Зерт теу нә ти же ле рі жә не олар ды тал қы лау

ҚазҰУ Хабаршысы. География сериясы. №1 (40) 2015
230
Аты раулар дың то пы рақ жа мыл ғы сы ның құ ры лы мы жә не оның кар та ла ры
ең биік жер ле рі нен суай рық өт кен бо лып, бұл 
ар на бойы биік тік те рі КС-1 жә не КС-3 кол лек-
тор алап та ры ара сын да ше ка ра қыз ме тін өтей-
ді. Қыз кет кен – Шым бай аты рауын да то пы рақ 
жа мыл ғы сы ның құ ры лы мы бір жа ғы нан кі ші 
аты рауы ның жо ғар ғы бө лі гі нен тө мен гі бө лі гі-
не дейін тәр тіп пен өз гер се, екін ші жа ғы нан ар-
на бойы биік тік те рі нен кол лек тор ар на сы өт кен 
тө мен гі бө лік ке қа рай тәр тіп пен өз ге ре ді. Со-
ны мен, Әму да рия аты рауы суар ма лы жер лер де 
то пы рақ жа мыл ғы сы ның құ ры лы мы бі рін ші ден, 
сол кол лек тор ала бын құ раушы кі ші аты раулар-
дың «ағаш тә різ дес» құ ры лы мы мен бай ла ныс-
ты бол са; екін ші ден, кол лек тор ала бы ның іш кі 
құ ры лы мы мен бай ла ныс ты. Бұл жер де мы на ны 
ерек ше атап өту ке рек, кол лек тор ала бы ның іш-
кі құ ры лы мы де ген де, біз сол кол лек тор ала бын 
құ раушы кі ші аты раулар дың са ны жә не олар дың 
құ ры лы мын тү сі не міз. Егер кол лек тор ала бын да 
кі ші аты раулар дың са ны аз бол са, мұн дай жағ-
дайда кол лек тор ала бы то пы рақ жа мыл ғы сы ның 
құ ры лы мы қа ра пай ым тү зіл ген бо ла ды. Мы са-
лы, КС-3 кол лек тор ала бы. Бұл алап та тек Қыз-
кет кен – Шым бай аты рауы ор на лас қан. Егер кол-
лек тор ала бын да кі ші аты раулар дың са ны қан ша 
көп бол са, кол лек тор ала бы то пы рақ жа мыл-
ғы сы ның құ ры лы мы өте күр де лі тү зіл ген бо ла-
ды. Мы са лы, КС-1 кол лек тор ала бы. Бұл алап та 
Қыз кет кен – Шым бай, Шор тан бай, Ер кін да рия, 
Қа зақ да рия кі ші дель та ла ры жә не Әму да рия ар-
на сы биік тік те рі ор на лас қан [5,6]. 
Әму да рияның қа зір гі аты рауын да суа рыл-
майт ын тер ри то риялар дың то пы рақ жа мыл ғы-
сы ның құ ры лы мын біз Қа зақ да рия кі ші аты рауы 
мы са лын да кө ре міз. То пы рақ жа мыл ғы сы ның 
құ ры лы мы Қа зақ да рия кі ші аты рауын да ті ке лей 
аты рауы ның ме зо бе де рі не бай ла ныс ты, яғ ни кі-
ші аты рауы ның жо ғар ғы бө лі гі нен тө мен гі бө лі-
гі не дейін заң ды лық не гі зін де өз ге ре ді. Мы са лы, 
ша бын дық-та қыр то ғай жә не ша бын дық-шөл 
то пы рақ та ры Қа зақ да рия ар на сы ның ең жо ғар-
ғы жә не биік бө лік те рін де та ра ған. Бұл то пы-
рақ тар жер бе де рі нің жо ғар ғы бө лі гін де ор на-
лас қан дық тан то пы рақ тың же ңіл ме ха ни ка лық 
құ ра мы үс тем дік ете ді. Яғ ни, бұл то пы рақ тар 
В.В.До ку чаев сө зі мен айт қан да, «ав то ном» жер 
бе де рі пі ші нін де ор на лас қан [4]. Ша бын дық-та-
қыр то пы рақ тар жар ты лай гид ро мо рф ты бо лып 
кел ген дік тен, олар ар на бойы биік тік те рін де ор-
на лас қан ды ғы мен қа тар, ар на лар ара сын да ғы 
ой пат тар да да ор на ла са ды. Яғ ни, ша бын дық-та-
қыр то пы рақ тар ар на бойы биік тік те рін де ор на-
лас қан дық тан оның ме ха ни ка лық құ ра мы же ңіл 
ке ле ді. Егер ша бын дық-та қыр то пы рақ тар ар на-
лар ара сын да ғы ой паң дар да та рал ған жағ дайда, 
бұл то пы рақ тар ауыр ме ха ни ка лық құ рам ға ие 
бо ла ды. Қа зақ да рия кі ші аты рауы ның тө мен гі 
бө лі гін де ша бын ды то пы рақ тар мен сор лар дың 
түр лі тип те рі та рал ған. Де мек, суа рыл майт ын 
жер лер де то пы рақ жа мыл ғы сы ның құ ры лы мы 
ті ке лей кі ші аты раулар дың «ағаш тә різ дес» құ-
ры лы мы мен бай ла ныс ты бо лып, олар кі ші аты-
раулар дың жо ғар ғы бө лі гі нен тө мен гі бө лі гі не 
қа рай тәр тіп пен өз ге ре ді. 
Әму да рияның қа зір гі аты рауы суар ма лы 
жер ле рін де не гі зі нен суары ла тын ша бын ды то-
пы рақ тар кез де се тін дік тен, бұл то пы рақ тип те рі 
жер бе де рі мен он ша сәй кес кел мейді, бі рақ бұл 
то пы рақ тар дың ме ха ни ка лық құ ра мы жә не ме-
ли ора тив тік жағ дайы кі ші аты раулар дың құ ры-
лы мы мен бай ла ныс ты бо ла ды.
Әму да рияның қа зір гі таң да ғы аты рауын да 
шөл де ну үде ріс те рі әсе рі нен гид ро мо рф ты то-
пы рақ та ры бат пақ ты-ша бын дық бо лып ке ле ді. 
Бат пақ ты то пы рақ тар дың аума ғы өте аз кө лем-
ді қам ти ды. Бұл тип те гі то пы рақ тар не гі зі нен 
кол лек тор ар на ла ры ның жа ға лауын да, кі ші көл-
дер дің айна ла сын да жай ғас қан. То пы рақ тар дың 
ор на ла суы да жер бе де рі құ ры лы мы мен бай ла-
ныс ты, яғ ни жер бе де рі тө мен ор на лас қан жер-
лер де атал мыш то пы рақ тар та рал ған. 
Со ны мен қа тар, Әму да рияның қа зір гі аты-
рауы то пы рақ жа мыл ғы сы ның құ ры лы мын зерт-
теу суар ма лы жер лер де то пы рақ жа мыл ғы сы ның 
құ ры лы мы кі ші аты рауы ның «ағаш тә різ дес» құ-
ры лы мы мен бай ла ныс ты бол са, суа рыл майт ын 
жер лер де то пы рақ жа мыл ғы сы ның құ ры лы мы 
бір жа ғы нан кі ші аты раулар дың «ағаш тә різ дес» 
құ ры лы мы мен бай ла ныс ты бол са, екін ші жа-
ғы нан кол лек тор ала бы ның іш кі құ ры лы мы мен 
бай ла ныс ты екен ді гін көр се те ді. Әму да рияның 
қа зір гі аты рауын да ғы то пы рақ жа мыл ғы сы ның 
құ ры лы мын зерт теу то пы рақ жа мыл ғы сы ның 
құ ры лы мы жер бе де рі нің құ ры лы мы мен бай ла-
ныс ты екен ді гі кө рі не ді. Мұн дай қо ры тын ды ға 
А.К. Ураз баев, (2002) Сыр да рияның қа зір гі аты-
рауы то пы рақ жа мыл ғы сы ның құ ры лы мын зерт-
теу ба ры сын да кел ді. Се бе бі, В.М. Бо ро вс кий 
жә не М.А. Пог ре би нс кий (1958) зерт теу ле рін де, 
бар лық аты раулар да то пы рақ тың пай да бо лу ын-
да ли то-мор фо пе до ге нез үде ріс те рі се беп бо лып, 
яғ ни аты раулар да то пы рақ тың пай да бо луы, да-
муы жә не геог ра фия лық та ра луы ли то мор фо ге-
нез үде рі сі мен бай ла ныс ты екен ді гі анық тал ды 
[5,6]. 
То пы рақ жа мыл ғы сы құ ры лы мы ның кар та-
сы та қы рып тық кар та ре тін де си пат та лып, бұл 
кар та да бел гі лі бір ау мақ та ғы то пы рақ тар дың 

ISSN 1563-0234 KazNU 
Bulletin. 
Geography 
series. №1 (40) 2015
231
Ураз баев А.К. және т.б.
жер бе де рі мен бай ла ны сы көр се ті ле ді. ХХ ға-
сыр да ғы атақ ты то пы рақ та ну шы ға лым дар дың 
(Б.Б. По лы нов, 1932; В.А. Ков да, 1933; В.Р. Во-
ло буев, 1948 т.б.) жа са ған кар та ла ры на тал дау 
жа сап, А.К. Ураз баев Әму да рияның қа зір гі аты-
рауы ның жер бе де рі плас ти ка сы кар та сы не гі-
зін де аты рауы ның то пы рақ жа мыл ғы сы құ ры лы-
мы ның кар та сын жа сауды ұтым ды деп есеп те ген 
[2,4,5,6].
Аты рау геоті зім де рін де гі то пы рақ тар дың 
қа лып та су ына жер бе де рі нің ма ңы зы зор. Жер 
бе де рі аты рау жағ дайын да ғы ыл ғал дың ре жим-
де рі не, Жер үс ті су ағын да ры алып кел ген ал-
лю виаль жы ныс тар дың жә не тұз дар дың геог-
ра фия лық ре жим де рі не, «ав то ном ды» жә не 
«ба ғы ныш ты» то пы рақ тар дың пай да бо лу ына 
се беп бо ла ды. Жер дің жо ғар ғы бө лі гін де гі жер 
бе де рі эле ме нт те рі нің (биік тік тер, ой паң жер-
лер) өза ра бай ла ныс ты лы ғы жә не заң ды бі рі гуі 
жер бе де рі нің құ ры лы мын көр се те ді. Кей кез де-
рі жер бе де рі құ ры лы мы ту ра лы сөз бол ған да, 
эле ме нт тер (биік тік тер, ой паң жер лер) ара сын-
да ғы қа рым-қа ты нас жә не бай ла ныс үде ріс те рі 
тү сін ді рі ле ді. Бұл жер де мы на ны айту ке рек, тек 
жер бе де рі плас ти ка сы кар та сы тек се рі ле тін ны-
сан ның жер бе де рі құ ры лы мын анық көр се те ді. 
Жер бе де рі плас ти ка сы кар та сын да же ке алын-
ған жер бе де рі фор ма ла ры көр се тіл мейді, бәл кім 
жер жү зін де бар бол ған бар лық биік тік тер жә не 
ой паң жер лер дің ті зі мі көр се ті ле ді, яғ ни бұл ті-
зім кар та лас ты ру әді сі бол ған жер бе де рі плас-
ти ка сы кар та сын да та би ғат та ғы жер бе де рі нің 
та би ғи құ ры лы мы көр се ті ле ді.
Жер бе де рі плас ти ка сы кар та сын да көр се-
тіл ген бар лық биік тік тер жә не ой паң жер лер-
дің кон тур ла ры не гіз гі бо лып есеп те ле ді, яғ ни 
то пы рақ тип те рі нің кон тур ла ры на олар не гіз гі 
қыз мет ат қа ра ды. Аты рауда ғы то пы рақ жа мыл-
ғы сы ның құ ры лы мын көр се ту де түр лі тип те гі 
то пы рақ тар дың пай да бо луы жә не да муы жө нін-
де гі мә лі мет тер ді бі лу ке рек. Бұл сұ рақ қа жан-
жақ ты жауап бе ру үшін аты рауда ғы гео мор фо-
ло гиялық жә не то пы рақ пай да бо лу про це сс те рі 
жә не олар дың өза ра бай ла ны сы на тән мә се ле-
лер ді қа рас ты ру ке рек.
Жер бе де рі плас ти ка сы кар та сы не гі зін де құ-
рыл ған то пы рақ жа мыл ғы сы ның құ ры лы мы кар-
та ла рын да то пы рақ кон тур ла ры ның жер бе де рі 
құ ры лы мы кон тур ла ры мен өза ра бай ла ны сы 
нақ ты көр се ті ле ді, яғ ни то пы рақ кон тур ла ры да 
жер бе де рі құ ры лы мы ның кон тур ла ры сияқ ты 
бел гі лі бір пі шін ге ие бо ла ды. Жер бе де рі кон-
тур ла ры мен то пы рақ кон тур ла ры ара сын да мұн-
дай бай ла ныс бар еке нін өз уақы тын да В.В. До-
ку чаев «нор мал», яғ ни суай рық то пы рақ та ры, 
«жан бауыр то пы рақ та ры», «нор мал бол ма ған 
то пы рақ тар», яғ ни ой паң дар дың то пы рақ та рын 
ажы ра та ды. В.В. До ку чаев бұл то пы рақ тар дың 
пай да бо лу ын да жер бе де рі нің рө лін жан-жақ ты 
ғы лы ми не гіз де дә лел де ген[4].
Аты рауда ғы то пы рақ жа мыл ғы сы ның құ ры-
лы мын көр се ту үшін ал ды мен жер бе де рі плас-
ти ка сы кар та ла ры ның масш та бы үл кен рөл ат қа-
ра ды. Ірі то пог ра фиялық кар та лар (М 1:25 000) 
не гі зін де құ рыл ған ірі масш таб ты жер бе де рі 
плас ти ка сы кар та сын да (А.К. Ураз баев, 1983) 
жер бе де рі нің бар лық биік тік тер жә не ой паң 
жер лер көр се тіл ген бо ла ды, яғ ни ірі масш таб-
та ғы (М 1:25000) жер бе де рі плас ти ка сы кар та-
лар дың масш та бы ор та масш таб қа (М 1:100 000) 
кел ті ріл се де, жер бе де рі құ ры лы мы ірі масш-
таб та көр се тіл ген бар лық биік тік тер жә не ой паң 
жер лер дің на ғыз пі шін де рін сақ тап қа ла ды. Сон-
дық тан да, ор та масш таб ты (М 1:100 000) жер 
бе де рі плас ти ка сы кар та сы не гі зін де құ рыл ған 
то пы рақ жа мыл ғы сы ның құ ры лы мы кар та сын да 
то пы рақ тип те рі нің ор на ла су тәр ті бі жер бе де-
рі құ ры лы мы тә різ ді «ағаш тә різ дес» құ ры лым-
ға ұқ сас. Яғ ни жер бе де рі нің «ағаш тә різ дес» 
биік тік пі шін де рін де «аф то морф ты» то пы рақ тар 
«ағаш тә різ дес» пі шін де ор на ла са ды. Кар та ның 
масш та бы қан ша ірі бол са, кон тур ла ры кі ші бол-
ған бар лық жер бе де рі жә не то пы рақ тар көр се-
тіл ген бо ла ды. Бұл жер де мы на ны ерек ше атап 
өту ке рек, ор та масш таб та ғы (М 1:100 000) то-
пог ра фиялық кар та лар да жер бе де рі плас ти ка сы 
кар та ла рын құ ру мүм кін емес. Се бе бі, аты рауы-
ның жер бе де рі те гіс бол ған дық тан бұл масш-
таб та ғы то пог ра фиялық кар та лар да го ри зон тал 
сы зық тар өте аз кез де се ді, яғ ни го ри зон тал сы-
зық тар аз кез дес кен дік тен бұл то пог ра фиялық 
кар та лар да жер бе де рі плас ти ка сы кар та сын құ-
ру мүм кін емес [6]. 
Әму да рияның қа зір гі аты рауы ның уа қыт ша 
құ рыл ған бар лық то пы рақ кар та ла ры ның масш-
та бы М 1:100000 не ме се одан да кі ші бол ған. Сон-
дық тан да бұл то пы рақ кар та ла рын да то пы рақ 
тип те рі нің жер бе де рі құ ры лы мы мен бай ла ны сы 
айт ар лық тай көр се тіл ме ген. Се бе бі ор та масш-
таб та ғы (М 1:100 000) то пог ра фиялық кар та лар-
дың өзін де го ри зон тал сы зық тар өте аз бо ла ды. 
Ірі масш таб та ғы (М 1:25 000) жер бе де рі плас ти-
ка сы кар та ла ры не гі зін де құ рыл ған ор та масш-
таб та ғы (М 1:100 000) жер бе де рі плас ти ка сы кар-
та ла рын да бар лық биік тік тер жә не ой паң жер лер 
өз де рі нің на ғыз пі шін де рін сақ тап қа ла ды [6].
Жер бе де рі плас ти ка сы зерт теуі не гі зін де 
жа зыл ған И.Н. Сте па нов тың(1986) «Әлем то пы-

ҚазҰУ Хабаршысы. География сериясы. №1 (40) 2015
232
Аты раулар дың то пы рақ жа мыл ғы сы ның құ ры лы мы жә не оның кар та ла ры
рақ та ры ның пі шін де рі» кі та бын да әлем де гі то-
пы рақ тип те рі жер бе де рі пі шін де рі тә різ ді өзі не 
тән пі шін дер ге ие бо луы айтыла ды. Ав тор дың 
жа зу ын ша, әр бір та би ғат зо на сын да жай ғас қан 
то пы рақ тип те рі нің пі шін де рі бас қа та би ғат зо-
на ла рын да кез де суі мүм кін емес, яғ ни бел гі лі 
бір зо на да жай ғас қан то пы рақ тип те рі пі шін де-
рі нің пай да бо лу ын да сол зо на да ғы бар лық та-
би ғи-геог ра фия лық жағ дайы ішін де жер бе де-
рі бір дә ре же лі рөл ат қа ра ды. Ав тор әлем де гі 
әртүр лі пі шін дер ге ие бол ған то пы рақ тип те рін 
зерт теу үшін сим мет рия ана ли зін ұсы на ды [7]. 
И.И.Шаф ра но вс кий өзі нің «Та би ғат та ғы сим-
мет рия» (1986) кі та бын да та би ғат та сим мет рия 
бар екен ді гін крис тал дар жә не ми не рал дар мы-
са лын да көр се те ді [8]. И.Н. Сте па нов то пы рақ 
та би ғат тың бір ком по нен ті бол ған ды ғы үшін 
бел гі лі бір пі шін дер ге ие бол ған то пы рақ тип те-
рі әлем бой ын ша та ра лу да сим мет рия заң ды лы-
ғы на ба ғы на ды де ген қо ры тын ды ға ке ле ді [7,8].
«То пы рақ тар кар тог ра фиясы» пә нін де ге-
не ра ли за ция проб ле ма сы ерек ше рөл ой най ды, 
яғ ни ірі масш таб та ғы то пы рақ кон тур ла ры ор та 
не ме се кі ші масш таб та ғы то пы рақ кар та ла рын да 
өзі нің кон тур ла рын сақ тап қа луы ке рек. Қа зір-
гі уа қыт та құ рыл ған то пы рақ кар та ла рын да ірі 
масш таб та ғы ұсақ кон тур лар ор та не ме се ұсақ 
масш таб қа ай нал дыр ған да бұл кон тур лар дың 
кей бі реуле рі мүл дем жоқ бо лып ке те ді. Жер бе-
де рі плас ти ка сы әді сін де ге не ра ли за ция проб ле-
ма сы на үл кен мән бе рі ле ді, яғ ни ірі масш таб та ғы 
то пы рақ кон тур ла ры ор та не ме се ұсақ масш таб-
қа ай нал ды рыл ған да бұл кон тур лар мін дет ті 
түр де сақ та ла ды. Се бе бі, әр бір то пы рақ кон тур-
ла ры жер бе де рі құ ры лы мы мен бай ла ныс ты бо-
лып, тек олар дың өл шем де рі өз ге ре ді [4,5,6,9]. 
Жер бе де рі плас ти ка сы әді сі не гі зін де құ рыл ған 
жер бе де рі құ ры лы мы жә не то пы рақ кар та ла рын-
да тек рель еф тің кей бір эле ме нт те рі кі ші рейтіліп 
жә не жал пы лан бай, бәл кім «жер бе де рі пі шін де-
рі» («ағаш тә різ дес» құ ры лым) кі ші рейтіле ді жә-
не жал пы ла на ды . Яғ ни ірі масш таб та ғы то пы рақ 
кон тур ла ры ор та не ме се ұсақ масш таб қа ай нал ды-
рыл ған да да ал ғаш қы то пы рақ кон тур ла ры ның пі-
шін де рі сақ та лып қа лы на ды.
Жер бе де рі жә не то пы рақ ты бі рік кен тә різ де 
кар та лас ты ру аты рау гео жүйеле рін де гі то пы рақ 
жа мыл ғы сы ның құ ры лы мын та би ғи түр де көр-
се ту үшін мүм кін дік жа сай ды, яғ ни аты раулар-
да ғы то пы рақ жа мыл ғы сы құ ры лы мы ның пі-
шін де рі құм ды тер ри то риялар да ғы то пы рақ 
жа мыл ғы сы құ ры лы мы нан кес кі ні ерек ше ле ніп 
тұ ра ды. Құм ды тер ри то риялар дың жер бе де рі 
құ ры лы мы еш қа шан «ағаш тә різ дес» құ ры лым-
ға ие бол майды, яғ ни құм ды тер ри то риялар дың 
жер бе де рі құ ры лы мы «Сы зық тә різ дес» пі шін ге 
ие бо ла ды. Сон дық тан да, аты рау гео жүйеле рін-
де гі то пы рақ жа мыл ғы сы құ ры лы мы кар та ла ры-
ның шарт ты бел гі ле рін оқы май тұ рып, то пы рақ 
тип те рі кон тур ла ры ның жер бе де рі құ ры лы мы-
мен бай ла ныс ты лы ғы ту ра лы бі лім ге ие бо лу 
мүм кін.

жүктеу/скачать 410,83 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: