Аударманың Өзекті мәселелері алматы, 2015
жүктеу/скачать 2,17 Mb. Pdf көрінісі
|
| байқастау; - ғын және -шы – зат есім тудырушы жұрнақтар)
терминдік мағынаны қабылдауға болады, алайда өзге тілдегі терминдік ұғымның семантикалық анықтамасын талдау арқылы мыналарды аңғарамыз: Сөздіктің көрсетуі бойынша, шолғын – дозор, шолғыншы – дозорный. Ал орыс тілінде дозор екі түрлі семантикалық анықтамамен түсіндіріледі : 1. устар. обход для осмотра. 2. небольшой отряд, высылаемый для охранения и разведки [91, СРЯ, ІV, С.418]. Көріп отырғанымыздай, шолғын – дозор дегендердің негізгі терминдік ұғымдық көлемі субъектіге қатысты; ал шолғыншы – дозорный – предназначенный для дозора; сторожевой (Сонда). Түпнұсқа тілдегі терминнің анықтамасын егжей-тегжейлі келтіріп отырғанымыздың себебі – түбір сөз бен туынды сөздің терминдік ұғымының нақты еместігі. Сөз тудырушы қосымша арқылы жасалған, ал түбіріне терминдік мағына үстемеленген әскери терминдердің тағы бір тобының да семантикалық анықтамасын айтуға тура келеді. Сөздікте -уыш қосымшасы арқылы жасалған бірнеше аталым бар. Бұл қосымша құрал-сайман атауын жасайтын жұрнақтар қатарына енеді [92, 129-б.]. Дәлел ретінде төмендегідей мысалдарды келтіруге болады: есептеуіш, санауыш, қырнауыш, су себелеуіш және т.б. Осыған байланысты Сөздікте берілген айдауыш – досылатель терминінің ұғымдық көлемі сәйкес келмейді деп танимыз; өйткені түпнұсқа тілдегі досылатель термині субъектіге қатысты (дослать – выслать, послать дополнительно; продвинуть до определенного места (снаряд; патрон) [91, СРЯ, ІV, С.435]. Осыдан барып 203 адамның мамандығын белгілейтін атау жасалған (досылатель). Ал қазақ тіліндегі балама жабдық атауларының мағынасын беретін қосымша арқылы жасалғандықтан, ұғымдық көлемі жағынан сәйкессіздік танытып, тіл қолданысында орын тебу қабілеті төмендейді. Семантикалық анықтамасын бірден түсіну қиындық тудыратын аталғандар типтес терминдердің қолданысқа түсіп, термин ретінде қалыптасуының бірнеше мүмкіндіктері бар: біріншіден, бұндай сөздер мағынасы ұғынықты болмаса да, формалды құрылым ретінде танылып, жазу практикасында қолданыс жиілігі артып, формалды таңба ретінде қалыптасуы, сөйтіп, терминдік жүйеде орныға алады (салыстырыңыз: қазақ тілінің лексикалық құрамына бұдан оншақты жыл бұрын енген, араб-парсы тілдеріндегі басты түсініктемесі мәтәна – жазу болып саналатын мәтін деген сөз тіл иелеріне алғашында түсініксіз болып, әрі осы сөздің тіркесімділік, сөзжасамдық қабілеті төмен деген көп уәж айтылғанына қарамастан тіл практикасында орнықты). Екіншіден, бұндай сөздер заң құжаттары арқылы бекітілуі де мүмкін. Біздің ойларымызға тағы бір мысал өзек бола алады. Сөз тудырушы қосымша арқылы жасалған терминдердің тағы бірі – сазген – фанфарист. Қазақ тіліндегі сөз лексикографиялық еңбектерде ұшыраспайды, өйткені сазген – бұдан жарты ғасырдай уақыт бұрын жетіген сөзінің үлгісімен жасалған жаңа сөздердің бірі болды; бұл аспаптың, жабдықтың аты емес, абстрактілі ұғым (саз+ген ); ал фанфарист – трубач, играющий на фанфаре – на духовом музыкальном инструменте [91, СРЯ, ІV, С.553]. Ғылыми- көпшілік стильдің нормаларымен түсіндіргенде, сазген деген сөз естілгенде, оқылғанда, нағыз тіл иесінің санасында саз аспабының түрі немесе оны меңгерген адам емес, керісінше, ұлттық музыкаға қатысты абстрактілі ұғым елес береді. Әскери іс саласына байланысты терминдер корпусының жасалу жолдары, нормаға қатысы, әсіресе олардың семантикалық анықтамаларының түпнұсқа тілдегі негізгі ұғымға тұспа-тұс келуі жөнінде талдау жасау арқылы төмендегілер тұжырымдалады: - екітілді терминологиялық сөздіктерде балама ретінде ұсынылған сөздің түсіндірмесін, лексикалық сипаттамасын беру міндеті көзделмейді; 204 - дегенмен қазіргі қазақ әдеби тілінің терминдік жүйесін оңтайлы қалыптастыру және жетілдіру үшін тиімді тәсілдердің бірі – төл сөздің ішкі мағыналық мүмкіндіктерін игеру процесінде балама ретінде ұсынылатын тілдік бірліктің референциалды мағынасымен қатар басқа да күллі қосымша мағыналарын, кей жағдайда тіпті коннотацияға ие реңктерін ескеріп отыруға тура келеді. Өйткені типологиялық құрылымы әр басқа тілдердің арасында сөз, тұрақты тіркес, яки морфема сияқты тілдік бірліктердің референциалды мағыналары толық сәйкес келетін тілдер кездеспейді. Әрине, қазақ және орыс тілдерінің арасындағы ғасырлар бойғы, тіпті бірқатар онжылдықтарда барынша қарқынды болған байланыс, халықтар арасындағы тығыз тілдік контактіні айқындайтын тілдік жағдаяттың ықпалынан қазақ тілінде орыс тіліндегі единицаларға толық сәйкес бола алатын тілдік бірліктер қалыптасты (мыс., сөз тудырушы қосымшалардың өнімділігінің артуы; сөзбе-cөз аудару арқылы жасалған күрделі тұлғалар). Дегенмен бірқатар сөздердің екі тілдегі референциалды мағыналары сөздіктерде дәлме-дәл келгенімен, тіл қолданысқа түскенде, мазмұн межесімен (план выражения) салыстырғанда, сөздер семантикалық реңктері, топтасуы, басқа тілдік бірліктермен тіркесуі арқылы жаңа мағына тудыруы жағынан алшақтап кетеді. Осы себепті қандай да бір қазақ сөзін термин ретінде ұсыну ісінде оның семантикалық анықтамасының барлық қыры толық ескерілуі қажет деп саналады. - Мемтерминком бекітіп, лексикографиялық басылымдар арқылы ұсынылған терминдердің – оның ішінде қазіргі тілдік қауымға бейтаныстау, көнерген сөздер, диалектизмдер, сирек қолданылатын сөздер, этимологиясы көмескіленген сөздер тобынан алынған терминдік атаулардың – барлығы да бірдей семантикалық анықтамасында алшақтықтар болғандықтан, мүлдем қолданысқа ене алмайды деуге де болмас. Әдеби тілдің активті қорында жоқ тілдік бірліктердің термин ретінде қалыптасуына ықпал жасайтын факторлар – олардың тілдік таңба ретінде қолданыс жиілігінің артуы, жазба тіл арқылы қолданылуы қарқындап, ауызша әдеби тілде жұмсала бастауы, эстетикалық ұстанымға сәйкестігі, басқа функционалдық стильдерде (әсіресе баспасөз тілінде) көрініс табуы, басқаша айтқанда, таралу кеңістігінің ұлғаюы және бұл ретте мерзім параметрін де атауға болады (яғни термин біршама мерзім бойында жұмсала келіп, дағдылы нормаға айнала алады). |