§ 1. Орал  қаласы мен уезіндегі  сауда қатынастарының дамуы

 
160 
отбасының  мүшелері  қала  тұрғындарының  едәуір  бөлігін  құраған 
болатын.Орал  қаласының  тұрғындарының  саны  жыл  санап  ұсақ  
буржуазия-кәсіпкерлер  есебінен  толығып  отырды.  Олардың  саны 
көпестер және ауқатты шаруалармен арта түсті. Саудагер көпестер мен 
ауқатты шаруалар қаладан үй салып, сатып алып,  тұрақты сауда жасау 
үшін лавкалар тұрғызып,  ұсақ өндіріс орындарын аша бастады.     
      Орал  қаласы  ежелден    керуен  сауда  жолында  орналасқан  болатын. 
Осы жерде Орта Азиядан басталған керуен саудасының жолы аяқталып, 
Қоңыраттан, Бұқара мен Хиуадан әкелінген товарлар жергілікті халыққа 
малға айырбасталып, ақшаға сатылды. Сонымен қатар Орал қаласы  өте 
үлкен  ауыл  шаруашылық  және  балық    өндірісінің  өнімдері  сатылатын 
орталыққа  айналды.Орал  қаласы  өзінің  өте  қолайлы  географиялық 
орналасу  жағдайымен  ерекшеленді.  Орал  қаласының  қазақ  даласымен 
шектес  орналасуы    оны  қазақтардың  мал  және  мал  өнімдерін  өткізетін 
сауда орталығына айналдырды. Орал қаласы арқылы қазақтардың малы 
мен  басқа  да  шикі  заттары  Нижегород  жәрмеңкесіне  жеткізілді.  Орал 
қаласының  ірі  сауда  орталығына  айналғандығы  туралы  Ресей 
мемлекеттік  чиновнигі  1868-жылғы  өз  есебінде  былай  деп  атап 
көрсеткен  болатын:  «Орал  қаласының  сауда  орталығы  ретіндегі  
маңызы    тек  қана  Орынбор  өлкесінде  ғана  емес  жалпы  Ресей 
империясының 
көлемінде 
де 
артып 
келеді. 
Өзінің 
әскери 
территориясында өндірілетін мал, сало, ет, жүн, тері, балық, уылдырық, 
желім,  вязиги,  бидайдан  басқа,  Орал  қаласы  арқылы  қазақтардың  да 
өнімдері сауда айналымына түседі». (2)   
Орал қаласынан ескі заманнан  бері әр түрлі тарапқа жүк жолдары 
тарады,    олардың  ішінде  ең  ірісі  Самара  жолы  болатын.  Бұл  жол 
Оралдан  Красновск  және  Соболевск  станицалары  арқылы    Николаевск 
уезінің  территориясының  үстімен  Самараға  жетті.  Осы  жолдың  жалпы 
ұзындығы  225-280  шақырым  болатын.  Оралдан  Бұзылыққа  апаратын 
жолдың  ұзындығы  180  шақырымға  теңелді.  Оралдан  Орынборға 
баратын  сауда  жолы  кейін  темір  жол  салынған  соң  өз  маңызын 
жоғалтты.  Ұзындығы  280  шақырым  болатын  Орал  –Балаково  сауда 
жолы Чижинский форты арқылы өтті. (3) 
ХVІІІ  -  ғасырдың  30-40  жылдарына  дейін  Кіші  жүз  қазақтарының 
орыс  жұртымен  сауда  қатынасы  аса  жоғары  дәрежеде  дамыған  жоқ. 
Орынбор  және  Троиц  қалаларының  ірі  сауда  орталығына  айналуына 
байланысты  Батыс  Қазақстан  территориясында    сауда  қатынастары 
жандана  бастады.  Ерекше  ескеретін  нәрсе  патша  үкіметі  қазақтармен 
сауда ісін жергілікті патша әкімшіліктің бақылауында ұстауға тырысты. 
Сондықтан  1750-  жылы  Жайық    бойындағы  барлық  бекіністерде 
қазақтармен  айырбас  саудасын  жүргізу  ісіне  тиым  салынды.  Осы 
жарлыққа    байланысты  сауда  тек  қана  Орынбор,  Троиц  қалаларында 
жүргізіліп, Жайық бойындағы бекіністерде  қазақтармен  тек қана астық 

 
161 
және  шөп  айырбастауға    ғана  рұқсат  етілген  болатын.  Кейінірек  бұл 
шара  өзін  ақтамаған  соң    айырбас  саудаға  шек  қойылмайтын  болды.  
1750-жылы  Орынборда  қазақтар  мен  Орта  Азия  саудагерлеріне 
айырбасталған  товарларға  белгілі  мөлшерде  бағалық  шек  (такса) 
қойылып,  осы  бағадан  төмен  бағаға  зат  сатуға,  айырбастауға  тиым 
салынды.  Айырбас  саудасы  әскери  казактар  үшін  өте  пайдалы  болды. 
Қазақтармен  айырбас  сауда  орыс  көпестеріне  байлық    жинауға 
мүмкіндік  берді.Осы  мақсаттың  жүзеге  асуына  И.И.Неплюев  пен 
А.И.Тевкелевтің Орынборда Орта Азиямен сауда қатынастарын  орнату 
үшін  монополиялық  компания  құру  жөніндегі  1751-  жылы  шетелдік 
(сыртқы) істер жөніндегі Коллегияға ұсынған жобасы көп әсерін тигізді. 
Осы жоба орыс көпестерінің қазақ  жерінен өте көп пайда табуына жол  
ашты. 
Орал  облысы  1869  жылы  құрылды.    Оның  территориясы  284  411 
шаршы  шақырым  жерге  орналасқан.  Орал  облысы  жерінің  кеңдігі 
бойынша  Ресей  империясының  губерниялары  мен  облыстарының 
арасында  19-орын  алды.  Европалық    Ресейде  жер  көлемінен  Орал 
облысы  4-орын,  Орта  Азиялық    иеліктер    арасында    8-орында  болды. 
Орал  облысының  территориясы    географиялық  жағынан    солтүстікте 
Орынбор  және  Самара  губернияларымен,  батыста  –  Самара 
губерниясының  бір  бөлігі  және  Ішкі  Бөкей  Ордасының  жерімен, 
солтүстік  шығыста  Каспий теңізінің  жағалауымен, шығыста – Торғай 
облысымен  және  Арал  теңізінің  жағалауымен,  оңтүстікте  –  Закаспий 
облысы және  Каспий теңізінің жағалауымен шектесті. (4) 
Облыстың  жер  көлемі  284412  шаршы  шақырым,  тұрғындарының 
8,7  %  -ін  қала  халқы,  25,8  %-ін  –  орал  казактары,  65,4  %-ін  қазақтар 
құрады.  
1897  жылғы  санақ  бойынша  облыста  645121  адам  болды,  оның 
460173-і  Кіші жүз қазақтары болды. (5) 
Орал  облысы  4  уезге  бөлінді.  Облыс  орталығы  Орал  қаласында 
орналасты,  Орал    уезінің    орталығы  да  Орал  қаласы  болды.  Гурьев 
уезінің  орталығы  Гурьев  қаласында,  Қалмыков  уезінің  орталығы 
Қалмыков  поселкасында,  ал    Эмба    (Жем)  уезінің  орталығы  Эмба 
селосында орналасты. 
1881-жылы  Батыс  Қазақстанда  Орынбор  генерал  губернаторлығы  
таратылды    да  облыстар  мен  уездердің  шекарасы  жаңадан  бекітілді.  
Орал  облысында  бұрынғы  Эмба  (Жем)    уезінің  орнына  Темір  уезі, 
Қалмыков   уезінің   негізінде  1904 жылы  Ілбішін  уезі құрылды. Торғай 
облысында Елек уезі 1891-жылы Ақтөбе, Николаев уезі – Қостанай уезі 
болып аталды. 
Х1Х-ғасырда  Батыс  Қазақстан  регионы  өмір  салты,    тұрмысы, 
мәдениеті  және  шаруашылық  жүргізу  формаларына  сәйкес  саяси-
әкімшілік  және экономикалық  жағынан тығыз байланысқан ерекше екі 

 
162 
бөлікке бөлінді. Облыстың солтүстік бөлігінде Орал өзенінің жағалауын  
бойлай орналасқан Орал әскери казактар территориясы және Орал мен 
Еділ    аралығын  және  Жайықтың  сол  жағалауын  жайлаған  жергілікті  
қазақтар мекендеген жерлер. 
Орал  әскери  казактарының  территориясы  әскери  принциппен    3 
бөлімге бөлінді: 
1.
 
Орал бөлімі 
2.
 
Калмыков бөлімі 
3.
 
Гурьев бөлімі 
Осы 3 бөлім 30 станицадан тұрды. 
1898-жылы  Орал  бөлімінің    құрамына:  бірінші,  екінші  Орал, 
Тренинская, 
Рубежинская, 
Кирсановская, 
Бородинская, 
Благодарновская, Красная Умет, Соболевская, Круглоозерная, Илецкая, 
Студеновская,  Мустаевская  станицалары  енді.  Қалмыков    бөлімінің 
құрамына: 
Каменская, 
Чижинская, 
Шаганская, 
Скворнинская, 
Бударинская,  Кожехаровская,  Горячино,  Сахарновская,  Калмыковская, 
Кармановская,  Глиненская,  Сламихинская  станицалары  енді.  Гурьев 
бөлімінің 
құрамына 
Кулагинская, 
Орловская, 
Яманхалинская, 
Сарайшық және Гурьев  станицалары кірді. 
  Қазақтар мекендеген территория болыстар мен ауылдарға бөлінді. 
1868-жылғы  Ереже  бойынша  Орал  уезінде  14  болыс,  кейінірек  1897-
жылы  8  болыс,  1904  жылы  Калмыков  және  Орал  уезінің  бір  бөлігінің 
негізінде    құрылған  Ілбішін  уезінің    құрамында  14  болыс  (Сабанды 
болысы Темір  уезінің  құрамынан қосылған), Темір  уезінде 17 болыс,  
Гурьев уезінде 13 болыс болды. (6) 
Орал  облысының    осылай  әскери  казактар  мекендеген  территория 
мен  жергілікті  қазақтар  тұратын  әкімшілік  территориялық  бөліктерге 
бөлінуі  патша  үкіметінің    тарапынан  саяси-экономикалық  қатаң 
бақылауды күшейтті. 
Қазақтарға  бұрынғысынша  қысы-жазы  еркін  көшуге  тиым 
салынды, қазақ руларының  жерге орналасуының қатаң тәртібі бекітіліп, 
басқарудың  тұрақты  жүйесі  орнатылды,  сөйтіп  отарлық  саясат 
жүргізудің толық мүмкіндігі қалыптасты. 
Сөйтіп  қазақтардың  бұрынғы  дәстүрлі  шаруашылық  жүргізу 
құралымы  түбегейлі  өзгеріске  ұшырады.  Дәстүрлі  көшпенділік  өмір 
салты  жаңа  тарихи,  экономикалық  және  саяси  жағдайға  бейімделуге 
мәжбүр  болды.  Осының  нәтижесінде  ХІХ-ғасырдың    орта    кезінен 
бастап Орал облысының әскери  казактар қоныстанған  және жергілікті 
қазақтар  мекендеген  территорияда  сауда  қатынастары  ерекше  сипат 
алып, жаңаша дами бастады.    
1897-жылы  Орал  қаласындағы  тұрғындар  саны  36  мыңға  жетіп, 
Орал  облысының  халқы  600  мыңнан  асты.  Қала  халқының  негізін 

 
163 
орыстар  құрады    Орал  қаласының  тұрғындарының    ұлттық  құрамы 
1897-жылғы санаққа сәйкес мынадай болды: (7) 
          
Орыстар,  украин және беларустер 
31850 адам 
қазақтар 
499     адам 
татарлар 
3461   адам 
қалмақтар 
12       адам 
мордвалар 
213     адам 
поляктар 
145     адам 
немістер 
95       адам 
еврейлер 
101     адам 
қалғандары (басқа ұлттар) 
90       адам 
 
1902-жылғы Орал облысының  территориясындағы  станицалар мен 
болыстар саны туралы мәлімет: (8) 
 
Уездер 
Станицалар саны 
Болыстар  
саны 
Станицалар мен 
 болыстардың жалпы саны 
Орал 
16 
8 
24 
Лбищенск 
10 
15 
25 
Гурьев 
5 
17 
22 
Темір 
- 
22 
22 
 
Орал облысының территориясындағы  ішкі сауданы екі категорияға 
бөлуге болады: 
1)  облыс  территориясына  орналасқан  уақытша  сауда  орындары, 
яғни: базарлар мен жәрмеңкелер және айырбас сауда орындары. 
2)  қаладағы  тұрақты  сауда  орындары:  лавкалар  мен  дүкендер 
(магазиндер) 
Айырбас сауда сарайлары негізінен ХҮІІІ ғасырда әскери казактар 
орналасқан  ірі  бекіністерде  жұмыс  жасап,  аймақта    қазақтармен  сауда 
ұйымдастыру  ісінің  негізгі  формасына  айналды.  ХІХ-  ғасырдыңорта 
тұсында  айырбас  сауда  түрлері  сауда  ісінің  жаңа  формасы 
жәрмеңкелермен  ығыстырыла  бастады,  кейінірек  ХІХ-  ғасырдың 
соңына  таман  темір  жолдардың  іске  қосылуына  байланысты  өзінің 
маңызын  мүлде  жоғалтты.  ХІХ-  ғасырдың  70-80  жылдары  Орал 
облысында жәрмеңке саудасы аса жоғарғы қарқынмен дамыды. 
1834-жылға  дейін  Орал  қаласында  жәрмеңкелер  болған  жоқ.  
Қалада  сауда  жиындары  (сьезд)  жылына  екі  рет  –  маусым  және 
қыркүйекте  -  өткізіліп  тұрды.  1834-  жылы  Орал  қаласында  екі 
жәрмеңке:  Петровск  және  Воздвиженск    ашылды.  Сөйтіп  Орал  қаласы 
мен облысында сауда қатынастарының дамуында жаңа кезең басталды. 
Сауда  істері  түгелімен  жергілікті  басқару  орындарының  құзырында 

 
164 
болып, қала мен облыс территориясында үнемі сауда жасау мерзімі мен 
тәртібі бекітіліп, базарлар  мен жәрмеңкелердің жұмысы  тұрақты  түрде 
жүйелі және қатаң қадағаланып отырды.  
Орал  облысында  тұрақты  жұмыс  жасап,  мал  және  мал  өнімдерін 
сатуға  рұқсат  етілген    базарлар  мен  жәрмеңкелердің  өткізілетін 
мерзімдерінің кестесі: (9) 
1.
 
Сламихинск поселкасы- жәрмеңке 14-21 қыркүйек арасында. 
2.
 
Иртецк  поселкасы  –жәрмеңке  6  күн  бойы  Ұлы  посттың 
(оразаның)  2-аптасынан  басталады,  базарлар-1-қазаннан  1-
сәуірге дейін. 
3.
 
Калмыков қаласында - жәрмеңке 1-15-мамыр арасында. 
4.
 
Орал  қаласында  –  бірінші  жәрмеңке  1-маусымнан  1-шілдеге 
дейін, екінші жәрмеңке-25-тамыздан 15-қыркүйекке дейін. 
5.
 
Озерный поселкесінде –базарлар 15-мамырдан 1-қазанға дейін. 
6.
 
Каменск поселкесінде –базарлар 1-мамырдан 1-қазан арасында, 
жәрмеңке 1-8 қазан арасында. 
7.
 
Елек қаласында айырбас сауда ауласында-мал базары  дүйсенбі 
және сейсенбі күндері, қала базары-тұрақты түрде өткізіледі, 10 
күндік мал базары 6- қаңтардан басталады.  
8.
 
Орал  қаласындағы  айырбас  сауда  ауласында  базарлар  1-
қаңтардан  1-тамыз  арасында  дүйсенбі  және  жұма  күндері,  
тамыздан жыл аяғына дейін  қосымша сенбі күндері. 
9.
 
Гурьев  қаласындағы  айырбас  сауда  ауласында  (Соколькада) 
базарлар 1- қазаннан  1-сәуірге дейін. 
10.
 
Гурьев қаласында жәрмеңке 20-қазаннан 10-қарашаға дейін. 
11.
 
Ташлинск  поселкасында  –жәрмеңке  15-тамыздан  1-қыркүйек 
арасында, базарлар-1-сәуірден 1-қазан арасында. 
12.
 
Соболевск поселкасында - базарлар әр дүйсенбі сайын. 
13.
 
Ранневск  поселкасында  -  базарлар  масленница  алдындағы 
соңғы аптада. 
14.
 
Лбищенск  қаласында  –жәрмеңкелер  29-тамыздан  5-қыркүйек 
арасында,  базарлар  апта  сайын  жұма  және  сенбі  күндері,  бұл 
жәрмеңкелерде мал және мал өнімдерін сатуға рұқсат етілген. 
15.
 
Озерный  поселкасында  (Елек  станциясының  жанында)      мал 
және мал өнімдерін сататын  базар әр апта сайын жұма күндері. 
16.
 
Грязно-Иртецк  поселкасында  мал  және  мал  өнімдерін  сататын 
базар әр апта сайын сенбі күндері. 
17.
 
Головск поселкасында мал және мал өнімдерін сататын базар әр 
аптаның сенбі күндері. 
18.
 
Темір қаласында –жәрмеңке  20-мамырдан-20-маусымға дейін. 
19.
 
Ойылда  (Шиповск  поселкасы)  бірінші  жәрмеңке  20-мамырдан 
20-маусымға  дейін,  екінші  жәрмеңке  15-қыркүйектен  15-
қазанға дейін. 

 
165 
ХІХ-ғасырдың  60-70-жылдарына  дейін  Орал  қаласындағы  Петровск 
жәрмеңкесінің  маңызы  аса  зор  болды.  1866-жылы  Орал  жәрмеңкесіне 
11339992  рубль  тұратын  товар  әкелінді.  (10)  Жәрмеңкенің  ашылу  кезеңі 
қазақтардың  жазғы  жайлауға  шығуы  мен  әскери  казактардың  балық  аулау 
маусымының аяқталу кезіне сәйкес келді.Казактар аулаған балықтарын сатып, 
өздеріне қажетті тұрмыстық товарларды сатып алуға мүмкіндік алды. Қазақтар 
жәрмеңкеде  мал  және  мал  өнімдерін  өткізіп,  өндіріс  және  мануфактура 
өнімдерін негізінен малға айырбастады. 
1877-жылдан  бастап  Орал  қаласы  Батыс  Қазақстандағы    өте  ірі 
астық  сауда  орталығына  айналды.  ХІХ-ғасырдың  70-жылдары  Орал 
облысының  халқы,  әсіресе  жергілікті  қазақтар  егін  шаруашылығымен 
тұрақты  түрде  айналыса  бастады.  Астық  саудасының  дамуына  1896-
жылы  Орал-Рязань  темір  жолының  пайдалануға  берілуі  де  өзінің  игі 
әсерін  тигізді.  Жаңа  темір  жол  салынғанға  дейін  қатынас  жолының 
нашарлығына  қарамастан  3  миллион  пұттан  астам  астық  Орал 
облысынан  Орталық  Ресейге  шығарылды.  Темір  жол  пайдаланылуға 
берілген  соң,  жергілікті  қазақтардың  егін  шаруашылығымен  тұрақты 
айналысуының нәтижесінде  астық сату екі есе өсті.  
1885-жылы Петровск жәрмеңкесінің товар айналымы 147584 рубль болды. 
1886-1873 жылдары Орал облысының  базарларында  жалпы бағасы 
1142560    рубль  тұратын  1889400  пұт  әр  түрлі  сортты  астық    өнімдері 
сатылды,  4580169  рубльдің балық  өнімдері сыртқа шығарылды. (11) 
1892 жылы Орал облысының территориясында өткізілген 14 жәрмеңкелерде 
2511967 рубль мал және мал өнімдерімен бірге басқа товарлар сатылды.  
ХІХ-ғасырдың  аяғына  таман  Орал  қаласындағы  жәрмеңкелердің 
товар айналымы төмендей бастады. Оның басты себебі  осы кезеңде Орал 
облысының  қазақ  даласында  Ойыл,  Темір  жәрмеңкелері  мен  әскер 
территориясында  Калмыков  жәрмеңкесінің  ашылып,  бұрын  Орал 
жәрмеңкесіне  қазақ    даласынан    келетін  мал  және.мал  өнімдерінің  енді 
жақын  дала жәрмеңкелерге түсуімен түсіндіруге болады. Сонымен бірге 
Гурьевте  екінші  балық  конторасы  ашылып,  енді  балық  өнімдері  Гурьев 
арқылы кемемен Астраханьға  шығарыла бастады 1860-жылғы  500 мың 
рубльден  Петровск  жәрмеңкесінің  сауда  айналымы.  1879-жылы  70  мың 
рубльге дейін төмендеп кетті. Осы кезде Калмыков жәрмеңкесінде товар 
айналымы  жыл  санап  арта  түсті.1885-жылы  Калмыков  жәрмеңкесінің 
сауда айналымы 547333 рубль болса, 1897- жылы 957913 рубльге жетті. 
1886-жылы  Орал  облысында  610    лавка,  жұмыс  жасап,  оның  23-і 
Орал  қаласында  орналасты.  Қала  лавкаларының  сауда  айналымы    осы 
жылы 3-5 миллион рубльге жетті. (12) 
Сұраныстың  өсуіне сай, сыртқа тасылған шикізаттың мөлшері де ұлғая 
түсіп,  1881-1885  жылдар  аралығында  өлкеден  6282540  пұт  өнім,  9  миллион 
рубльді  құрайтын  210  мың  бас  мал  шығарылды.  1870-1874  жылдармен 

 
166 
салыстырғанда  1880-1883  жылдардағы  Оралдан  Ресейге  тасылған  бидайдың 
жылдық орташа мөлшері – 23 %- ға, қара балықтың мөлшері – 16 %- ға өсті. 
1885-1886  жылдары  Орал  облысынан  сыртқа  сатылған  өнімнің 
мөлшерін келесі кестеден көруге болады: (13) 
Орал облысынан сыртқа сатылған өнімдер (рубльмен): 
 
Жылдар 
Астық 
өнімдері 
Балық 
және 
балық 
өнімдері 
Мал және 
мал 
өнімдері 
Мияның 
тамыры 
Барлығы 
1885 
2.500.000 
3.963.632 
2.033.420 
48.000 
8.545.052 
1886 
2.785.000 
4.996.740 
1.896.340 
18.000 
9.696.380 
1886  жылы  оның  алдындағы  жылмен  салыстырғанда  балық-
1.033.108  рубльге,  астық  өнімдері  –  285  мың  рубльге  артық  сатылды. 
Ал,  мал  өнімдерінің  137.108  рубльге  аз  шығарылуы  1886  жылы  Орал 
облысы  территориясындағы  оба  (чума)  індетіне  қарсы  карантинмен 
байланысты еді. 
Орал  облысында  сол  жылдардағы  тұрақты,  ішкі  және  айырбас 
сауда айналымы ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде дами түсті. 
Орал  облысындағы  тұрақты,  ішкі,  айырбас  сауда  айналымы: 
(рубльмен) 
 
Жылдар 
Мал және 
оның 
өнімдері 
Астық 
Балық 
және 
оның 
өнімдері 
Мануфактура 
лық   және  
отарлық 
бұйымдар 
Орман  
ағаштары,  
темір т.б. 
Барлығы 
1885 
1.671.056 
980.365 
3.500.000 
5.801.729 
680.000 
12.633.150 
1890 
790.808 
94.425 
3.947.744 
2.675.754 
316.306 
7.825.039 
 
Кестеден  көрініп  тұрғандай,  1890  жылы  сауда  айналымының 
қысқаруы  –  сол  жылы  қанат  жайған  оба  індетіне  қарсы  жүргізілген 
шаралардың,  егін  шықпай  қалғандықтан  астық  өнімдерінің  азаюының 
және,  керісінше,  жәрмеңкелердегі  сауда-саттық  ісінің  кеңеюі 
салдарынан туындады. 
Облыс  орталығы  ретінде  Орал  қаласында  сауданың  дамуына  өте 
қолайлы  жағдай  қалыптасты.  Сонымен  қатар  Ресеймен  сауда 
экономикалық  байланыстардың тереңдеуіне Орал-Илецк, Орал-Саратов 
темір жолдарының салынуының  маңызы аса зор болды. Осы темір жол 
тораптары Орал қаласын үлкен сауда транзит орталығына айналдырып, 
оның  Украина,  Орск  (Жаман  қала),  Саратов,өнеркәсіп  аудандарымен 
және  Орта  Азиямен  темір  жол  арқылы  сауда  байланысын  қамтамасыз 
етіп,  Орал  қаласында  сауда  қатынастарының  ерекше  қарқынмен 
дамуына  өз ықпалын тигізді. 

 
167 
Рязань-Орал  темір  жолының  Покровск-Орал    желісі  арқылы  1895-1900 
жылдар  арасында    поездбен    тасылған  жүктердің  мөлшері  туралы 
мәліметтер: 
Сыртқа   жөнелтілген товарлар (рубль есебімен): (14) 
 
Товарлардың 
атауы 
1895 
1896 
1897 
1898 
1899 
1900 
Балық және 
уылдырық 
139991 
374119 
313683 
531732 
724630 
492890 
Мал өнімдері 
183969 
148813 
205038 
256031 
373322 
280183 
Аз жылдамдықты 
басқа жүктер 
117876 
96187 
128885 
230126 
238094 
262199 
Бидай 
2328107 
2631987 
1428083 
2171579 
817884 
2249993 
Тары 
474394 
1507981 
1058731 
786774 
149172 
464073 
Басқа астық 
өнімдері 
247573 
431310 
247281 
112229 
401763 
1230579 
Үлкен 
жылдамдықты 
басқа жүктер 
110589 
90524 
43811 
41722 
67501 
53939 
Барлығы 
360299 
5280921 
3424912 
4630193 
2772366 
5033856 
Товарлардың 
саны 
1190 
117113 
8854 
21458 
12656 
25672 
 
Бұл таблицадан  темір жол арқылы  негізгі экспортқа  шығарылған 
товарлар қатарында астық,  мал өнімдері және балық болғанын байқауға 
болады.  Астық  өнімдерінің  арасында  бидай  және  тары  ерекше  орын 
алды. 
Сырттан әкелінген товарлар (рубль есебімен): (15) 
 
Товарлардың атауы 
1895 
1896 
1897 
1898 
1899 
1900 
Мұнай және керосин 
167996 
141783 
327257 
305730 
286695 
194589 
Шәй және қант 
86340 
116871 
111749 
129455 
150062 
150277 
Мануфактуралық 
товарлар 
85789 
93333 
170877 
72598 
181361 
92526 
Аз жылдамдықты басқа 
жүктер 
351053 
525782 
685246 
1000176 
1365896 
1893698 
Астық өнімдері 
28619 
37800 
20113 
101594 
236117 
80395 
Үлкен жылжамдықты 
басқа жүктер 
11500 
13406 
11071 
32325 
13112 
118682 
Барлығы 
731297 
928975 
1326313 
1641878 
213243 
2423167 
 
Орал  облысына  сырттан  әкелінген  импорттық  товарлар  ішінде 
азық-түлік  ретінде  шай  және  қант  ерекше  орын  алды.  Сонымен  қатар 

 
168 
көп  мөлшерде  астық  өнімдері  сырттан  әкелінді.  ХІХ  ғасырдың  аяқ 
кезінде  облысқа  әкелінетін  товарлардың  арасында  мұнай  және 
керосиннің үлесі арта түсті. 
Орал қаласындағы тұрақты сауданың дамуы ХХ-ғасырдың басында 
ерекше қарқын алды. Оны мына деректерден анық байқауға болады: 
ХХ-ғасырдың  басында  Орал  облысында  товар  айналымы  23920-
6000  рубль  болды,  ал  империалистік  соғыс  алдында  29373459  рубльге 
жетті.  (16) 
1902-1911  жылдар  арасында  Орал  облысынан  сыртқа  шығарылған 
товар өнімдерінің мөлшері жылына орта есеппен мынадай болды: (17) 
     
 
Мал және мал өнімдері бойынша        
11974000  рубль 
Астық өнімдері бойынша                      
1500000  рубль 
Балық өнімдері бойынша                      
5934000 рубль 
                 Барлығы                                     
18408000 рубль 
 
Орал қаласындағы сауда лавкаларының айналымы туралы мәлімет: (18) 
 
жылдар:                           
товар айналымы(рубль): 
1913   
18,5 миллион рубль 
1914                                        
28,2 миллион рубль 
1915                                        
31,7 миллион рубль 
                                                             
Алғашқы  кезде  Орал  қаласының  жергілікті  тұрғындары  сауда-
саттық істеріне аса көп араласпай, тек қана мемлекет шекарасын күзету 
істерімен  ғана  шұғылданды.  Кейінірек    сауда  қатынастарының  кеңінен 
өрістеп,  керуен  сауда  жолдарының  қалыптасуы,  темір  жолдың 
пайдалануға  берілуі  және  қазақ  даласының  сауда  қатынастарына 
тереңдеп  енуіне  сәйкес  Орал  қаласында  сауда  саттық  істерімен 
айналысатын  адамдардың  саны  жыл  санап  арта  түсті.  Сауда  ісімен 
айналысатын саудагерлердің санының өсу динамикасын мына кестеден 
анық көруге болады: 
Орал облысы  бойынша  1899-1915 жылдар арасында  саудагерлерге 
берілген  құжаттар туралы мәліметтер: (19) 
 
жылдар 
Жылдық 
Жарты жылдық 
Барлығы 
1899 
3740 
284 
4024 
1900 
3689 
514 
4203 
1901 
3914 
712 
4626 
1902 
4352 
525 
4877 
1903 
4662 
656 
5318 
1904 
4880 
584 
5464 

 
169 
1905 
4808 
660 
5468 
1906 
4425 
520 
4945 
1907 
4427 
504 
4931 
1908 
4431 
518 
4949 
1909 
4666 
558 
5224 
1910 
5030 
578 
5608 
1911 
5393 
479 
5872 
1912 
5402 
663 
6065 
1914 
5584 
707 
6291 
1915 
6172 
598 
6770 
        
Орал  қаласының  ірі  сауда  орталығына  айналуы  туралы  патша 
үкіметінің  чиновнигі  генерал-адьютант  Н.  Крыжановский  былай  деп 
жазған  болатын:  «үш  уездің  қазақтары  Ойыл  өзенін  және  оның 
салаларын  жағалай  көшеді,  осы  араға  жазда  адайлар  да  көшіп  келеді. 
Олардың  бәрінің  сауда  саттық  істері  Оралмен  тығыз  байланысты, 
өйткені олардың барлығы өз малдары мен мал өнімдерін осында әкеліп 
сатады, осы жерден өздеріне қажетті заттарды сатып алады».  (20) 
Орал облысындағы сауда–саттық ісінің даму дәрежін саудагерлерге 
берілген  сауда  құжаттарының  санының  өсуінен  де  байқауға  болады. 
1898-жылы  облыста  91197  рубль  тұратын  7420  билет  және  куәлік 
таратылса,  1903-жылы  7859  билет  пен  куәлік  сатылып,  одан  қазына  
пайдасына 112555 рубль  түскен. (21) 
ХХ-ғасырдың басында Гурьев облысының әскери территориясында 
Оралда (Конская  және Петров), Елек,  Ранневск, Камен, Ташлы, Иртек, 
Сламихин, Гурьев, Лбищенск, Калмыков жәрмеңкелері жұмыс жасады.  
Орал облысының әскери казак территориясында ХХ ғасырдың бас 
кезінде  жәрмеңке  саудасының  кеңінен  дамыған  ерекше  аймаққа 
айналды.  Оны  1899-1910  жылдар  арасындағы  әскери  казак 
территориясында  жұмыс  істеген  жәрмеңкелердің  товар  айналымынан 
(рубль есебімен) айқын көруге болады. (22) 
 
Жәрмеңкелер 
1899 
1900 
1901 
1902 
1903 
1904 
Илекская 
- 
- 
- 
- 
25219 
61563 
Ранневск 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
Орал (конс.) 
17226 
- 
- 
12191 
- 
- 
Орал (петр) 
9215 
- 
28329 
- 
- 
- 
Камен 
72770 
109547 
57980 
102380 
61117 
134141 
Ташлы 
- 
58649 
35690 
184050 
14675 
36625 
Иртек 
230895 
145886 
45232 
155484 
163370 
124670 
Сламихин 
227114 
248974 
216089 
1089112 
336388 
243100 

 
170 
Гурьев 
133505 
90855 
69535 
61700 
49830 
48232 
Лбищенск 
- 
48017 
83726 
77338 
- 
129915 
Калмыков 
881890 
1099893 
1037614 
- 
798479 
346530 
Барлығы 
1572615 
1801824 
1574195 
1682258 
1449078 
1124776 
 
 
 
Жәрмеңкелер 
1905 
1906 
1907 
1908 
1909 
1910 
1 
Илекская 
17400 
28467 
29000 
93254 
12360 
13720 
2 
Ранневская 
 
 
 
 
 
 
3 
Орал (кон) 
 
 
 
 
 
 
4 
Орал (петр) 
50642 
 
 
 
 
 
5 
Камен 
116134 
59346 
85000 
212749 
274400 
 
6 
Ташлинская 
54693 
104742 
ящур 
214799 
279600 
215000 
7 
Иртек 
103002 
90070 
68390 
415550 
478850 
209300 
8 
Сламихин 
190853 
215400 
274600 
178800 
131500 
271537 
9 
Гурьев 
90130 
77500 
144841 
192505 
39860 
- 
10 
Лбищенск 
136569 
152497 
260583 
220630 
243172 
335320 
11 
Калмыков 
1136482 
674145 
1047997 
1391567 
282860 
1128745 
12 
Чижинская 
 
 
 
 
 
77480 
Барлығы 
1895905 
1402167 
1910411 
3017854 
1742602 
2251102 
 
* Ескерту: 1900 жылы әскери территорияда 3 жәрмеңке өткізілген. 
Орал қаласында Конская жәрмеңкесі және Петров жәрмеңкесі, Ранневск 
жәрмеңкесінің мәліметтері уақытында тапсырылмаған. 
Сауда  қатынастарының  дамуына  байланысты  Орал  облыында 
астық  өндіру  ісі  қарқынды  дами  бастады.  Орал  облысында  1877-1881 
жылдары  46531  десятинаға  астық  егілді,  ал  1887-1891  жылдары  егіс 
көлемі 46531 десятинаға жетті. 1906 жылғы мәліметтер бойынша  Орал 
уезіндегі  12631  жергілікті  қазақ  шаруашылықтарының  ішінде  10506 
шаруашылықтың (яғни 85,1 %) 71724 десятина егістік  жері болды. Бұл 
жергілікті  қазақтардың  арасында  егіншілік  улесінің  жоғары  екенін 
танытады. 
1908  жылы  Темір  уезіндегі  13392  шаруашылықтан  10434 
шаруашылық  (77,91  %)  егіншілікпен  айналысты,  олардың  39336 
десятина егістік жері болды. (23) 
Орал, Темір уездерінің  қазақтары  әскери казактар территориясына 
қоныс  аударған  казактар  сияқты  артық  астық  өнімдерін  жәрмеңкеге  
шығарып сатты. 
Орал  облысында  астық  өнімдері  әскери  казактар  орналасқан 
территорияда  Илек,  Ранневская,  Орал,  Каменская,  Таллинская,  Иртек, 

 
171 
Сламихин, Гурьев, Ілбішін, Калмыков, Чижинская жәрмеңкелерінде өте 
көп мөлшерде сатылды. 
Орал  облысының  әскери  казак  территориясында  және  қазақ 
даласындағы  жәрмеңкелерде  1912,  1914  және  1915  жылдары  сатылған  
астық өнімдері туралы мәліметтер: (24) 
 
Базар өткен жерлер: 
Астық  өнімдері 
 
1912 
1914 
1915 
әскери территориядағы казактар 
349400 
1055860 
1172991 
басқа жақтан келгендер 
144680 
170655 
155723 
Барлығы 
493980 
1226515 
1328714 
Қазақ даласы 
39390 
519072 
779467 
Қазақтар 
112440 
 
 
барлығы 
151830 
519072 
779467 
Облыс бойынша 
645810 
1745587 
2108181 
 
Орал  облысының  территориясында  өткізілетін  жәрмеңкелерде  мал 
және  мал  өнімдерін  сату  жақсы  жолға  қойылды.  Жәрмеңкелерге  Ресей 
империясының    әртүрлі  губернияларынан  келген  саудагер-көпестер 
жылқы,  сиыр,  түйе  және  қой  мен  ешкіні  сатып  алып,  Орал  облысынан 
Петербург,  Москва  қалаларына,  Саратов,  Орынбор  губерниялары  мен 
Торғай облысына сатуға айдады. Сонымен қатар сатып алынған малдың 
бір бөлігі Астрахань, Қазан, Ставрополь, Кубань губерниялары мен Дон 
облысына  және  Баку,  Петровск  қалаларына  және  Воронеж,  Харьков, 
Самара, Тамбов губернияларына айдап әкетілді. 
Орал  облысының  әскери  казактар  қоныстанған  территория  мен 
жергілікті  қазақтар  мекендеген  жерлерде  өткізілетін  жәрмеңкелерге  
Орынбор,  Самара  және  Торғай  облыстарынан  сату  үшін  мал  айдап 
әкелінген. 
1902  жылы  жәрмеңкелерге  22734  жылқы,  153951  мүйізді  ірі  қара 
(сиыр), 4884 түйе 1008607 қой мен ешкі сатуға айдап әкелініп, облыстан 
тысқары жерлерге 12906 жылқы, 73106 сиыр, 2786 түйе, 316690 қой мен 
ешкі айдалған. (25) 
1902  жылы  Орал  облысындағы  әскери  казактар  қоныстанған 
территориядағы  жәрмеңкелерде  орта  есеппен  мал  бағасы  мынадай 
болды: (26) 
жылқы - 35 рубль 42 тиын 
сиыр - 27 рубль 88 тиын 
қой - 5 рубль 37 тиын 
түйе - 50 рубль 51 тиын 
Осы  жылы  қазақ  даласындағы  Ойыл  және  Темір  жәрмеңкелерінде 
мал орта есеппен мынадай бағаға сатылды: 
жылқы - 32 рубль 41 тиын 
сиыр - 27 рубль 77 тиын 

 
172 
қой - 5 рубль 05 тиын 
түйе - 52 рубль 88 тиын 
Орал  облысының  жәрмеңкелерінде  1902-жылы    сатылған  және 
жәрмеңкелерге сырттан әкелінген мал саны туралы мәлімет: (27) 
 
Мал 
Жылқы 
Ірі 
мүйізді 
қара сиыр 
Түйе 
Қой мен ешкі 
Орал облысы 
 
 
 
 
1) қалаларға 
6343 
41361 
738 
268743 
2) басқа жерлерге 
3485 
39484 
1360 
483174 
барлығы 
9828 
80845 
2098 
691917 
Облыстан сырт жерлерге 
 
 
 
 
Петербург, Москва 
19 
34799 
 
 
Губернияларға: Саратов, Орынбор, 
Торғай облысы 
11795 
37789 
2696 
311105 
Губернияларға: Астрахань, Қазан, 
Ставрополь, Кубань, Дон облысы, 
Баку, Петровск 
904 
4 
90 
5585 
Губернияларға: Воронеж, Харьков, 
Рязань, Симбирск, Тамбов 
188 
514 
 
 
Барлығы 
12906 
73106 
2786 
316690 
Айдалған малдың саны 
22734 
153951 
4884 
1008607 
Айдап әкелінген мал 
 
 
 
 
1. Облыс шеңберінен 
13142 
151462 
3443 
989016 
2. Басқа губерниялардан  және 
облыстардан 
 
 
 
 
Орынбор, Самара және Торғай 
облысынан 
9297 
1003 
1037 
152 
Астрахань губерниясынан 
267 
1486 
242 
14630 
Петровск 
 
 
105 
 
Закаспий облысынан 
28 
 
57 
5409 
Айдап әкелінген мал саны 
22734 
153951 
4884 
100867 
Сырттан әкелінгеннен  сыртқа 
әкетілген артық малдың саны 
3314 
70617 
1345 
297099 
 
Орал  уезі  2  әкімшілікке  бөлініп,  Жайықтың  оң  жақ  жағалауына 
Оралға  қоныс  аударған  әскери  казактары,  ал  сол  жағалауға  жергілікті 
қазақ  рулары  жайғасты.  Әскери  территорияда  Сламихинск,  Иртецк, 
Каменск,  Ташлинск  поселкелері  мен  Орал,  Гурьев  және  Калмыков 
қалаларында  облыстағы  ірі  жәрмеңкелер  өткізілсе,  Жайықтың  сол 
жағындағы 
кең 
байтақ 
қазақ 
даласындағы 
Темір 
уезінің 
территориясында  Темір  (Қарақамыс),  Ойыл  (Көкжар)  жәрмеңкелері 
жұмыс жасады. 
Орал  облысының  әскери  территориясы  мен  қазақ    даласындағы 
жәрмеңкелердегі сауда айналымының көлемі туралы мәліметтер: (28) 
 

 
173 
Жылдар 
Әскери 
территориядағы 
жәрмеңкелер (рубль) 
Қазақ 
даласындағы 
жәрмеңкелер (рубль) 
1899 
1572615 
2923845 
1900 
1801821 
3046707 
1901 
1574195 
2253894 
1902 
1682258 
3398175 
1903 
1449078 
3509362 
1904 
1124776 
4257078 
1905 
1895905 
4676443 
1906 
1402167 
3347195 
1907 
1910411 
4893585 
1908 
3017854 
4404881 
1909 
1742602 
3198660 
1910 
2251102 
3872760 
1912 
1960195 
4978875 
 
Ерекше  атап  өтетін  нәрсе,  Орал  облысындағы  қазақ  даласындағы 
Темір  және  Ойыл  жәрмеңкелерінің  сауда  айналымы,  әскери  казак 
территориясындағы  жәрмеңкелерден  бірнеше  есе  артық    болды.  Оның 
басты  себебі,  Ойыл  және  Темір  жәрмеңкелеріне  Торғай  облысының  
Ақтөбе,  Ырғыз  уездерінің  қазақ  рулары  көптеп  қатынасты.  Әсіресе 
Ойыл  жәрмеңкесінің  орналасқан  жері  үш  уездің  –  Орал,  Гурьев  және 
Темір  –  қиылысқан  жеріне  орналасқандықтан  оған  мал  және  мал 
өнімдерін әкелген жергілікті қазақ рулары өте  көп болды.  
Орал  облысы  территориясындағы  жәрмеңке  бірінші  дүние  жүзілік 
соғыс алдында және соғыс жылдары өз даму қарқынын жоғалтқан жоқ.. 
1912 жылы облыс бойынша жәрмеңкелердің товар айналымы 2.150.389 
рубль  болса,  казак  территориясында  1.288.592  рубль,  қазақ  даласында 
861.797 рубль болды. 
1912  жылы  Орал  облысының  жәрмеңкелерінде  сатылған  товарлар 
туралы мәліметтер (рубль): (29) 
 
Базар өткен 
жерлер: 
Мал 
және 
мал 
өнімдері 
Астық 
өнімдері 
Товарлар 
(заттар) 
Өнімдер  Ағаш 
Балық, 
балық 
өнімдері 
Барлығы 
 
Әскери 
территориядағы 
казактар 
311508 
349400 
49420 
550 
4870 
10500 
726248 
Басқа жақтан 
келгендер 
133944 
144680 
2461100 
12500 
24820 
400 
562344 
Барлығы 
445452 
493980 
295520 
12050 
29690 
10900 
1288592 
Қазақ даласы 
29167 
39390 
109440 
15 
2600 
- 
180612 

 
174 
Қазақтар 
224815 
112440 
341300 
- 
2600 
- 
681185 
Барлығы 
254012 
151830 
450740 
15 
5200 
- 
861797 
Облыс 
бойынша 
699464 
645810 
746260 
13065 
34890 
10900 
2150389 
              
1914  жылы  Орал  облысы  бойынша  жәрмеңкелердің  товар 
айналымы  19.190.921  рубльге  жетті.  Әскери  территориядағы 
жәрмеңкелерде  товар  айналымы  16.936.826  рубль,  қазақ  даласындағы 
жәрмеңкелердің товар айналымы 2.254.095 рубль құрады.                                             
1914 жылы Орал облысының    жәрмеңкелерінде сатылған товарлар 
туралы мәліметтер (рубль): (30) 
                    
Базар өткен 
жерлер: 
мал 
және 
мал 
өнімде
рі 
астық 
өнімде
рі 
товарла
р 
(заттар) 
өнімде
р 
ағаш 
балық, 
балық 
өнімде
рі 
барлығ
ы 
 
әскери 
территориядағ
ы 
казактар 
947880 
105586
0 
166260 
2200 
10150 
518546 
2700899
6 
басқа жақтан 
келгендер 
46030 
170655 
1363833
0 
243830 
10945
0 
27635 
1423593
0 
Барлығы 
993910 
122651
5 
1380459
0 
246030 
11960
0 
546181 
1693682
6 
Қазақ даласы 
756817 
519072 
783646 
27822 
61163 
105575 
2254095 
Қазақтар 
 
 
 
 
 
 
 
барлығы 
756817 
519072 
783646 
27822 
61163 
105575 
2254095 
Облыс 
бойынша 
175072
7 
174558
7 
1458823
6 
273852 
18076
3 
651756 
1919092
1 
1915  жылы  Орал  облысында  өткізілген  жәрмеңкелердің  товар 
айналымы  9.485.754  рубль  құрады.  Осы  товар  айналымның  7.451.777 
рублі  әскери  казак  территориясының  үлесінде  болды.  Ал  қазақ 
даласындағы жәрмеңкелердің товар айналымы 2.033.977 рубль болды. 
1915  жылы  Орал  облысының  жәрмеңкелерінде  сатылған  товарлар 
туралы мәліметтер (рубль): (31) 
 
Базар өткен 
жерлер: 
мал 
және 
мал 
өнімдер
і 
астық 
өнімдер
і 
товарла
р 
(заттар) 
өнімде
р 
ағаш 
балық, 
балық 
өнімдер
і 
барлығ
ы 
 
әскери 
территориядағ
ы казактар 
118182
8 
117299
1 
43853 
1250 
10400 
539320 
294964
2 
басқа жақтан 
келгендер 
240106
9 
155723 
1482005 
242045 
12900
0 
92293 
450213
5 

 
175 
Барлығы 
358289
7 
132871
4 
1525858 
243295 
13940
0 
631613 
745177
7 
Қазақ даласы 
473440 
779467 
688850 
30320 
24000 
37900 
203397
7 
Қазақтар 
 
 
 
 
 
 
 
Барлығы 
473440 
779467 
688850 
30320 
24000 
37900 
203397
7 
Облыс 
бойынша 
405633
7 
210818
1 
2214708 
273615 
16340
0 
669513 
948575
4 
         
Орал  облысының  әскер  территориясындағы  тұрғындардың  негізгі 
кәсібінің  бірі  балық  аулау  және  балық  өнімдерін  өңдеп  сауда  жасау 
болды.    Орал  облысында  балық  Орал  өзенінің  бойымен  1095  версть 
(шақырым) 
созылып, 
Каспий 
теңізінің 
әскери 
казактар 
территориясымен  шектес  жерлерінде  ауланды.  Балық  өңдеу  ісінің 
дамуына  тұзы  өте  сапалы  Индер  тұзды  көлінің  жақын  орналасқаны 
өзінің  жақсы  әсерін  тигізді  Сонымен  қатар  балық  өндірісі  үшін 
Қарабатан,  Ембі  (Жем)  бойы  көлдері,  Тентек  сор  тұзды  көлдер  тобы, 
Ескене  көлінен  өндірілетін  тұздар  пайдаланылды.Балық  өндірісі 
сонымен  бірге  Астрахань  балық  өндіру  мекемесіне  қарасты  теңіз 
бойында  да  ерекше  қарқынмен  дамыды.  Осы  өңірде  1908-жылы  19 
балық  аулау  участкесі  жұмыс  жасады.  Елді  мекендер  бойынша 
(поселкалар)  бойынша  бұл  өндіріс  мекемелері  былайша  орналасты: 
Ракуша поселкасында 2 балық өндіру мекемесі, Алисат поселкасында – 
1,  Прорва  поселкасында  –  1,  қалғандары  Жылы  ой  (қос)  поселкасында 
жұмыс  істеді.  1908-жылы  осы  өңірдегі  19  участкадағы  балық  өңдеу 
мекемелерінде 11443000 дана вобла (58583 пұт), 73400 дана бершовник 
(8697  пұт),  1076  пұт  вобла,  1128  пұт  тарама  уылдырығы  дайындалды, 
88000 дана сельдь, 419300 дана пузанка, ауланды. Қызыл балық: белуга 
170 дана (485 пұт 30 фунт ), осетр 704 дана (554 пұт), севрюга 308 дана 
(121  пұт  5  фунт),  түйіршік  дәнді  қара  уылдырық  62  пұт  8  фунт, 
паюсный уылдырық  9 пұт 20 фунт дайындалды.. 
Жем  өзенінің    суларындағы  балықшыларға  балық    аулау  науқаны 
кезінде ескекшілерге 70 рубль, аушыларға 100 рубль ақша ақы төленді. 
Қазақ  шаруалары  Каспий  теңізі  жағалауларында  орыстардың  балық 
кәсіпшіліктерінде  көктем  айларында  14  рубльге,  күз  айларында  30 
рубльге жұмысқа жалданған.  (32) 
Орыс үкіметі   Каспий теңізі мен Жем өзені суларынан балық аулау 
ісін үнемі бақылап, өз назарында ұстап отырды.  1828-жылы 23-ақпанда 
Балық    және  итбалық  аулау  өндірісі  экспедициясының  «Жем  өзені 
суларындағы балық аулау өндірісін көшпелі халықтардың шабуылынан 
қорғау  туралы»  қаулысы  қабылданды,  ал  1830-жылы  сенатор  И.П. 
Лавров  Ресей  қаржы  министрлігіне  Жем  балық  аулау  участогынде 
балықты  жыртқыштықпен  аулауға  тиым  салу  туралы  жоба  ұсынды.  
1833-жылы  Астрахань  балық  кәсіпшілігі  қоғамының  депутаттары 

 
176 
«Каспий  теңізіндегі  балық  аулауды  ұйымдастыру,  теңіздегі  және  өзендегі 
балық  аулауды  жетілдіру»  ісін  зерттеп,  әскери-казактардың  балық  аулау 
ісіндегі өрескел әрекеттерін ашып көрсете отырып, Астрахан губернаторы 
Татищевтің заңға қайшы келетін қаулы шығарып, Ресей патшасының 1802-
жылғы  27-тамыздағы  және  1803-жылғы  2-қыркүйектегі  жарлықтарын 
бұзып  отырғанын  әшкереледі.    Шынында  да  осы  жарлықтарға  сәйкес 
Каспий  теңізінің  жағалаулары  Орал  казак  әскерлерінің  қарамағына 
берілмегені,  тек  оларға  Жайық  өзенінің  арналары  мен  жағалауларында 
балық аулауға ғана рұхсат етілген болатын. Балық аулау кәсіпшілігін казак 
орыстар өз қолдарына шоғырландыруға тырысты. Балық аулауға орал казак 
әскерінен басқалар жіберілмеді. 
Кіші  жүздің  шығыс  бөлігінің  қазақтары  Уст-Уй  және 
Звериноголовской  станицаларында  жылына  2500  рубльге  балық  сатты. 
Кіші  жүздің  батыс  бөлігінде  тұратын  қазақтар  700  рубльдің  балығын 
осы 
станицалардың 
базарына 
әкеліп 
өткізді. 
Балық 
аулау 
шаруашылығының  дамуы  ас  тұзына  деген  сұранысты  өсірді.  Орынбор 
шекара  комиссиясының  есебіне  қарағанда  1857  жылы  Кіші  жүздің 
шығыс бөлігіндегі қазақтар Орынбор линиясының бойында 248.923 пұт 
тұзды  40  мың  рубльден  астам  ақшаға  сатқан.  Базарларда  1  пұт  тұздың 
бағасы 18 тиынға жетті. 
1875-жылы  Орал  (Жайық)  өзені  бойыннан  жер  аударылған  Орал 
әскери  казактары  Сырдария  мен  Амудария  өзендерінің  бойына 
қоныстанды.  Олар  Сырдың  Аралға  құятын  жерінен  балық  аулау  ісін 
жандандырды. Осы жерден ауланған балықты алыпсатарлар 1 рубль 20 
тиын мен 1 рубль 80 тиынға сатып алып, Орынборда 4 рубльге сатты.  
Орал  облысында  балық  және  балық    өнімдерінің  товар  айналымы 
туралы мәліметтер (рубль есебімен): (33) 
 
Жылдар 
Әскери казак 
территориясында 
Қазақ даласында 
Барлығы 
1902 
6901109 
479410 
7380519 
1903 
5360041 
319547 
5679588 
1904 
3086683 
223487 
3310170 
1905 
4230516 
219494 
4450010 
1906 
3632750 
190500 
3823250 
1907 
4556217 
201000 
4757217 
1908 
4758740 
205617 
4964366 
1909 
2688072 
 
2688072 
1910 
2203929 
 
2203920 
1911 
 
 
 
1912 
10900 
 
10900 
1914 
562285 
106575 
668860 
1915 
641153 
39400 
680553 

 
177 
    Қазақстанның  батыс  өңірінде  сауда  қатынастарында  балық  саудасы 
ерекше  орын  алды.  Балық  аулау,  балық  өнімдерін  өндіру  және  балық 
тағамдарын  пайдалану  өзен-көл  жағасында  орналасқан  қазақтар  үшін 
үйреншікті шаруа болатын. 
Батыс Қазақстанның Каспий теңізі. Жайық, Қиғаш, Қамыс, Самар, 
Жем,  Сағыз,  Ойыл  және  Қиыл  өзендерінен  ауланған  әр  түрлі      сазан, 
жайын,  карась,  вобла,  ерш,  майшабақ,  кутум,  минога,  берш,  көксерке, 
нәлім, табан, қызылқанат, алабұға,  ақбалық,  шортан, шоқыр, қорытпа, 
бекіре,  қызылбалық,  тарашка,  аққайраң,  жерех,  қаражонды  сельд, 
ақамур  сияқты  балық  өнімдерінен  сапалы  да  дәмді  балық  тағамдары 
дайындалып, халықаралық сауда айналымына шығарылды.                        
Орыс  көпестері  Орал,  Астрахань  облыстарынан  және  Бөкей 
Ордасынан  қазақтардан  сатып  алған  балық  өнімдерін  Ресейдің  батыс 
және  орталық  губернияларына  балық  керуендерімен  жиі-жиі  жіберіп 
тұрды. 
1861  -  жылы  31353  қорытпа,  47587  шоқыр,  198899  севрюга, 
барлығы 277839 балық ауланып,7248 пұт 23 фунт уылдырық, 563 пұт 13 
фунт  балық  желімі,  552  пұт  7  фунт  балық  жоны  барлығы  8364  пұт  3 
фунт балық өнімдері саудаға шығарылды. (34) 
1875-жылы  Астрахань  қаласы  арқылы  47960  килограмм  қызыл 
балық,  200354  килограмм  қарабалық  өнімдері,  1127  килограмм  балық 
желімі,  318573  килограмм  кептірілген  балық,  85564  килограмм 
уылдырық,  875  килограмм  қызылбалық  жоны  ішкі  Ресейге  жіберілген. 
(35) 
Темір  жол  қатынастарының  дамуына  байланысты  балық  өнімдері 
Ресей губернияларына поезд арқылы тасыла бастады. 
1895-1900 жылдар арасында поезд арқылы Орал облысынан сыртқа 
жөнелтілген балық және уылдырық мөлшері туралы мәліметтер: (36) 
 
1895 
1896 
1897 
1898 
1899 
1900 
139991 
374119 
313683 
531732 
724630 
492890 
 
1902-жылы Орал облысында өндірілген балық және балық өнімдері 
туралы мәлімет: (37) 
   
Балық товарының 
сорттары 
Жаңа 
ауланған 
Тұздалған 
барлығы 
Пұт  фунт 
Пұт фунт 
Пұт фунт 
Қызыл балық  
уылдырығы 
 
 
4200 
11 
7473 
11 
Қара балық  уылдырығы 
 
 
35290 
 
38179 
 
Балық және қызыл балық 
 
 
193 
18 
193 
18 
Балық желімі 
69 
32 
 
 
69 
32 

 
178 
Вязига 
2 
 
 
 
2 
 
Балық майы 
197 
10 
 
 
197 
10 
Қызыл балық 
28375 
20 
29035 
1 
57410 
21 
Қара балық 
742069 
25 
2165501 
21 
2907571 
6 
 
1901-жылмен салыстырғанда 1902-жылы сыртқа балық және балық 
өнімдерін  шығару  өсе  түсті,  уылдырық  1689  пұт  15  фунтқа,  жаңа 
ауланған  және  тұздалған  қызыл  балық  18897  пұт  14  фунтқа,  жаңа 
ауланған  және  тұздалған  қара  балық  1527655  пұт  35  фунтқа    артты.  
Сыртқа  шығарылған  балық  және  балық  өнімдерінің  бағасы  901109 
рубльге  тең  болып,  әскери  территориядағы  әрбір  ер  адамға  шаққанда 
106 рубль 02 тиыннан келді. 
1902-жылы  балық    өндірумен  62283  кәсіпкер  айналысып,  олардың 
қарамағында  6055  жұмысшы  болды,  балық  аулауға  1923  кеме,  6117 
қайық  пайдаланылды. 
1901-жылмен  салыстырғанда  кәсіпкерлер  саны  25687адамға 
жұмысшылар  саны1941  адамға,  кемелер  саны  1016  данаға,  қайықтар 
саны 5324 данаға артты. 
1908-жылы  Орал  облысында  сыртқа  шығарылған  балық  өнімдері 
туралы мәлімет: (38) 
 
 
Жаңа 
ауланған 
Тұздалған 
Барлығы 
Балық товарының сорттары 
Пұт  фунт 
Пұт фунт 
Пұт фунт 
Қызыл балық  уылдырығы 
 
 
2589 
06 
2598 
06 
Қара балық  уылдырығы 
 
 
11698 
34 
11698 
34 
Балык (қызыл балықтан) 
 
 
1697 
39 
1197 
39 
Балық желімі 
12 
37 
 
 
12 
37 
Балық майы  
216 
17 
 
 
216 
17 
Қызыл балық 
141954 
15 
25965 
02 
167919 
17 
 Қара балық 
357296 
 
727562 
 
1084858 
 
Ақ  балықтар 
6155 
13 
 
 
6155 
13 
 
1908-жылы  өткен  1907-жылмен  салыстырғанда  қызыл  балықтың 
уылдырығы 368 пұт 23 фунтқа, жаңадан ауланған және тұздалған қызыл 
балықтың еті 43158 пұт 287 фунтқа, жаңадан ауланған  және тұздалған 
қара  балық  985942  пұт19  фунтқа  кем  шығарылды.  Сырқа  шығарылған 
барлық балық өнімдерінің бағасы 4758749 рубль 27 тиын болды, әскер 
территориясындағы әрбір жанға шаққанда 64 рубль 68 тиын құрады. 
Тұрақты және жәрмеңке саудасының дамуын қамтамасыз ететін іс-
шараларды іске асыру нәтижесінде Орал қаласының Ресейдің азиаттық 
сауда  орталығы  ретінде  маңызы  арта  түсті.  Сөйтіп  ХХ  ғасырдың 

 
179 
басында  Орал  қаласы  Батыс  Қазақстандағы  ең  ірі  сауда  орталығы 
ретіндегі жетекші рольге ие болды.  
 

жүктеу/скачать 2,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: