Ақтөбе 2008 Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

Сонымен қияіі дегеніміз - бізді коршаған сыртқы дүниедегі заттар мен кұбылыстардың образдарын жанғыртыл, оларды өңдеп бейнелеуден тұратын, тек адамға ғана тэн психикалық процесс. Өзіндік ерекшеліктермен олардан туындайтын себептерге орай қиял ырықсыз, ырыкш болып екіге бөлінеді. Психологиялык эдебиеттерде ырықсыз қиялды (пассив қиял), ырықты қиял (актив қиял) деп те атайды.

Қиялдың саналы әрі жемісті түрі ырыцты циял. Бұл адамның алдына саналы түрде мақсат коя отырып эдейі образдар жасау мен қажетті бейнелер тудыруы. Қиялдың бүл түрі балалардың ойын әрекетінен де анық байқалады. Үшқыш, дэрігер жэне т. б. болып ойнауларына қарап, олардың ырықты қиялдарын аңғаруга болады. Өйткені, ырықты қиял еңбектену процесінде дамып, эрбір аадамның іс

- әрекеті мен жұмыс нәтижелерін алдын - ала кез алдына елестетеді. Ырыкты қиял түрлерін топтап қарастырудың тұрлері бар, олар - цайта жасау циялы және жасампаздың цияп.

Қиялдың танымдық процесс ретіндегі табиғаты мен адамның танымдық іс-эрекеті құ^ылымында қиял (фантазия) ерекше орын алады. Осы психологиялық процесс көмегімен адам ойша қашыктықтан өтіп, алыс болашаққа арман жасауы мүмкін. Қиял - бұл адамда бұрын қалыптаскан елестерді орын ауыстыру арқылы заттың немесе ситуацияның бейнесін кұ-рудың танымдық формасы. Түйсік, қабылдау, ойлау көмегімен адам заттар мен процестердің байланыстары мен қасиеттері туралы біліп, алған білімді ой бейнесі түрінде есінде бекітеді немесе қалдырады. Есте сақталатын елестету бейнелері жаңа бейнелерді қиялдың жасалу жолдарын кұрайтын материалы болып келеді. Адам басында көптен бері жүрген мәселенің кенеттен, күтпеген жерден шешімін табуы, оған тиісті жауап алынуы психологияда интуициялық процесс деп аталады. Интуиция (латын созі-қазақша шүғылданып қарау деген мағынаны білдіреді). Ғылыми түргадан қарастыратын болсақ, дүниені интуиция арқылы танып білу -ми қабығының белгілі түрде атқаратын қызметі. Бұл мэселені ғылыми

- табиғи негізде дәлелдеп беоген - И.П.Павлов. Адам қиялының ерекше бір түрі - арман. Бүл активті эрекетшіл киял, өз мақсатымыз бен мүдемізге орай бейнелер жасау, игі мақсат - мүддемізді іс жүзіне асыруы - киялдау, армандау. Басқаша айтқанда, арман келешектегі әрекеттерге арналған қиял.

Арманды бағалауда ескеретін жайттар: і.арманның эрекетке қатысы. 2.шындыкпен жанасуы. 3. оның келешек үшін мэні. Адамның жігерсіз іс - эрекетіндегі киялдың бір түрі - мщ. Муң - адамның бұрын басынан кешірген қолайсыз оқиғалары мен сәтсіз істері жайындағы ойы, мақсатты істерінің жүзеге аспауы туралы, оған себепкер болған жайттар жайындағы қиялы.

Әр адамның қиялы бай, өрісі кең, шындықпен орайласып, тиісті мақсат - мүддені жүзеге асырумен, шындықпен үштасып жатады. Ал екінші біреулердің қиялы өрісі тар, жетілмеген пэрменсіз. Шындыққа сай келетін қиялдардың мазмүны терең, олар өмір тэжірибелеріне, білімге негізделген. Мысалы, американдық ғалым Эдиссон қиялы күшті дамыған адам болған. Ол бір машинаны үш түрлі жолмен жасауға болады деген пікірмен келіспей, оны 48 турлі жолмен жасауды ұсынган. Мұндай киялдан жаңаны іздеп табу, белгісіз нэрсені ашуға үмтылу әрекеті байқалады. Қиялы элсіз адамдар кітап оқыса, қызықты оқиғаларды ғана іздеп, оны түгел оқымайды. Шын мәнісіндегі қиял ғана адамды жемісті іс - эрекетке, белгілі мүддені орындауға жетелейді, оның рухани өсуіне де ерекше ықпал етеді. Жаңа туған нэрестеде қиял болмайды. Бала емірінде қиялдың алғаш көрінуі бір жастан асқан кезде байқалады. Екі жасар бала ертегі немесе әңгіме тыңдап отырып жылап жібереді. Бұл факті жас баланың басывда ес елесінің жэне қиял елесінің туа бастағанын көрсетеді. Бала қиялының мазмұны бастапқы кезде жұтаң, эрі ырықсыз түрде болады. Өсе келе тәрбие мен өз іс - эрекетінің тәжірибесі негізінде бала қиялы дамып, сапасы артады. Дамудың бүл кезеңіндегі езгешілік - балалардың ойын әрекетінде шыгармашылық қиялдың элементтері туа бастайды. Мүлдай қиял олардың сюжетгік ойындарынан айқын аңғарылады.