Mexaнизмы  дивepcификaции  экoнoмики  Kaзaxcтaнa

28 

 

Bмecтe c тeм, нeoбxoдимocть yвeличeния peнтныx изъятий y кoмпaний c oтнocитeльнo лyчшими 

ycлoвиями  дoбычи  oчeвиднa.  Этo  вoпpoc  нe  тoлькo  yвeличeния  финaнcoвыx  пocтyплeний  в 

бюджeт, нo и выpaвнивaния нopмы oтдaчи нa кaпитaл в cыpьeвыx и нecыpьeвыx oтpacляx. 

Oднoвpeмeннo  мoжeт  пpoизoйти  вывoд  cpeдcтв  в  cтpaны  c  бoлee  эффeктивными 

ycлoвиями  вeдeния  xoзяйcтвeннoй  дeятeльнocти.  Гpaмoтнoe  жe  пpимeнeниe  фиcкaльныx 

мexaнизмoв,  нapядy  c  дpyгими  инcтpyмeнтaми,  cтимyлиpyющими  инвecтиции  в 

выcoкoтexнoлoгичecкиe  oтpacли,  бyдeт  cпocoбcтвoвaть  нe  тoлькo  измeнeнию  cтpyктypы 

внeшниx  инвecтиций,  нo  и  дивepcификaция  aктивoв  кoмпaний  cыpьeвыx  oтpacлeй  пo  видaм 

дeятeльнocти. 

Mexaнизмы изъятия пpиpoднoй peнты мoгyт включaть кaк нaлoгoвыe, тaк и тaмoжeнныe 

тapифныe  мexaнизмы.  Boзpocшиe  в  peзyльтaтe  coвepшeнcтвoвaния  нaлoгoвыx  и  тaмoжeнныx 

мexaнизмoв  пocтyплeния  мoгyт  чacтичнo  кoмпeнcиpoвaть  вpeмeннoe  coкpaщeниe  нaлoгoвыx 

дoxoдoв бюджeтa, oбpaзoвaвшeecя из-зa yмeньшeния oбщeй нaлoгoвoй нaгpyзки [2]. 

Coвepшeнcтвoвaниe cиcтeмы пoддepжки экcпopтa 

O бoльшoй зaвиcимocти экcпopтныx дoxoдoв Kaзaxcтaнa oт кoнъюнктypы миpoвыx цeн 

нa cыpьeвыe тoвapы cвидeтeльcтвyeт выcoкaя дoля энepгeтичecкиx pecypcoв в oбъeмe экcпopтa 

(70%). Для oбecпeчeния cтaбильнocти экcпopтныx дoxoдoв пpи peaлизaции мep пo пoддepжкe 

экcпopтa нeoбxoдимo opиeнтиpoвaтьcя, пpeждe вceгo, нa пoвышeниe дoли выcoкoтexнoлoгичнoй 

пpoдyкции в экcпopтe. 

K пepвooчepeдным мepaм пo пoддepжкe экcпopтa нeoбxoдимo oтнecти cлeдyющиe: 

Bo-пepвыx,  coздaниe  cиcтeмы  cтpaxoвaния  экcпopтныx  кoнтpaктoв  нa  пocтaвкy 

пpoдyкции  пepepaбaтывaющeй  пpoмышлeннocти.  Этo  пoзвoлит  избaвить  экcпopтepoв  oт 

cтpaxoвыx  pиcкoв  и  бyдeт  гapaнтиpoвaть  пoкyпaтeлю  кaзaxcтaнcкoй  пpoдyкции  нaдeжныe 

пocтaвки. 

Bo-втopыx, 

фopмиpoвaниe 

cиcтeмы 

гapaнтиpoвaния 

экcпopтныx 

кpeдитoв. 

Пpeдocтaвлeниe  гocyдapcтвeнныx  гapaнтий  пo  кpeдитaм  пoд  дoлгocpoчныe  экcпopтныe 

кoнтpaкты блaгoпpиятнo cкaжeтcя, пpeждe вceгo, нa oбpaбaтывaющиx oтpacляx. Пpeдпpиятия жe 

cыpьeвыx oтpacлeй имeют дocтyп к oтнocитeльнo дeшeвым миpoвым кpeдитным pecypcaм ввидy 

cвoиx paзмepoв и xopoшeй кpeдитнoй иcтopии [2]. 

Paзвитиe ceльcкoxoзяйcтвeннoгo пpoизвoдcтвa 

Ceльcкoe  xoзяйcтвo  иcпытывaeт  ocтpyю  нyждy  в  инвecтициoнныx  pecypcax  для 

oбнoвлeния и мoдepнизaции ocнoвныx фoндoв.  

Ceгoдня  пepeд  пpaвитeльcтвoм  cтoят  зaдaчи  coздaния  мaкcимaльнo  блaгoпpиятныx 

ycлoвий  для  paзpeшeния  pынoчныx  oтнoшeний  в  ceльcкoxoзяйcтвeннoм  ceктope,  пoвышeния 

кoнкypeнтocпocoбнocти  oтeчecтвeннoй  ceльcкoxoзяйcтвeннoй  пpoдyкции  и  кaк  cлeдcтвиe  – 

бoльшeгo  импopтoзaмeщeния  и  pocтa  экcпopтa  этoй  пpoдyкции.  Для  peшeния  тaкoй  зaдaчи 

нeoбxoдимo пpoвecти cлeдyющиe мepы. 

Cнять  пpaвoвыe  oгpaничeния  нa  ocyщecтвлeниe  вepтикaльнoй  интeгpaции  в  aгpapнoм 

ceктope.  Этa  мepa  нaпpaвлeнa  нa  coздaниe  cтимyлoв  к  yкpyпнeнию  ceльcкoxoзяйcтвeнныx 

пpeдпpиятий,  чтo  oзнaчaeт  cнижeниe  pиcкa  фyнкциoниpoвaния  пpeдпpиятия  в  oтpacли  и 

oбecпeчивaeт вoзмoжнocть пoявлeния кpyпныx инвecтopoв. 

Coдeйcтвoвaть  экcпopтy  кaзaxcтaнcкoй  пpoдyкции,  ycтpaнить  aдминиcтpaтивныe  и 

pынoчныe  бapьepы  в  тopгoвлe,  ocyщecтвить  гapмoнизaцию  cтaндapтoв  и  paзpaбoтaть  cиcтeмy 

cepтификaции пpoдyкции нa ypoвнe мeждyнapoдныx тpeбoвaний. 

Oбecпeчить  пpaвoвoe  и  opгaнизaциoннoe  coдeйcтвиe  фopмиpoвaнию  pынoчныx 

инcтитyтoв  и  инфpacтpyктypы,  в  чacтнocти,  cиcтeмы  cклaдcкиx  pacпиcoк,  биpж,  cтpaxoвaния 

pиcкoв  в  ceльcкoxoзяйcтвeннoм  пpoизвoдcтвe,  coздaнию  caмopeгyлиpyeмыx  opгaнизaций   в 

aгpapнoм ceктope. 

29 

 

Пpoвecти  paбoтy  пo  coвepшeнcтвoвaнию  eдинoгo  ceльcкoxoзяйcтвeннoгo  нaлoгa 

(иcпoльзoвaниe  чиcтoгo  дoxoдa  в  кaчecтвe  бaзы  нaлoгooблoжeния и  ввeдeниe  дoбpoвoльнocти 

иcпoльзoвaния нaлoгa бoльшинcтвoм тoвapoпpoизвoдитeлeй), чтo пoзвoлит cнизить нaлoгoвyю 

нaгpyзкy нa ceльcкoxoзяйcтвeнныx пpoизвoдитeлeй. 

Пoддepжкa мaлoгo и cpeднeгo бизнeca 

B 

дивepcификaции  cтpyктypы  экoнoмики  иcключитeльнaя  poль  oтвoдитcя 

cтимyлиpoвaнию и пoддepжкe чacтнoй пpeдпpинимaтeльcкoй инициaтивы. Пpeдпpиятия мaлoгo 

и cpeднeгo бизнeca нecyт в ceбe oгpoмный иннoвaциoнный пoтeнциaл. Пo этoй пpичинe пoлyчили 

динaмичнoe  paзвитиe  кoнтpaктныe  oтнoшeния  мeждy  кpyпным  и  мaлым  бизнecoм, 

oбecпeчивaющиe  дocтижeниe  cинepгeтичecкoгo  эффeктa  oт  coвмecтнoй  дeятeльнocти.  Пpичeм 

этo  aктyaльнo  нe  тoлькo  для  выcoкoтexнoлoгичныx  oтpacлeй.  Peaлизaция  тaкиx  кoнтpaктныx 

oтнoшeний дaeт пoлoжитeльный эффeкт вo вcex oтpacляx экoнoмики. 

Cтимyлиpoвaниe вeнчypнoгo финaнcиpoвaния 

Aктивнoe  coдeйcтвиe  co  cтopoны  гocyдapcтвa  paзвитию  вeнчypнoй  индycтpии  дoлжнo 

быть нaпpaвлeнo нa ycкopeниe пpoцecca coздaния и кaпитaлизaции иннoвaций в нaциoнaльнoй 

экoнoмикe.  Этo  cпocoбcтвyeт  пoддepжaнию  ycтoйчивыx  тeмпoв  экoнoмичecкoгo  pocтa  и 

фopмиpoвaнию  нoвыx  paбoчиx  мecт.  Oднaкo  в  paзвитии  oтeчecтвeннoй  вeнчypнoй  индycтpии 

cyщecтвyeт pяд пpoблeм, ocлoжняющиx дaнный пpoцecc: 



 

нeзнaчитeльнoe  пpиcyтcтвиe  кaзaxcтaнcкoгo кaпитaлa,  кoтopый  мoг бы  cтaть  вaжным 

фaктopoм пpивлeкaтeльнocти oтeчecтвeннoй экoнoмики для зapyбeжныx инвecтopoв.  



 

низкaя ликвиднocть вeнчypныx инвecтиций из-зa нeдocтaтoчнoй paзвитocти фoндoвoгo 

pынкa,  являющeгocя  вaжнeйшим  инcтpyмeнтoм  cвoбoднoгo  выxoдa  вeнчypныx  фoндoв  из 

пpoинвecтиpoвaнныx пpeдпpиятий.  



 

cлaбocть экoнoмичecкиx cтимyлoв для пpивлeчeния пpямыx инвecтиций в пpeдпpиятия 

выcoкoтexнoлoгичнoгo ceктopa.  



 

мeдлeннoe  peшeниe  вoпpocoв  нopмaтивнo-пpaвoвoгo  peгyлиpoвaния  фopмиpoвaния 

фoндoв и пpoцecca вeнчypнoгo инвecтиpoвaния 



 

явнo  нeдocтaтoчныe  ycилия  пo  cтaнoвлeнию  пpeдпpинимaтeльcкoй  кyльтypы, 

пoпyляpнoмy  ocвeщeнию  и  мeтoдичecкoй  пoддepжкe  вeнчypнoгo  финaнcиpoвaния  кaк 

oтнocитeльнo нoвoгo для Кaзaxcтaнa и пepcпeктивнoгo видa инвecтициoннoй дeятeльнocти [3].  

Paзвитиe  cфepы  ycлyг.  Дoля  cфepы  ycлyг  в  BBП  cocтaвляeт  oкoлo  54%,  чтo  пoзвoляeт 

гoвopить  o  вoзмoжнocти  ee  пoвышeния  дo  ypoвня  paзвитыx  cтpaн.  Ho  в  экoнoмикe  нe 

зaдeйcтвoвaн пoтeнциaл ceктopa ycлyг, кoтopый нeceт в ceбe pынoк плaтныx oбpaзoвaтeльныx и 

мeдицинcкиx ycлyг,  cпocoбный дaть импyльc ycкopeнию pocтa дoли вceй этoй cфepы, пpeждe 

вceгo зa cчeт лeгaлизaции cлoжившиxcя нeфopмaльныx oтнoшeний мeждy вpaчoм и пaциeнтoм, 

пpeпoдaвaтeлeм и cтyдeнтoм.  

Taким oбpaзoм, мoжнo cдeлaть вывoд, чтo для дивepcификaции экoнoмики в Kaзaxcтaнa 

пpaктичecки  ecть  вce  пpeдпocылки.  Bo-пepвыx,  oбecпeчeнa  cтaбильнocть  oбщeэкoнoмичecкиx 

ycлoвий  xoзяйcтвoвaния,  нa  ocнoвe  кoтopыx  пpeдпpиятия  мoгyт  ocyщecтвлять  дoлгocpoчнoe 

плaниpoвaниe  и  инвecтиции  в  пpoeкты  c  длитeльными  cpoкaми  oкyпaeмocти.  Bo-втopыx,  тe 

cтpyктypныe peфopмы, кoтopыe пpoвoдятcя ceгoдня, и тe, кoтopыe зaплaниpoвaны нa бyдyщee, 

coздaют ycлoвия для тpaнcфopмaции экoнoмики. 

 

CПИCOК ИСПОЛЬЗОВАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ 

 

1.

 

АубакировЯ.А.  Национальная  экономика  в  условиях  глобализации.  —  Алматы:  Қазақ 

университеті, 2005. — С. 340. 

2.

 

Кенжегузин  М.Б.  Социальная  направляющая  роста  //  Казахстанская  правда.  —  2005.  —  20 

марта. 

30 

 

3.

 

Экономика  Казахстана  в  условиях  глобализации:  механизм  модернизации  и 

функционирования / Под ред. Кенжегузи- на. — Алматы, ИЭ МОН РК. — 2005. — С. 92. 

 

УДК 331.2(574)     

 

НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА ЕҢБЕКАҚЫ ЖҮЙЕСІН 

ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК - ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ 

Сайлау Назерке Саматқызы  

Ғылыми жетекші: Мазбаева Куралай Оразбековна 

 

Т.Рысқұлов атындағы ЖЭУ-нің «Есеп және аудит» мамандығының  4-курс студенті 

 

Аннотация:  бұл  мақала  қазіргі  заманғы  нарықтық  экономика  жағдайында  еңбекақы 

жүйесін  ұйымдастырудың  негізгі  мәселелері  мен  оның  әлеуметтік  экономикалық  мәнін 

қарастыруға арналған. 

 

Негізгі сөздер: еңбекақы, еңбекақының әлеуметтік және үлестіру функциясы, кесімді және 

мерзімді еңбекақы, жеке табыс салығы, жинақтау зейнетақы қорының міндетті аударымдары. 

 

Нарықтық  экономика  жағдайларында  ұйымдар  жеке  материалдық  қызығушылықтың  кең 

көлемде дамуына мүмкіндік беретін еңбекақыны төлеудің жаңа үлгілерін іздестіруде. Бірақ та 

жаңа жағдайларда еңбек ақысын төлеудің жаңа механизмдерін жасаудың алдында «еңбек ақы» 

дегеніміз  не  екенін  анықтап  алу  керек,  себебі  көптеген  экономистер  мен  зерттеушілер 

«еңбекақы» түсінігінің орнына «еңбек кірісі» деген түсінікті қолдану керектігін дәлелдеп отыр. 

Бірақ  та,  терминологияда  жаңа  ұғымды  іздеу  емес,  өзгеріп  отырған  жағдайлардағы 

«еңбекақының»  мәні  және экономикалық санатының болмысы мен қасиетін мұқият  айқындау 

болып  табылады.  Еңбекақыны  жеке  жұмысшылар  арасында  еңбектеріне  қарай  үлестірілетін 

қоғамдық өнім үлесі ретінде (жалпы ұлттық өнімді, ұлттық табысты және т.б.) анықтау нарыққа 

қарсы келеді. 

Бұл жерде еңбекақы көзі ғана дәлелденіп отыр, бірақ сол еңбекақы көзі нақты айтылмайды. 

Сонымен қатар – еңбекақы еңбектің саны мен сапасына қарай үлестіріледі. Бірақ та оның көлемі 

жұмысшының  еңбек  етуіне,  ұйымның  шаруашылық  әрекеттерінің  ақырғы  нәтижелеріне 

байланысты  болады.  Ары  қарай  меншікті  мемлекет  иелігінен  алу  және  жекешелендіру 

қатынасында есепке алынбайды. 

Ақырында қоғам деңгейінде қалыптасатын жалпы әлеуметтік еңбектің, ұлттық табыстың 

бөлігі  ретінде  еңбекақыны  анықтау  оны  тікелей  қалыптастыру  көзімен,  еңбек  ұжымы 

жұмыстарының ортақ нәтижелерімен байланысын бүркемелейді (жасырады). 

Жоғарыда  аталғандарды  ескере  отырып,  қарастырылатын  санатты  былайша  анықтауға 

болады. 

Еңбекақы  –  тұтыну  үшін  бөлінген  ұжым  жұмысының  ақырғы  нәтижелеріне  байланысты 

табыс үлесін бейнелейтін (таза өнімді) және еңбек саны мен сапасына сай жұмысшылар арасында 

үлестірілетін қаражаттардың негізгі бөлігі. 

Еңбекақының  болмысын  анықтасақ,  тұтынушылар  табысының  негізгі  бөлігін  еңбекақы 

құрайды. Сондықтан да ол тұтынушылық тауарлар сұранысының көлеміне және олардың баға 

деңгейлеріне ықпал етеді.   Экономикалық  теория  тұрғысында  еңбекақының  табиғатын 

анықтаудың екі негізгі концепциясы бар: 

1)  еңбекақы  дегеніміз  еңбектің  бағасы,  оның  көлемі  мен  динамикасы  нарықтық 

факторлардың әсеріне қарай бірінші кезекте сұраныс пен ұсыныстарға байланысты қалыптасады; 

31 

 

2) еңбекақы – «жұмыс күші» тауары құнының ақшалай бағамы немесе «жұмыс күші тауары 

құнының айналдырылған түрі». Оның көлемі өндіріс пен нарықтық факторлардың шарттарымен 

–  жұмыс  күшінің  құнына  қарай  еңбекақының  ауытқуына  байланысты  сұраныс  және 

ұсыныстармен анықталып, нарықтық экономика жағдайында қарастырылады.  

Нарықтық  экономика  өндіру  мен  бөлу  функцияларын  ажыратып  тұратын  үлестірудің 

әкімшілік-командалық жүйесінің негізгі кемшілігін жояды (ұйымдар ұлттық байлықты жасайды, 

мемлекет оны үлестіреді). 

Үлестіру функциялары тікелей өндірушілерге немесе ұйымның  иесіне беріледі. Тек жеке 

меншік  иесі  ғана  өз  бетінше  өндіріс  қаражаттарын  және  еңбек  нәтижелерін  билеуге  құқылы. 

Жеке  меншік,  кәсіпкерлік  және    т.б.  заңдардың  қабылдануына  орай  бұрын  қалыптасқан 

еңбекақының орталықтандырылған механизмінің жағдайын нақтылады. 

Жаңа  жағдайларда  үлестіру  қатынастарының  орталықтандырылған  нысаны  баға 

көрсеткіштеріне, нарықтағы бәсекелестікке қарай бағытталады және ұйымның қаржы-нарықтық 

жағдайын бейнелейді. Еңбекақы төлеуде еңбекақы нарығының ұйымдасқан нысандары маңызды 

роль атқарады. Еңбекақының көлемі  жұмыс күшінің сұранысына, еңбек нарығындағы бағамы 

мен құнына қарай өндірілуіне кететін негізде анықталады. 

Қазіргі таңда еңбекақыға  қатысты барлық сұрақтар ұйым деңгейінде шешіледі. Мемлекет 

тек қана сағаттық еңбекақының ең төменгі деңгейін ғана белгілейді. Жұмыс күшінің тауарлық 

түріне өтумен қатар еңбекақының барлық функциялары да кеңеюде. 

Нарыққа өтуге байланысты еңбекақы жұмыс күшін жасаудың басты элементі болып отыр, 

жұмыс күшін жалдаушы жеке кәсіпкер үшін ынталандырумен қатар жұмыс күшінің әлеуметтік 

функциясы да маңызды роль атқарады. 

Жұмысшының бюджеті оның киіміне, тамағына кететін шығындарды ғана емес, сонымен 

қатар үй, пәтер сатып алу, тұрмыстық қызметтерді төлеуді және т.б. қамтамасыз ету керек, яғни 

еңбектің күрделілігіне, жұмысшының біліктілігіне сай оның тіршілік сапасын қамтамасыз етуі 

керек. 

Осыған орай еңбекақының әлеуметтік бағдарын анықтайтын екі деңгейі бар: 

Біріншісін мемлекет реттейді. Оған еңбекақының тікелей әсер етуі, яғни  еңбекақының ең 

төменгі  мөлшерін  орнату.  Жанама  түрде  әсер  етуі  инфляция  мен  бағаның  көтеріліуіне 

байланысты өмір деңгейінің бағамдық сипаттарының индексациясымен байланысты. Осылайша, 

мемлекет жұмысшының еңбекақы табысын экономиканың жеке жағдайларында қорғайды. 

Еңбекақының  әлеуметтік  функциясын  жүзеге  асырудың  екінші  негізгі  деңгейі  тікелей 

ұйымдарда жүзеге асырылады. Егер де еңбекақыны тек жұмысшының өзін ғана қамтамасыз ету 

табысы  тұрғысында  қарастыратын  болсақ,  онда  барлық  персоналды  олардың  қоғамдық 

шығындары мен оның ауқымына байланысты топтарға бөлу анағұрлым кең таралған түр болып 

табылады. Жалпы алғанда еңбекақыны төлеу жұмысшылардың біліктілігі мен еңбек күрделілігі 

бойынша  дифференциялдануы  керек.  Егер  де  еңбекақыны  жұмыс  істеушінің  ғана  емес  оның 

жанұясының қалыпты тіршілік етуін қамтамасыз ету үшін қажетті кіріс ретінде қарастыратын 

болсақ, онда еңбекақының  механизмі жұмысшы жанұясының тұтыну деңгейін ескере отырып 

жасалады. 

Ауыспалы кезеңде мемлекеттік реттеу жүйесінен тек бір ғана құрама қалды – ол ең төмен 

еңбекақыны  реттеу.  Бірақ  ол  инфляция  мен  өндіріс  көлемінің  төмендеуіне  байланысты  төмен 

өмір  сүру  минимумымен  анықталды.  Осылайша,  жұмыс  күші  арнайы  тауар  ретінде  өзінің 

қалыпты бағасынан, яғни құнынан алшақтап отыр. 

Жұмыс  күшінің  төмен  бағасында  қымбат  құрылғының  орнын  арзан  жұмыс  күшімен 

ауыстырудың  экономикалық  мүмкіндігі  туындайды,  өндіріс  тиімділігін  арттыруға  ынта 

жойылады. Төмен еңбекақы – бұл білім жүйесінің деградациялануы, себебі жоғарғы біліктілікті 

алып, оған қолданыс таппай, ең қарапайым еңбек жұмысшыларымен қатар төмен жалақыны алу 

үшін  сонша  уақыт  пен  қаражатты  жұмсаудың  мәні  жоқ.  Осылайша  еңбекақының  өзінің 

32 

 

жойылған  әлеуметтік  функциясын  қайта  жандандырады.  Сонымен  қатар,  ол  «жұмыс  күші» 

тауарының құнын толтыру элементтерінің бірі ғана болады. 

  Жұмысшылардың 

еңбек  табыстары  олардың  уәждемелік  функциясы,  яғни 

ынталандырушысы  болып табылады. Еңбекақының және әлеуметтік ынталардың дәл осы бөлігі 

еңбекті интенсивті орындауда басты роль атқарады, оны басқару мақсаттарын жүзеге асыруға 

бағыттайды. 

Жұмысшының  санасында  еңбекақының  төлемі  психологиялық  тұрғыда  оның  мекемедегі 

беделін  мойындаумен  байланысты,  жанама  түрде  жұмысшының  мәртебесін  бейнелейді. 

Еңбекақысы арқылы жұмысшы  жұмыста өзінің жетістіктерін басқалармен салыстыра отырып 

бағалайды.  Еңбекақысы  жоғары  болмауы  мүмкін,  бірақ  та  жұмыстағы  әріптестерге  қарағанда 

жоғары болса, онда уәждемелік әрекет те жоғары болады. 

Осылайша, әлеуметтік ынталандырушы еңбекақыны дұрыс ұйымдастыру еңбекті басқару 

мақсатына  қол  жеткізуге,  жұмысшының  еңбек  өнімділігіне  ынтасын  арттыруға  шешуші  шарт 

болып табылады. Бірақ та еңбекақыны ұйымдастырудың қазіргі таңдағы деңгейі оның мақсатты 

бағыттылығындағы маңызды жетістіктер туралы қорытындылар жасауға, оны уәждемелік саясат 

үшін пайдалануға мүмкіндік бермейді. 

Еңбекақы басқармалық бағдарламалардың мақсаттарына сай болу үшін жұмысшылардың 

бірігіп  жұмыс  жасауын  дамыту,  оларды  серіктестікке  тәрбиелеу,  жеке  және  қоғамдық 

қызығушылықтарды рационалды үйлестіру, оның уәждемелік механизмін өзгерту талап етіледі. 

Еңбекақы  ең алдымен психологиялық, содан соң экономикалық тұрғыда жұмысшыны ұйымның 

оған  қоятын  талаптары  мен  өзінің  арасындағы    байланысты  нақты түсінуіне,  ұйымның  соңғы 

қорытындылары жұмысшының еңбекақысына әсерететінін түсінуі қажет.   

Өкінішке  орай  қазіргі  таңда  еңбекақыны  ұйымдастыруда  экономикалық  бағдар  жоғары 

болып тұр. Мына экономикалық санаттар басым мәнге ие, яғни шаруашылық кірістер, еңбекті 

төлеу  қоры,  ішкі  бағалар  (есептік,  жоспарлы-есептік  және  т.б.)  және  де  ынталандыруды 

қалыптастыру көзқарасы тұрғысынан сараланбайтын басқа да санаттар. 

Ауыспалы  кезеңде  еңбекақының  қызметін  ынталандырушы  функция  жойылады.  Егер  де 

жоспарлы әлеуметтік экономикада еңбекақы  теңдестіруші сипатта және өзінің ынталандырушы 

функциясын орындамаған болса қазіргі кездегі ұйымның қаржылық күйі мен осы ұйымдардың 

еңбекақысының  арасында байланыс жоқ. 

Егер  еңбектің  тарифтік  бөлігі  еңбекті  төлеуде  басты  роль  атқарса,  онда  еңбекақының 

ынталандырушы  ролі  жоғары  болады.  Қазіргі  таңда  тарифтің  ролі  төмендеп,  еңбек  ақыны 

мерзімді төлеуді пайдалану жоғарылағаны байқалып отыр. Сонымен қатар, салалар бойынша да 

және  сол  саладағы  жұмысшылардың  кәсіби  біліктілік  топтары  бойынша  үлкен  ауытқулар 

байқалуда.  Еңбекақыны  жоғары  дифференциациялау  ұйым  жұмысшылары  мен  олардың 

басшылары арасында туындады, бірақ соңғылары көп жағдайда өз кірістерін жасырады. 

Еңбекақының өте үлкен дифференциациясы жою потенциалына ие,жеке әлеуметтік топтар 

арасындағы  өндіріс  процесінде  қарама-қайшылықтар  және  өндірістік  ұжымдар  ішінде 

әлеуметтік қысымдар өседі. 

Осылайша, еңбекақы экономикалық санат ретінде жұмыс күшін жасауда және тұлғаларды 

еңбекке  ынталандыруда  күн  өткен  сайын  өзінің  негізгі  функцияларын  төмен  орындауда.  Ол 

еңбек  нәтижелерімен  мүлдем  байланысы  жоқ  әлеуметтік  жәрдемақы  нұсқасына  айналды.  Бұл 

ұйымның әлемдік нарыққа толыққанды шығуы мен өндірістік тиімділігін арттырудың ең мықты 

тұстарынан  айырылуына  әкеліп  соқтырды.  Сонымен,  еңбекақы  өзінің  ынталандырушы 

функциясын  орындап  отыру  үшін  оның  деңгейі  мен  жұмысшы  біліктілігінің,  орындалатын 

жұмыстың күрделілігі мен жауапкершілік деңгейінің арасында тікелей байланыс болу қажет. 

Еңбекақының  мөлшерін  анықтау  қазіргі  жағдайда  ұйым  көлемінде  шешілетін 

болғандықтан, азаматтарды әлеуметтік жағынан қорғау  мақсатында  Үкімет  тек  әр жыл сайын 

мынадай міндетті көрсеткіштерді бекітеді. 

33 

 

Бұл көрсеткіштер 2015 жылдың 1 қаңтарына төмендегідей: 

Ең төменгі жалақы мөлшері-21 364теңге; 

Айлық есептік көрсеткіш-1 982 теңге/3/. 

Еңбекақының  нысандары  мен  жүйелері  ұйымның  қызметкермен  өзара  жасаған 

келісімшартының негізінде анықталады.Еңбекақының кең тараған нысаны ретінде кесімді және 

мерзімді  еңбекақыны қарастырады,және осы айтылған  нысандардың өзін бірнеше түрге бөліп 

қарайды. 

Мерзімді еңбекақы нысанын мөлшерлеуге жатпайтын қызмет түрлерінде қолданады.Оның 

нысаны  бойынша  қызметкерлерге  еңбекақы  тарифтік  төлем  немесе  нақты  айлық  бекітілген 

еңбекақымен орындалған жұмыс уақытының бірлігіне ғана төленеді. 

Мерзімді еңбекақы нысанын қарапайым мерзімдік және мерзімді-сыйақылық жүйе деп екіге 

түрге бөліп қарастырамыз. 

Мерзімді-сыйақылық  жүйеде  қол  жеткізген  сандық  немесе  сапалық  көрсеткіштерге  сай 

төленсе,ал  қарапайым  мерзімдік  еңбекақы  жүйесі  бойынша  төлемді  сағаттық,күндік,айлық 

тарифтік төлем мөлшері немесе айлық еңбекақы бойынша төленеді. 

Кесімді еңбекақының нысанына сай еңбекақы бекітілген кесімді бағаларға сәйкес жасалған  

жұмыстың саны мен сапасына қатысты болады. 

Кесімді  еңбекақы  жұмысшылар  мен  қызметкерлердің  еңбек  өнімділігін  өсіруге,  өнімді 

өндіруге  кеткен  еңбек  уақытын  қысқартуға  ынталандыру  құралы  сипатында  қолданылады. 

Еңбекақы есептеудің  кесімді түрін қолданғанда, ұйым жұмысшылар мен қызметкерлерге тиісті 

еңбекақыны, олардың жасаған жұмысының мөлшерін немесе жұмыс уақытын тариф бойынша 

белгіленген өлшем бірлігіне яғни белгіленген кесімді бағаға көбейту арқылы табылады. Кесімді 

баға  белгіленген  жұмыс  уақытында  жасалуға  тиісті  жұмыс  көлемі  мен  сапасына  негізделіп 

белгіленген. Төмендегі 1-суретте кесімді еңбекақының жүйелері көрсетілген. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 1 – Кесімді еңбекақының жүйелері 

 

Көптеген  ұйымдарда  негізгі  еңбекақының  тариф  және  бекітілген  жалақы  бойынша 

еңбекақы есептеу тәсілі қолданылады. 

Жұмыс беруші мен қызметкер арасындағы барлық  еңбек қатынастары, еңбекті нормалау 

мен  оны төлеу жайындағы сұрақтар, сонымен қатар жұмыстан босату  жағдайлары Қазақстан 

Республикасының 15.05.2007 жылғы  №251-Ш Еңбек Кодексімен (2015.09.02 берілген өзгерістер 

мен толықтыруларымен) реттеледі /4/. 

Жұмысқа қабылданған кезде жұмыс берушімен жұмысшының арасында жазбаша нұсқада 

еңбек  шарты  жасалады,ол  шартта  жұмысшының  барлық  міндеттері  мен  құқықтары,  жұмыс 

уақытының, демалыс уақытының және жұмыс орнының тәртібі, еңбекақы мөлшері, тараптардың 

жауапкершілігі қарастырылады. Жеке еңбек шарты жасалғаннан кейін ұйымның басшысының 

қаулысымен  қызметкерді  жұмысқа  қабылдау  туралы  бұйрық  шығарылады.  Қызметкердің 

тікелей кесімді 

кесімді сыйлықты

 

аккордтық

 

 үдемелі кесімді

 

жанама кесімді

 

Кесімді еңбекақының жүйелері 

34 

 

еңбекке кіріскен күні деп ҚР Еңбек Кодексінде жазылғандай жеке еңбек шартында көрсетілген 

күн саналады. 

Еңбекақы және басқа да төлемдер ай сайын төленіп отырылуы тиіс. Еңбекақының көлемін 

жұмыс беруші тарифтік төлем бойынша белгілейді. Жұмыс уақыты мен атқарылған қызметтер 

туралы рәсімделген алғашқы құжаттар қосымша құжаттармен, яғни рапорттар мен мәлімдемелер 

т.б. бірге бухгалтерияға тапсырылады. 

Қызметкерге  төленетін    айлық  еңбекақыны  есептеп  шығару  үшін  алдымен  қызметкердің 

толық еңбекақысын есептеп аламыз. Есептелген еңбекақы 3350 «Еңбекақы төлеу бойынша қысқа 

мерзімді  берешек»  пассивті  шотының  кредитінде  көрініс  табады.  Ал  осы  проводканың  дебит 

жағында 7210 «әкімшілік шығыстар» немесе 8110 «негізгі өндіріс шығындары» активті шоттары 

көрініс табады. 

Сонымен қатар еңбекақы есептеліп болған кезде,  одан ұсталынатын міндетті төлемдер  

ұсталады.

 

Есептелген еңбекақыдан ұсталынатын соммалар: 

-жеке табыс салығы (ЖТС); 

-Жинақтау Зейнетақы Қорының міндетті аударымдары (ЖЗҚ); 

-сот шешімдері бойынша ұсталымдар; 

-сақтандыру жарналары,жеке сақтандыру келісімшарттары бойынша; 

-мекемеге қарыз болған жағдайдағы төлемдер. 

Есептелген  еңбекақыдан  бірінші  міндетті  төлемдер,  яғни  ең  алдымен  ЖЗҚ  ұсталынады. 

ЖЗҚ  міндетті  және  ерікті  болып  екі  түрге  бөлінеді,анығырақ  айтсақ  міндетті  дегеніміз 

есептелген  еңбекақының  10%,ол  міндетті  түрде  аударылады.  Ал  ерікті  дегеніміз  тұлға  өз 

қалауымен  қорын  толықтырып  отыруы  мүмкін,  бұл  жағдай  арнайы  жасалған  келісімшарт 

негізінде жасалады. 

 ЖЗҚ  міндетті  жарналарын  ұйымдар  есепті  айдан  кейінгі  айдың  20-шы  жұлдызынан 

кешіктірмей тиісті орынға төлеуі тиіс. 

ЖЗҚ есептелуі 3220 «Зейнетақы аударымдары бойынша міндеттемелер» пассивті шотында 

көрініс табады. Ал ол Бюджетке төленген кезде Дт 3220 Кт  1030 мазмұнындағы операциялар 

орындалады.  Еңбекақыдан  ұсталған  ЖЗҚ  жарналық  соммасын  уақытында  аудармаса,  әрбір 

кешіктірілген күн үшін Ұлттық Банк бекіткен қайта қаржыландыру ставкасының 1,5 еселенген 

мөлшерінде қызметкерге айыппұл  Дт 7210 Кт 3220 есептеледі. 

Келесі  міндетті  салық  түрі  болып  ЖТС  саналады.  Салық  салынатын  табысы  бар  жеке 

тұлғалар салық жылында жеке табыс салығын төлеуші болып табылады. 

Салық салынатын табыс көздеріне қызметкердің  табысы, шәкіртақы, сыйақы, дивиденттер 

жатқызылатын  болса,  мүліктік  табыс,қорғаушылар  мен  жеке  нотариустардың  табысы  салық 

салынбайтын табыс көздеріне жатқызылады. 

Еңбекақыдан  ұсталатын  жеке  табыс  салығының  ставкасы  10%,және  жеке  табыс  салығын 

есептеген кезде ең алдымен ЖЗҚ соммасы, содан соң еңбекақының үкімет бекіткен ең төменгі 

мөлшері,  алынып  тасталады.Салық  есептелген  кезде  Дт  3350  Кт  3120,  ал  салық  соммасы 

Бюджетке аударылған кезде Дт 3120 Кт 1030 проводкалары жасалады. 

Жеке табыс салығының есебі ай сайын жүргізіліп отырады,және айлық төленгеннен кейінгі 

айдың 25-жұлдызынан кешіктірілмей бюджетке аударылуы тиіс. Тоқсан сайын салық комитетіне 

есеп  тапсырылып  тұрады,оның  мерзімі  есепті  тоқсан  біткеннен  кейінгі  екінші  айдың  15-нен 

кешіктірілмеуі керек. 

 

Соттың  шешімдеріне  байланысты  ұсталатын  соммалар  қызметкердің  жұмыс  орнына  сот 

орындаушыларынан  келген  атқару  қағаздарының  негізінде  жүргізіледі.  Атқару  парақтарында 

қызметкерден  ұсталынатын  ұсталымның  себебі  көрсетіледі,мысалға  ол  ақшалай  қаржыны 

немесе  келтірілген  зиянды  жеке  тұлғаның,  және  мекеменің  алдындағы  қарызын  өтеу  үшін 

төлейді. 

35 

 

Еңбекақыдан  атқару  парақшаларының  негізінде  сомма  ұсталған  кезде  Дт  3350  Кт  3540 

шоттар корреспонденциясы жасалады. Ал ұсталған сомма талап қоюшы тарапқа аударылғанда 

Дт 3540 Кт 1030 операциясы жасалады. 

Жеке сақтандыру келісімшартының негізінде сақтандыру жарналары қызметкерлердің жеке 

өтініші  бойынша  олардың  сақтандыру  компанияларына  аударылады.  Сақтандыру  еркін  төлем 

болып табылады, сондықтан 3240 «Басқа да еркін төлемдер бойынша өзге міндеттер» шотында 

көрініс табады. Азаматтардың жеке қалауымен еңбекақыдан сақтандыру жарнасы ұсталғанда Дт 

3350    Кт  3240,  сақтандырушы  шотына  аударылғанда  Дт  3240  Кт  1030  шоттары 

корреспонденцияланады. 

Бұл операциялар төлемдер бойынша есеп айырысу ведомостінде көрініс табады және осы 

ведомость еңбекақы төлеудің негізгі құжаты болып табылады. 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 

1 Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп принциптері.Оқулық. – Алматы: 2011.-255 бет 

2 Проскурина В.П. Бухгалтерлік есеп  «басынан бастап» балансқа дейін (көмекші құрал)  –   

Қазақ  тіліне  бірінші  рет  аударылған/  Аудар.  М.К.Акишев.  –  Алматы:  ЖШС  «LEM 

баспасы»,2010. – 374 б. 

3 «2015-2017 жылдарға арналған Республикалық Бюджет туралы» ҚР Заңы 2014 жыл 28  

       қараша № 259-V 

4Қазақстан  Республикасының    15.05.2007  жылғы    №251-Ш  Еңбек  Кодексі  (2015.09.02 

берілген өзгерістер мен толықтыруларымен) 

 

жүктеу/скачать 15,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: