ескендір бейнесін 
жаңа деңгейде, жаңа сипатта көрсетіп, оның тойымсыздығын, 
шапқыншылықта өткізген өмірін сынайды. Ескендірдің еш­
қандай пайғамбар, идеал патша болмағанын әшкерелейді.
Шығыс фольклоры негізінде жазылған Абайдың келесі 
поэ масы – «Масғұт». Абай творчествосын зерттеушілер бұл 
шығарманың алғашқы бөлігі орыс халқының аса көрнекті 
жазушысы И.С. Тургеневтің «Восточная легенда» атты әңгі­
месімен үндес екенін және Абай шығармаларын көшіруші Мүр­
сейіттің 1907 жылғы қолжазбасында «Масғұттың» тұсында 
«Тургеневтен» деген жазу бар екенін анықтап, бұл сюжетті 
Абай, бір жағынан, И. Тургеневтен, екінші жағынан, Шы ғыс 

[
 
 263  
]
фольклорынан алған деген пікір айтады. Бұл тұжырымды, 
әсіресе, З. Ахметов соңғы жылдары анықтаған бирма хал қы­
ның «Жаңбыр суын елдің бәрі ішсе, әмірші де ішеді» де ген 
ертегісімен салыстыру нәтижесінде өте нанымды етіп дә­
лелдеді.
Сонымен, біздің жоғарыда айтқанымыздай, Абай есейген 
шақта Шығыс мәдениетіне қайта оралып, оның кейбір фольк­
лорлық және басқа түрдегі материалдарын әрі тікелей, әрі орыс 
әдебиеті арқылы алып, өз шығармашылығына өзгерте, жөндей 
пайдаланған. Соның әдемі айғағының бірі – «Масғұт» поэмасы.
Енді поэманың сюжетіне тоқталайық. Арун Рашид зама­
нындағы Бағдатта Масғұт деген жігіт тұрады. Бір күні тысқа 
шықса, бір шалды ұрының тонап жатқанын көреді де, шалды 
құтқарып жібереді. Әлгі шал Қыдыр болып шығады. Риза 
болған ол Масғұтты ертесінде даладағы бір тамға апарады да, 
үш түсті (ақ, қызыл, сары) жемісті көрсетіп: «Біреуін же, ақты 
жесең, елден асқан ақылды, сарыны жесең, жұрттан асқан 
бай боласың, ал қызылды жесең, әйел біткеннің сүйіктісі 
боласың», – дейді. Жігіт қызыл жемісті таңдайды. Жігіттің не 
себепті бұлай еткенін естіген соң, Қыдыр батасын беріп, кетіп 
қалады.
Арада көп жыл өтеді. Масғұт халифке уәзір болады. Бір 
күні оған Қыдыр түсіне кіріп, аян береді. «Жеті күн жаңбыр 
жауады, соның суын ішкен адам жынданады. Сондықтан 
ертерек су жиып ал», – дейді. Масғұт халифке айтады. Екеуі 
суды мол қылып құйып алады. Қыдыр айтқан уақытта жаңбыр 
басталып, тоқтаусыз жеті күн жауады. Елдің бәрі жауынның 
суын ішіп, жынды болады, олар халиф пен уәзірді жынды деп, 
өлтірмекші болады. Қорыққаннан бұл екеуі де жынды суды 
ішіп алады. Халық оларды қабыл алып, құлдық құрады.
Осы сюжет И. Тургеневтің әңгімесінде былай баяндалған: 
«Жапар жас кезінде Бағдаттың бір көшесінде кәрі шал 
ды 
ұрылардан құтқарып алады. Шал оған риза болып, ертесінде 
базардың маңындағы бір кішігірім баққа алып барады да, 
өсіп тұрған ағаштан үш түсті (ақ, қызыл, сары) алманың 
біреуін ал дейді. Ақты алсаң, елдің бәрінен ақылды, қызылды 
алсаң, Ротшильд еврей сияқты бай, ал сарыны алсаң, кәрі 
әйелдердің сүйіктісі боласың, – дейді. Жапар сары алманы 
үзіп алады. Сонда шал оған: «Дұрыс істедің, – дейді. – Себебі, 

[
  264  
]
сен Сүлеймендей ақылдысың, өзің де кейін байисың. Ал мына 
байлығыңа, яғни кәрі әйелдерге, ешкім қызықпайды». Содан 
кейін Жапар шалдан халифтің кәрі анасы қайда тұратынын 
сұрайды. Шал жолды нұсқайды».
Міне, Тургеневтің әңгімесі осымен бітеді. Абай мен Тур­
геневтің текстерін салыстырғанда, сюжет ұқсастығымен қа­
тар, біршама өзгешеліктер барын байқауға болады. Абайда 
қосымша детальдар енгізілген: егер Тургеневте тек халиф 
болса, Абай оны Арун Рашид деп, тағы да тарихи нақтылық 
пен шығыс фольклорында, әсіресе, «Мың бір түнде» дәстүрге 
айналған кейіпкерді қосады. Сондай­ақ Тургеневте Жапардың 
құтқаратын адамы сиқыршы бір шал болса, Абай да ол – Қыдыр. 
Яғни бұл жерде де қазақ ақыны Шығыста кең тараған образды 
енгізген. Бірақ сөйте тұра Абай, неге екені белгісіз, тарихта 
Арун Рашидтың уәзірі болған Жапардың есімін Масғұт деп 
өзгертеді. Міне, бұл – кейіпкерлерге қатысты өзгешеліктер.
Сонымен бірге Абайдың шығармасында сюжеттік, маз­
мұндық өзгерістер де бар. Мысалы, мына бір детальдарға көңіл 
бөлейік. Тургенев әңгімесінде ұрылардан құтылғаннан соң шал 
былай дейді.
«– Храбрый юноша, твое великодушие не останется без 
награды. На вид я – убогий нищий, но только на вид. Я человек 
не простой. Приходи завтра ранним утром на базар, я буду 
ждать тебя у фонтана – и ты убедишься в справед ливости моих 
слов».
Абайда:
Ей, жігіт, не қылсаң да, ер екенсің, 
Көргейсің ерлігіңнің берекесін. 
Себеп боп мені ажалдан сен айырдың, 
Маған қылған қарызыңды алла өтесін. 
Мен – бір шал дүниеде жиһан кезген, 
Ертең түсте кетемін шаһаріңізден. 
Ертерек пәлен жерде тосып тұрып, 
Алып қал бір базарлық, жаным, бізден.
Бұл мысалдан көретініміз – Абай сиқыршы шалдың күтетін 
жерін қазақ түсінігіне сәйкес өзгерткен. Кеңістік пен уақыт 
туралы бұрынғы халық түсінігінде нақты дәлдік болмағаны 

[
 
 265  
]
мәлім. Айталық, «пәлен жерде», «қозы көш жер», «әудем 
жер», «ат шаптырым жер» немесе «сүт қайнатым уақыт», 
«етпі 
сірім уақыт», «күн арқан бойы көтерілгенде» сияқты 
кеңістік пен уақыт өлшемін білдіретін тіркестер қолданылған.
Осы негіздес өзгеріс тағы бір эпизодта көрінеді. Ол – шал мен 
жігіттің кездесетін сәті. Тургенев шығармасында шал жігітті 
базарда, мәрмәр фонтанға сүйеніп тұрып қарсы алады, содан 
кейін оны жан­жағы биік қорғанмен қоршалған баққа ертіп 
келеді. Бақтың ішінде, көгалды алаңқайда керемет ағаш өсіп 
тұрады. Ағаштың бұтағында үш түсті алма.
Абайда бұл жағдай басқаша: жігіт таңертең шал айтқан 
жерге барады, шал оны қолынан ұстап алып, далада бір бұзыл­
ған тамға апарады. Тамның ішінде солқылдаған бір гүл өсіп 
тұрады, оның басында үш түсті былқылдаған жеміс бар.
Абайдың қазақ түсінігіне сәйкес тағы бір өзгерткен нәрсесі – 
жемістің түстері. Ол Тургеневтегі кәрі әйелдің символы болып 
көрінетін сары түсті қызылға ауыстырады.
Өйткені, халық символында қызыл түс қыздарға тән бола­
тын.
Әйел туралы түсінікті Абай Тургеневтен мүлде басқаша 
ұстанып, өзінің пікірін халық ұғымымен ұштастырып айта­
ды. Мәселен, Тургеневтің «Восточная  легендасында» Жапар 
не  себепті сары түсті алманы, яғни кәрі әйелдің махаббатын, 
таңдап алғанын былай түсіндіреді: «Сделаешься слишком ум­
ным – пожалуй, жить не захочется, сделаешься бо гаче всех 
людей – будут все тебе завидовать, лучше же я сорву и съем 
третье, сморщенное яблоко».
Бүрісіп қалған сары алманы жеген соң  Жапар  сиқыршы 
шал дан  халифтің кәрі анасы қайда тұратынын сұрайды. Шал 
баратын жолды көрсетеді.
Демек,  Тургенев шығармасында Жапар сары алманы 
таңдау арқылы халифтің уәзірі болды деген ой айтылады. Жа­
пардың  сары алманы таңдау себебі  –  халифтің кәрі анасына 
ұнау еді делінеді. Рас,  мүмкін, И.С. Тургенев  пайдаланған 
алғашқы сюжетте бұлай болмаған да  шығар, бірақ Тургенев 
осылай аяқтаған. Оның өзіндік себебі де бар сияқты. Ұлы орыс 
жазушысының шығармашылығын зерттеушілердің айтуын­
ша,  Тургенев  өзінің бұл әңгімесін орыс патшасының сарай 
өміріндегі нақты бір фактіні әшкерелеп, мазақ ету үшін жазған 

[
  266  
]
болу керек. Сондықтан да ол Жапарға кәрі әйелдің символы – 
сары алманы таңдатады  жене  оның бұл таңдауын сиқыршы 
шалға: «Неткен ақылды жігітсің?.. Сенің бұл байлығыңа еш­
кім де қызықпайтын болады», – дегізіп, құптатып қояды
12
.
Ал Абайда кәрі әйел емес, жалпы әйелдің символы  бо лып 
қызыл түс (жеміс) көрсетіледі. Масғұт өзінің қызыл жемісті, 
яғни әйел затының сүйіспеншілігін қалап алуының себебін 
Тургеневтің Жапарынан мүлде өзгеше түсіндіреді.
Қызылды жесем, мені әйел сүйер, 
Арамдыққа жүрмесем, не жан күйер? 
Ұрғашы да жан ғой, досым болса, 
Деп едім бір пайдасы маған тиер. 
Еркектің – еркек адам болса қасы, 
Қатын, шеше, қызы жоқ кімнің басы? 
Хан қаһар, қара кісі қастық қылса, 
Сонда ұрғашы болмай ма арашашы? 
Тегінде адам басы сау бола ма? 
Бойында тексерілмес дау бола ма? 
Ері ашу айтса, әйелі басу айтып, 
Отырса, бұрынғыдай жау бола ма?
Масғұттың бұл сөзінен гуманист Абайдың әйелге деген 
көзқарасы сезілетіні күмәнсіз. Мұнда әдеттегі әйелге қызы­
ғушылық немесе әйелді тұрмыс ауқымында ғана көрушілік 
жоқ. Керісінше, әйелді кең, әлеуметтік мәнде түсінушілік бар: 
сүйе білсең, адал болсаң – досың, жанашырың, әйел тек ұрғашы 
емес, ол – анаң, жарың, перзентің; әйелдің сүйіспеншілігіне ие 
болсаң, онда бүкіл адамзаттың ықыласына бөленесің, өйткені 
әйел қаһарлы ханды да, қараны да, қастангерді де иіте алады, 
арашаға түседі, әйел өзінің сүйіктісінің ақылшысы, оны 
ашудан, зұлымдықтан сақтандырады. Ал бұл қасиеттің бәрі 
әйелдің жүрегінде, көңілі мен сезімінде. Демек, әйел сүйсе, 
өміріңнің бағы жанады. Міне, Масғұттың сөзі арқылы ұлы 
ақын сол кездегі өте маңызды проблемалардың бірі – әйел 
мәселесіне өз қатысын білдірген, ол туралы өз ойларын айтқан.
«Масғұт» поэмасының екінші бөлігі Тургеневтің «Вос точ­
ная легендасында» жоқ. Шындығында, «Масғұттың» бұл 
бөлігі – жеке сюжет. Ол Шығыс халықтарының ертегісінде 

[
 
 267  
]
бар. Мәселен, бирма халқының «Жаңбыр суын елдің бәрі ішсе, 
әмір ші де ішеді» деген ертегісінің сюжеті мынадай:
«Ертеде бір елде, корольдің сарайында әуедегі жұлдыз 
бойынша алдағыны болжайтын бір данышпан болыпты. Бір 
күні аспандағы жұлдыздарға қарап, ол жеті күннен кейін бір 
сұмдық жауын болатынын біледі де, корольге келіп: «Жеті 
күн бойы жаңбыр жауады, оның суын ішкен адам ақылынан 
адасады», – дейді. Король сарайындағы ыдыстарға таза суды 
толтыртады. Жеті күн өткен соң жаңбыр басталады. Жеті 
күн жауады. Жаңбыр тоқтаған соң, король мен данышпан 
қалаға шықса, елдің бәрі тыр жалаңаш көшеде қыдырып 
жүр. Олар киімі бар бұл екеуін жынданған деп, қуады. Король 
мен данышпан қашып сарайға келеді де, ақылдасып алып, 
жауынның суын ішеді. Сөйтіп екеуі де жынды болады»
13
.
Бұл сюжетті Абай Масғұттың қызыл жемісті жегеннен 
кейінгі өмірін көрсету үшін пайдаланған, сондықтан да 
екі сюжетті ол жай ғана баяндай салмаған. Екі сюжет – 
Масғұттың өміріндегі екі оқиғаны әңгімелейді, бірақ екі оқи­
ға – өмірдің екі кезеңі, бірі – Масғұттың жастық шағы, екінші­
сі – Масғұттың Арун Рашидке уәзір болып, «Шәмсі­жиһан», 
яғни «бұл дүниенің күні» атанған кезі. Түптеп келгенде, 
поэмада бір адамның өмір жолы көрсетіледі, ал мұндай ғұ­
мыр 
намалық (биографиялық) циклизация фольклорға, әсі­
ресе халық эпосына тән екені белгілі. Олай болса, Абай өз 
тұсындағы эпикалық дәстүрдің халыққа түсінікті екенін 
ескеріп, екі ертегілік сюжетті бір кейіпкердің жас кезі мен 
егде тартқан шағын, басқаша айтқанда, Масғұттың өмірін 
қысқа және көркем түрде суреттеуге тырысқан. Соның 
нәтижесінде екі сюжет бір­біріне кірігіп кеткен, бір­бірінің 
логикалық жалғасына айналған. Сол себепті ежелгі ертегілік 
сюжетке өзгеріс енгізілген. Біріншіден, Абайдың шығарма­
сында кейіпкерлер – шығыс фольклорында кең тараған Арун 
Рашид пен оның уәзірі, екіншіден, Масғұтқа сұмдық жаңбыр 
туралы Қыдыр аян береді. Масғұт ертектегідей даныш 
пан 
емес, ол алдағыны болжай алмайды, ылғи Қыдырдың көмегіне 
сүйенеді.
Осы орайда айтатын нәрсе – Абай Масғұтқа риза емес. 
Ол қолында бар зор мүмкіндікті дұрыс пайдалана білмейді, 
еш нәрсенің парқына бармайды, ақылға салмай, өмірдің 

[
  268  
]
ағымымен жүре береді. Тіпті өз бетімен ештеңе істемейді: 
біресе Қыдырдың айтуымен жүреді, біресе халифтің айтқанын 
істейді, біресе көптің ырқына көнеді. Абай мұндайға қарсы. 
Сол үшін де ол поэмасын «Ғапіл боп, көп нәрседен құр қа­
ласың, андамай көп сөзімен жүріп кетсең» деген оймен 
аяқтайды. Ұлы ақынның бұл сөзі қоғамдағы, өмірдегі жеке 
адам, әсіресе елді басқарушылардың рөлі қандай болу керек 
деген мәселемен байланысып жатыр. «Көп шуылдақ не табар, 
билемесе бір кемел» деген пікір осы идеяға саяды. Сондықтан 
да ұлы Абай Шығыс ертегісіндегі «Елдің бәрі жауын суын 
ішсе, оны әміршіге де ішуге тура келеді» деген тұжырымды 
қабылдамайды. Ол осылай істеген Арун Рашид халифті, оның 
уәзірі Масғұтты шенейтін сөздер айтады. Себебі Абайдың 
концепциясы бойынша: «Үш­ақ нәрсе адамның қасиеті – ыстық 
қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек». Алайда, бұл қасиеттер 
халиф пең оның уәзірінде жоқ.
Абай Құнанбаев өзінің үшінші поэмасын да шығыс фольк­
лорының негізінде жазған:
Бір сөзім «Мың бір түннен» оқып көрген, 
Өлең қып сол сезімді айтқым келген. 
Болыпты ағайынды екі жігіт, 
Бағдатта Мұстапа мен Сапа деген, –
деп басталатын «Әзімнің әңгімесінің» сюжеті расында да 
араб тың «Мың бір түн» жинағындағы «Хасен зергер туралы 
әңгіменің» бірінші жартысында баяндалады. Қазақ орта­
сында ауызша көп айтылып жүретін «Мың бір түннің» бір 
тара уы – «Әлидін­Әзім» деген ұзақ ертегі болатын, – деп 
жазады М. Әуезов, – сол ертегінің ішінен жас бала Әзімнің 
жетімдік шағы, жігіттік кездегі басынан кешетін бейнет­
соры, кейін барып өзінің туралығы, жазықсыздығы арқылы 
арманына жететін оқиғалары Абайдың поэмасына желі, арқау 
болған тәрізді»
14
. Мұхтар ағаның бұл сөзіне қарағанда, бұрын 
ел арасында «Мың бір түннің» шығыстық варианттарының 
бірі тараған болу керек. Абай поэмасының Еуропаға белгілі 
«Мың бір түндегі» ертегіден басқаша, яғни «Әзім әңгімесі» 
болып аталуы және кейіпкерлердің өзгеше есімді болуы ұлы 

[
 
 269  
]
ақынның қолында басқа вариант болғандығының айғағы деп 
қарау қажет.
«Мың бір түнде», Мұхтар Әуезов айтқандай, бұл ертегі 
өте көлемді, ғажайып сипатты бірнеше сюжеттен құрылған. 
Оның мазмұны шытырман оқиғаға толы, небір қиялдан туған 
жайттардан тұрады, сондықтан бұл ертегі қиял­ғажайып қана 
емес, хикаялық та сипатқа ие. Ал Абайдың поэмасына келсек, 
оның аяқталмай қалғаны белгілі. Сондықтан оның сюжеті – 
«Мың бір түндегі» ертегінің алғашқы бөлшегі ғана.
«Әзім әңгімесін» Абай ертегіден сәл басқаша құрған. Ол 
кіріспені кеңейтіп, бас кейіпкердің жас кезінен молырақ мә­
лімет береді. Басқаша айтқанда, ұлы ақын халық эпосындағы 
батырдың туып, өсуі жайында айтатын дәстүрді ескерген, 
бірақ, рас, ол бастамасын батырлар жырындағы прологтай 
ұзын­сонар баяндамайды және діни сарында әңгімелемейді.
«Мың бір түнде» қысқаша ғана Басра қаласында ерте 
кезде бір саудагер жасағаны, оның екі баласы болғаны жай­
лы хабарлап, саудагер әкесі өлген соң, балалары дүниені 
бөліп алып, бірі зергер, бірі мыскер болғаны жайында айта ды. 
Зергердің аты – Хасан. Күндердің бір күнінде оның дүкеніне 
бір адам келеді де, ары қарай оқиғаның өзі беріледі.
Абайдың бастамасы: Бағдатта Мұстапа және Сапа деген 
екі жігіт тұрады. Олар әкесі өлген жетім, бірақ өте еңбекқор. 
Өздерінің талабы арқасында ағасы Мұстапа суретші, інісі Сапа 
тігінші әрі кестеші болады. Өсе келе Сапа Шын­Машынға, 
Мұстапа Балсұраға кетеді. Мұстапа адал еңбек етіп, тұрмыс 
құрады, үйлі­баранды болады. Сөйтіп, Әзім атты ұлы туады. 
Ол медреседе оқиды. Ұлы ержете бастағанда Мұстапа дүние 
салады да, Әзім өз өнері мен еңбегінің арқасында бұрынғыдан 
да байи түседі. Бір күні оның «ланкесіне» торғын тон, алтын 
кемер бір шал келеді.
Міне, Абай халық эпосындағыдай өз кейіпкерінің дүниеге 
келу тарихын кең бастама ретінде берген. Алайда, ол батырлар 
жырындағы шежірелік (генеалогиялық) циклизацияның 
мазмұнын түгел өзгертіп жіберген. «Әзім әңгімесінде» бас 
кейіпкер туралы пролог реалистік сипатта баяндалған. Мұнда 
кейіпкердің ата­анасы – «төрт түлігі сай, бір перзентке» зар 
адамдар емес, жастайынан жетім қалып, бейнет шегіп, өзінің 
еңбекқорлығымен, талапкерлігімен тігіншілік, кесте тігу 

[
  270  
]
өне 
рін меңгерген жан, сол арқылы тұрмысын түзеген кісі. 
Ол баласын «әулие­әнбиелерден сұрап» алмайды, сол себепті 
оның ұлының өмірі алдын ала белгіленіп қойылмаған. Әзім 
де әкесі сияқты жетім қалады. Соған қарамастан ол ата өнерін 
жалғастырып, адал еңбек етіп, жоқшылық зардабын шекпейді.
Осы бастаманың өзі­ақ Әзімді толық мінездеп тұр. Ол – 
еңбекқор, адал, өнерпаз адам. Аярлық, алдау, арбау дегенді 
білмейді, аңқау әрі сенгіш. Әзімнің бұл қасиеттері Абайдың 
еңбекке, адалдыққа, өнер­білімге шақырған өлеңдерін еске 
түсіреді. Демек, Әзімнің бойына ұлы ақын өзінің гуманистік 
ойларынан туған нағыз адам, қоғамның қатардағы жақсы 
мүшесі қандай болу керек, оларға қандай қасиет қажет де ген 
пікірін, өзінің адамгершілікке қатысты түсінігі мен шарттарын 
сіңірген.
Жасымнан жетім едім көңілі сынық, 
Өнерім артық емес ондай ұлық. 
Еңбекпенен көз сүзбей күн көремін, 
Харакетім – суретші, бояушылық, –
дейді Әзім лапкесіне келген аяр шалға. Әзімнің өзі тура лы осы 
сөзінде ұлы ойшыл­гуманистің «Еңбек етсең ерінбей, тояды 
қарның тіленбей», «Өнерпаз болсаң, арқалан», «Тәуекелсіз, 
талапсыз мал табылмас», «Еңбек қылмас еріншек адам бол­
мас», «Еңбекті сат, ар сатып неге керек», «Өзіңе сен, өзіңді 
алып шығар еңбегің мен ақылың екі жақтап» деген ойлары 
көрініс тауып тұр. Әзім Абай ақынның осы нақылдарын 
жүзеге асырған болып көрінеді. Алайда, Әзім аңқаулықтан 
зардап шегеді. Ол зұлым шалдың торына түскеннен кейін де 
сенгіштігінен қорлық көреді, кім біледі, мүмкін, Абай Әзімді 
небір қиын өткелдерден өткізіп, ширатып, үлкен қайраткер 
дәрежесіне көтергісі келді ме? Оның ертегі сюжетін сақтай 
отырып, кейіпкердің аяр шалдың зұлымдығынан бо лған қиын 
тағдырын реалистік тұрғыда суреттеуі осындай ой туғызады. 
Сонымен бірге Әзімнің алдамшы шалға сеніп, қиыншылық 
кешуін Абай, екінші жағынан, Әзімнің кемшілігі санап, өзі 
айтатын «өзіңді сенгіштікпен әуре етпе» деген сөзін құптап, 
оқырманға Әзімнің бұл сенгіштігі үлгі емес деген идеяны 
ұсынатын тәрізді. Поэма, егер әрі қарай жалғасқан болса, 

[
 
 271  
]
бәлкім, автор Әзімнің басынан кешкендері мен іс­әрекеті 
арқылы өзінің «Қаруыңның барында қайрат қылмай, қаңғып 
өткен өмірдің бәрі де жел» деген сөзін дәлелдеп шығар ма еді? 
Әйтеуір, қалай болғанда да бір анық нәрсе сол – Абай басқа да 
фольклорлық шығармалар сияқты, «Мың бір түн» ертегісін де 
өзінің гуманистік және демократтық дүниетанымын, өмірлік 
позициясын білдіру үшін пайдаланып, оның сюжетін реалистік 
түрде баяндаған, сөйтіп, ежелгі мұраны өз идеясына, өз 
мақсатына қызмет еткізген, әрі көркем әдебиетке айналдырған.
Абайдың кейбір мақал-мәтелдер 
туралы пікірлері
Абай Құнанбаев өзінің поэзиясында фольклоры көркем 
өнердің шебері, эстетика өкілі, ойшыл ақын ретінде пайдала­
нады да, қара сөзінде фольклорды зерттеуші есебінде қарас­
тырады. Яғни өлеңінде Абай фольклорға ақындық қатынас 
білдірсе, қара сөзінде зерттеушілік көзқарас көрсетеді. Оның 
қара сөзінде ертегі де (17­сөз), антикалық мысал да (27­сөз), 
діни хикаят та (35­сөз) және отыздан астам мақал­мәтел де 
кездеседі. Соның бәрін ол қоғамдық мәні жоғары үлкен мә­
селелерге байланысты айтқан ойларына қатысты талдайды. 
Бұл жағынан алғанда, Абайды фольклор зерттеушісі деуге 
болады. Оның фольклор шығармаларын талдауына қараған да, 
Абай, біріншіден, фольклорды белгілі бір тарихи­әлеуметтік 
орта мен дәуірдің жемісі деп білген; екіншіден, фольклор 
халық тарихымен, тұрмыс­тіршілігімен тікелей байланысты 
деп есептеген, сондықтан да тарихқа қатысты өз пікірлерін 
дәлелдеу үшін мақал­мәтелдерге жүгінген; үшіншіден, фоль­
клор халық ойын, дүниетанымын, түсінік пайымын танытады, 
оның дүниеге қатынасын, өмір сүру шарттарын көрсетеді деп 
санаған; төртіншіден, фольклорды – тәрбие құралы, сол арқылы 
елді, ұрпақты өмір сүруге үйретуге болады деп ойлаған. Сол 
себепті ол кейбір мақал­мәтелді, ертегіні моральдық мәселеге 
байланысты қарастырады.
Абайдың қара сөздерінде – 39, ал «Біраз сөз қазақтың 
түбі қайдан шыққаны туралы» атты мақаласында 10 мақал 
талданған. Ең алдымен айтатын нәрсе – Абай мақалдарды 

[
  272  
]
халықтың өмірімен және тарихымен тығыз байланыста алып 
қараған, оларды қоғамдық мәні тұрғысынан бағалап, өзінің 
қазақ тарихына, этикасына, дініне, дүниетанымына деген 
көзқарасына сәйкес талдаған. Егер топтап айтар болсақ, ма­
қал мен мәтелдерді талдау барысында Абайдың көтерген 
мәселелері – адамгершілік, ынтымақтастық, татулық; әділдік, 
еңбекшілдік, адалдық, талапкерлік, талаптанушылық, ел 
тарихы. Бұл мәселелерді ол жеке, жалаң түрде алмай, мақал­
дарды талдау барысында зұлымдық, сұрқиялық, екіжүзділік, 
барымташылық тәрізді мінез­құлықтарға қарсы қоя оты рып 
қарастырады.
Абайдың мақал­мәтелдерді талдау тәсілдері әр түрлі. Бірде 
ол мақалды өз тұсындағы қоғам мен адам үшін маңызды 
жайттарды айту үшін келтіріп, оны өзі айтып отырған нәрсеге 
байланысты бағалайды. Айталық, «Үшінші сөзде» сол кездегі 
сайлау мен сот, билік тәртіптерін сынау үшін Абай ертеден келе 
жатқан «Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы», 
«Құл екеу болса, дау төртеу болады» тәрізді мақалдарды кел­
тіреді де, Тәуке ханның тұсында айтылған бұл сөздердің 
ескіргендері болса ескеру қажеттігін сөз қылады және қазақ 
арасындағы билік жүргізудің әділ емес екенін әшкерелейді. 
Сонымен қатар Абай дәуірінде пайда болған «Ісі білмес, кісі 
білер» деген мақалдың мәнісін: «Ісіңнің түзулігінен жетпессің, 
кісіңнің амалшы, айлалығынан жетерсің», – деп түсіндіріп, 
патшалық Ресейдің Қазақстандағы болыс сайлау жүйесінің 
объективті болмайтынын, кім малды, кім пысық болса, сол 
сайланатынын айтады.
Енді бірде Абай өзінің философиялық ойларын айту мақ­
сатында мақал­мәтелдерді дәлел ретінде немесе діни тұжы­
рымдар мен уағыздардың шын мәнін ашу ниетімен Құран, 
хадистердің сөздеріне қазақ мақалдарын параллель түрінде 
алып, талдау жасайды. Мысалы, «Он үшінші», «Отыз алтын­
шы» сөздерінде иман деген не, имандылықты қалай түсіну 
керек екендігін діни уағыздармен бірге қазақтың «құдай 
тағаланың кешпес күнәсі жоқ», «ұят кімде болса, иман сонда» 
деген мақалдарын келтіріп, олардың мазмұны мен оны елдің 
түсінуі бірдей еместігін жазады. Кей тұста қазақ мақалдары 
философиялық және діни түсініктерге комментарий сияқты 
болып көрінеді.

[
 
 273  
]
Ал енді Абайдың фольклорға деген ғылыми көзқарасы, 
әсіресе, «Бесінші», «Жиырма тоғызыншы», «Отыз тоғызын­
шы» сөздерінен және қазақ халқының этногенезі туралы жазған 
мақаласынан айқын байқалады. Алғашқы үшеуінде Абай 
мақалдарды арнайы талдайды. «Бесінші сөзде» ол 12 мақал 
қарастырады. Өз дәуірінің, сол кездегі қоғамның жағымсыз 
жақтарын, адамдардың ұнамсыз қылықтары мен мінездерін 
сынап, ащы сатираға алып, сыншылдық бағытта қалыптасқан 
Абай мұнда да біраз мақалдардың өмірге сай емес екендігін 
аңғарып, оларға және соларға арқа сүйейтін адамдарға сын 
көзбен қарайды. Сыншылдық, гуманистік және ағартушылық 
көзқарастағы Абай қазақ мақалдарының бәрі асыл емес 
екендігіне көзі жетеді, олардың кейбірі бұқара халықты 
еңбекке баулудың орнына енжарлыққа, бойкүйездікке шақы­
ратынын көреді де сынға алады. Мәселен, «Өзіңде жоқ болса, 
әкең де жат», «Малдының беті – жарық, малсыздың беті – 
шарық», «Ер азығы мен бөрі азығы жолда», «Ердің малы елде, 
еріккенде қолда», «Берген перде бұзар», «Мал тапқан ердің 
жазығы жоқ», «Байдан үмітсіз – құдайдан үмітсіз» деген 
мақалдарды ұлы ақын бұқара халық тұрғысынан бағалайды, 
қоғам мүддесінен қарайды.
«Бұл мақалдардан не шықты? – деп жазады кемеңгер 
Абай. – Мағлұм болды: қазақ тыныштық үшін, ғылым үшін, 
білім үшін, әділет үшін қам жемейді екен, бірақ мал үшін 
қам жейді екен, ол малды қалайша табуды білмейді екен, 
бар білгені малдыларды алдап, мақтап алмақ екен, бермесе, 
онымен жауласпақ екен, егер малды болса, әкесін жаулауды да 
ұят көрмейді екен. Әйтеуір, ұрлық­қулық, сұмдық, тіленшілік, 
соған ұқсаған қылықтың қайсысын болса да қылып, мал тапса, 
жазалы демесек керек екен...»
«Жиырма тоғызыншы сөзде» Абай жеті мақалды қарас­
тырады. Оларды талдамас бұрын, ол: «Қазақ мақалдарының 
көбінің іске татырлығы да бар, іске татымақ түгіл, не құ­
дайшылыққа, не адамшылыққа жарамайтыны да бар», – 
деп, мақал­мәтелдердің міндеті адамға жәрдем етіп, өмірдің 
бір кәдесіне жарау екендігін ескереді. Сөйтіп, автор қазақ 
мақалдарын функциясына қарай пайдалы және пайдасыз деп 
жіктейді. Бұл жерде де Абай гуманистік және демократтық 
позициядан келіп отыр. Адамға, қоғамға, өмірге практикалық 
18­279

[
  274  
]
тұрғыдан пайдасы бар, кісілерді адамшылыққа, ширақтыққа, 
турашылдыққа тағы да  басқа ізгі қасиеттерге баулып, көп­
шілікті тәрбиелейтін мақалдарды жоғары қойып, ал оған қарсы, 
өмірге сәйкестігі жоқ, іс жүзінде шындыққа жанаспайтын 
мақалдарды сынға алады. Осындай мақалдардың әрқайсысын 
талдап, олардың әлеуметтік және адамгершілік тұрғыдан 
алғанда тиімсіз екендігін дәлелдейді. Мысалы, Абай былай деп 
жазады:
«Әуелі жарлы болсаң, арлы болма» дейді. Ардан кеткен соң, 
тірі  болып  жүргені құрысын. Егер онысы жалға жүргеніңде 
жаныңды  қинап еңбекпен мал тап деген сөз болса, ол ар 
кететұғын іс емес. Тыныш жатып, көзін сатып, біреуден тілен­
бей,  жанын  қарманып,  адал  еңбекпен  мал  іздемек  – ол арлы 
адамның ісі».
Міне, бір мақалды талдау арқылы Абай қазақ қауымы үшін 
әлі күнге маңызын жоймаған әлеуметтік мәселені көтеріп отыр. 
Ал арлы болу деген не? Абайша,  арлы болу – адал еңбек ету, 
еңбектің еш түрінен қашпау, тіленбей өз еңбегіңмен күнелту. 
Абайдан тағы бір мысал:
«Қалауын тапса, қар жанады», «Сұрауын тапса, адам бала­
сының бермесі жоқ» деген ең барып тұрған құдай ұрған сөз 
осы.  Сұрауын табамын, қалауын табамын деп қорлықпенен 
өмір өткізгенше малды не жерден сұрау керек, не аққан терден 
сұрау керек қой».
Көріп отырғанымыз: сырт қарағанда, өмір жайттарына сәй­
кес көрінетін осы мақалдарды ұлы Абай әдеттегіден басқаша, 
өзінің әлеуметтік­халықтық дүниетанымы тұрғысынан баға­
лайды. Кемеңгер ойшыл мұнда да сол өзінің негізгі идеясы – 
«біреуден телміріп сұрағанша, ол не береді, қашан береді 
деп отырғанша, соның көңілін табамын,  ретін келтіремін 
дегенше, аянбай еңбек ету керек, жерді жыртып, егіншілік 
кәсіп жасау қажет» дегенді айтып  отыр. Оның түсінуінше, 
жоғарыдағы мақалдар адамның ынтасын азайтады, кісіні 
талаптандырмайды, қайта жалқаулыққа, тіленшілікке, ерін­
шектікке шақырады. Сол себепті де ақын бұл мақалдарды 
«барып тұрған құдай ұрған сөз» дейді.
Осындай  мақалдардың қатарына Абай «Атың шықпаса, 
жер өрте», «Жүз күн атан болғанша, бір күн бура бол», «Ал­
тын  көрсе, періште жолдан таяды», «Ата­анадан мал  тәтті, 

[
 
 275  
]
алтын үйден жан тәтті» деген сөздерді жатқызып, оларда 
ешқандай адамгершілік сипат жоқ екенін, мал мен дүние, атақ 
үшін ар­намысын да, ата­анасын да сатуға даяр алаяқ, ұяттан 
жұрдай дүниеқұмарлардың сұрқиялық істері мен зұлымдық 
әрекеттерін, көрсеқызар мінездерін жасыру не месе  ақтау үшін 
айтатынын әшкерелейді.
Абай «Отыз тоғызыншы сөзде» де бір топ  мақалды гума­
нистік мәселе тұрғысынан талдайды. Егер ілгерідегі қара 
сөздерінде ол елді еңбекке шақыру туралы айтса, мына сөзінде 
ел арасындағы ынтымақтық, татулық жайында айтады.  Мә­
селен, «Аз араздықты қуған көп пайдасын кетірер», «Ағайын­
ның азары болса да, безері болмайды», «Алтау ала  бол са, 
ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса, төбедегі келеді», «Жол 
қуған қазынаға жолығар, дау қуған бәлеге жолығар» тәрізді 
мақалдар адамдарда татулықты, намысқорлықты, ауызбірлікті 
тәрбиелейді деп білген Абай.
Абайдың бүкіл шығармашылығында, оның фольклорға 
қатынасы  туралы  мәселеде орны ерекше  дүние  –  «Біраз сөз 
қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы»  мақаласы. Бұл 
туынды жанр жағынан мақалаға келетіні күмәнсіз. Сондықтан 
да біз оны зерттеу деп есептейміз. Бұл мақала қазақтың этно­
генезіне ғана арналған еңбек емес, сонымен бірге мұнда этно­
графиялық, фольклорлық, лингвистикалық мәселелер де 
қамтылған.  Автор  қазақтарды арабтан шыққан дейтін ел 
арасындағы қате шежірелерді ғылыми негізде жоққа шы­
ғарып, қазақтардың көне түркі­моңғол тайпаларымен туыс 
екенін дәлелдеу үшін көптеген тарихи  еңбектерді қараумен 
қатар, қазақтың тілін, әдет­ғұрпын, тарихи  аңыздары мен 
мақал­мәтелдерін пайдаланған. Демек, бұл жерде Абай фоль­
клорды тарихи деректердің бірі деп есептейді, одан тарихи 
оқиғалардың ізін іздейді, ескі заман тіршілігінің көріністерін 
көреді. Мәселен, ол Шыңғыс тауының бұлай аталу себебін 
түсіндіретін  тарихи  аңызды, үш жүздің пайда болуы  мен 
Алаша  хан туралы шежіре мен әпсаналарды келтіре отырып, 
Қазақстан жеріндегі Шыңғыс хан билеген дәуірді, одан 
кейінгі кезеңді баяндайды. Қазақтың «Түгел сөздің түбі бір, 
түп атасы –  Майқы би» деген мақалын Темучиннің Шыңғыс 
хан аталу оқиғасымен байланыстырады.

[
  276  
]
Осы  орайда  айтатын  тағы бір нәрсе –  Абай кейбір қазақ 
мақалдарының генезисін ашады, олардың шығу тарихын да 
сөз етеді. Айталық, «Аруақ аттаған оңбайды», «Ер азығы мен 
бөрі азығы жолда», «Аттанып барып жылқы алған, ат үстіне 
ұйқы алған» деген мақалдарды ол Шыңғыс ханнан кейін, оның 
ұрпақтары тұсындағы алауыздық пен  барымташылықтың 
үдеген шағында пайда болған деп тұжырымдайды. Сондай­
ақ, Абай қазақта мақал болып қалған «Жылан жылы жылыс 
болды, жылқы жылы ұрыс болды, қой жылы зеңгер тоғыс 
болды» дегені, «Самарқанның сар жолы, Бұланайдың тар 
жолы»  деге ні  –  бәрі Шыңғыстың сапарын көрсеткен сөз деп 
жорамалдайды. Демек, ол бұл мақалдардың да шығуын Шың­
ғыс дәуірімен, тарихпен байланыстырады. Абай әрі қарай 
«Бұланайдан үлкен тау болмас, бұланнан үлкен аң болмас» 
деген мақалды Гималай, яки Үндукеш тауына қатысты айтыл­
ған болуы мүмкін деген қызықты болжам айтады.
Абайдың бұл мақалдарды талдауынан көрінетін тағы бір 
мәселе  сол – ол фольклорды тек тарихтың ғана емес, өтіп 
жатқан өмірдің де айнасы деп білген, сондықтан да фольклорда 
әр дәуірдің шындығы көрініс тапқан деп ұққан. Ойымызға 
тағы бір дәлел ретінде ақынның «Барып жаудан қыз әкеліп, 
қатын қыларсың я  ағаңды өлтіріп, жеңгеңді аларсың» деген 
мақалды қазақтардың өмірді жаугершілікпен өткізген мезгілін 
көрсетеді деген пікірін айтуға болады.
Атап  айтатын  жағдай: фольклордың тарихилығы, фольк­
лор дың өмірге, шындыққа қатынасы қандай деген мәселеде 
Абайдың ұстанған позициясы Шоқанның концепциясымен 
үндес, ұқсас. Екеуі де гуманист, ағартушы­демократ болған­
дықтан, фольклордан халықтың өткен тарихының өр уақыт­
тағы өмірінің көріністерін іздейді, халықтың әр дәуірдегі 
мәдениетін, сана­сезімін көреді. Айталық, қазақ халқының 
шығу тарихын сөз етіп отыра Абай бізге ислам  дінінің қалай 
келгені, мұндағы ислам мен көне шамандықтың күрескені 
туралы Шоқан айтқан ойларға жақын, мағыналас пікір айтады. 
Абай былай дейді: «Сөйтсе де,  бұрыннан  бақсы­балгерлерге 
иланып, отқа, шыраққа табынатын әдеттерімен исламға тез 
түсініп  кете  алмапты.  Ол  кезде шала­пұла хат таныған кісі 
болса, оны «абыз» дейді екен. Ол «абыз» демек әуелде шаман 
дініндегілердің өз молдасына қоятын аты екен. Дүниеде не 

[
 
 277  
]
нәрсенің себебіне көзі жетпесе, сол нәрсені құдай қылып 
тұр деп, дін тұтынатұғын әдеттерінің сарқынын біз де кей 
жерде көргеніміз бар:  келін түскенде үлкен үйдің отына май 
құйып,  «От  ана,  май  ана, жарылқа!», –  дегізіп,  бас  ұрғызған 
секілді, «өлген аруаққа арнадық» деп шырақ жаққан секілді, 
жазғытұрым әуел бұлт күркірегенде, қатындар шөмішімен 
үйдің сыртынан ұрып, «Сүт көп, көмір аз» деген секілді. Бұған 
ұқсаған ырымдар көп еді, құдайға шүкір, бұл күнде жоғалып 
бара жатқанға ұқсайды».
Қазақ арасындағы шамандықтың қалдықтары туралы Шо­
қан Уәлихановтың еңбектері кең танымал. Сондықтан біз 
бір ғана ырымға байланысты  оның жазғанын келтірсек те 
жеткілікті болар деп санаймыз. «Жаңа түскен келін, – деп 
жазады  Шоқан,  –  әуелі өз отауына кірмес бұрын, атасының 
үйіне кіріп, тағзым етуге тиіс, содан соң қалыңдық атасының 
отына бір қасық май  тамызуы керек. Бұл ырым­кәдені «отқа 
май құю» дейді»
15
.
Демек, Шоқан мен Абай гуманист­демократ, әрі ағартушы 
ретінде бір бағытта, бір жолда болған. Олар қазақ халқының 
тарихы мен өміріндегі ең зәру мәселелерге көңіл бөлген, елдің 
өткен жолын тарихи тұрғыдан түсінуге тырысқан, өз кезіндегі 
құбылыстар мен оқиғаларды әлеуметтік, бұқаралық тұрғыдан 
қарастырған.
Түйін
Қазақ әдебиеті тарихында Абайға дейін ешкім фольк лорды 
мақсатты түрде пайдаланған емес. Бұрынғы поэзиямызда 
сюжетті шығармалар тек қана эпоста болатын. Батырлар жыры 
мен ғашықтық дастандар, тарихи өлең­жырлар белгілі бір 
сюжет бойынша құрылып, шытырман оқиғаны суреттейтін. 
Ал жырауларымыз бен ақындарымыз толғау айтатын да, 
өз шығармаларында оқиғалы сюжетті жырламайтын. Олар 
көбінесе хан сарайында, ханның қасында бо лып, әміршісіне 
кеңес беріп, мақтау айтып, кей тұстарда мемлекеттік маңызы 
бар проблемаларды сөз ететін. Демек, ақын­жыраулар тұсында, 

[
  278  
]
яғни ХV­ХІІІ ғасырларда, әдебиет әміршіге, сол арқылы ме­
лекетке қызмет етті, ол өз кезінің идеологиясы іспетті болды.
Ал Абай үшін әдебиет – идеология емес, ресми саясаттан 
аулақ тұрған өнер. Ұлы ақын әдебиеттің басты міндеті адамды 
дәріптеу, адамды эстетикалық сезімге бөлеу, сөйтіп оны жан­
жақты дамытып, толық адам дәрежесіне жеткізу деп санаған. 
Сондықтан да ол өз шығармашылығында туған халқының 
рухани байлығын молынан пайдаланған және онымен 
шектелмей, бүкіл адамзаттың игілікті мұрасын да арқау еткен. 
Соның арқасында Абайдың поэзиясы мен қара сөздері жалпы 
адамзаттық мәнге ие.
Абай қазақ әдебиетін мүлде жаңа сапаға, биік деңгейге кө­
терді. Осы жолда фольклордың рөлі аз болған жоқ. Кейбір 
зерттеушілер «Абай шығармашылығында фольклор элемент­
тері бар» дегенді ұлы ақынды төмендету деп қабылдайды, 
оған нұқсан келетіндей көреді. Алайда, бұл олай емес. 
Әлем әдебиетіндегі классиктердің қай­қайсысы болса да 
фольклордан аттап кетпеген, одан үйренген, оған арқа сүйеген, 
оны шығармашылықпен пайдаланып, өз өнерлеріне арқау 
еткен. Абай да солай. Ол ежелгі фольклорлық жанрларды 
да, фольклор поэтикасын да, ертегілік сюжеттерді де, мақал­
мәтелдерді де жатсынбай, зор шеберлікпен пайдаланған. Өз 
поэмаларын фольклорлық сюжет негізінде жазуы кездейсоқ 
емес. Абай жаңа әдебиетке жаңа жанр, жаңа әдіс керек екенін 
біліп, реалистік сипаттағы әдебиет үшін қажетті панорамалы 
дүние туғызған. Фольклорлық утопия мен романтикалық 
сарындағы сюжеттерді реалистік поэма етіп жазған Абай 
сонымен қатар романтизмге тән алыстағы елдер туралы 
баяндап, шәкірттеріне жол көрсетті, сөйтіп қазақ әдебиетінде 
реализммен бірге романтизмге де жол ашты (Мағауия мен 
Ақылбайдың «Зұлыс», «Медғат – Қасым», «Дағыстан» сияқты 
шығармаларын еске алуға болады).
Абай фольклорға ақын есебінде ғана емес, сондай­ақ ойшыл 
зерттеуші ретінде де барған. Өзінің көркем поэзиясында ол, 
негізінен, фольклорлық сюжет пен поэтиканы пайдаланса, кара 
сөзінде фольклорды тарихи­қоғамдық тұрғыдан қарастырып 
талдайды. Оның кейбір қазақ мақалдары мен мәтелдерін талдау 

[
 
 279  
]
принципі, зерттеу аспектісі ақынның өлеңдерінде көтерген 
проблемаларымен үндесіп жатады: қалай да адамды түзеу, сол 
арқылы қоғамды жөндеу. Ал, мұның өзі, бір жағынан, халық 
утопиясына апарса, екінші жағынан, ислам дінінің иманды 
адам, жақсы қоғам туралы, хақ жолы жөніндегі түсінікпен де 
байланысып жатады.

жүктеу/скачать 1,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: