«автожол» факультеті

 
11 
 
яғни 150
10
=10010110
2
 
 
сегіздік санау жүйесінде: 
150:8= 18 қалдық 6-ға тең; 
18:8= 2 қалдық 2-ге тең; 
 
яғни 150
10
=226
8
 
 
оналтылық санау жүйесінде: 
150:16= 9 қалдық 6-ға тең; 
 
яғни 150
10
=96
16
 
 
Ондық  бӛлшекті  екілік  санау  жүйесіне  ауыстыру  барысында  2-ге 
кӛбейткеннен  кейінгі  бүтін  бӛлшектерін  табамыз,  бӛлшек  бӛлігі  0-ге  тең 
болғанға дейінгі бүтін бӛлігін табамыз. 
Мысалы,  0,625  санын  екілік  санау  жүйесіне  ауыстырайық.  Ол  үшін 
берілген  санды  2-ге  кӛбейтіп,  бӛлшек  бӛлігі  0-ге  тең  болғанға  дейінгі  бүтін 
бӛлігін табамыз. 
1)0,625

2 = 1,250, бүтін бӛлігі 1-ге тең; 
2)0,250

2 = 0,500, бүтін бӛлігі 0-ге тең; 
3)0,500

2 = 1,000, бүтін бӛлігі 1-ге тең. 
 
Жауабы: 0,625
10
  = 0,101
2
 
 
Екілік  санау  жүйесінен  сегіздік  санау  жүйесіне  ауыстыру  жолы  да 
қарапайым.  Мұндағы  бар  құпия  екілік сандарды  оңнан  солға  қарай  үш  екілік 
сандардан топтап аламыз. Мысалы, 011 екілік саны сегіздік санау жүйесіндегі 
3  санына  тең.  Екілік  санау  жүйесіндегі  сандардың  барлығын  да  топтастырған 
күйінде сегіздік санау жүйесіндегі сандарға ауыстырамыз (1-кесте). 
1-кесте 
 Екілік санау жүйесінен сегіздік санау жүйесіне ауыстыру кестесі. 
Екілік санау жүйесі 
Сегіздік санау жүйесі 
000 
0 
001 
1 
010 
2 
011 
3 
100 
4 
101 
5 
110 
6 
111 
7 
 

 
12 
Екілік  санау  жүйесінен  он  алтылық  санау  жүйесіне  ауыстыру  үшін 
ауыстырылатын  сандарды  оңнан  солға  қарай  тӛрт  екілік  сандардан 
топтастырып аламыз (2-кесте). 
2-кесте 
Екілік санау жүйесінен он алтылық санау жүйесіне ауыстыру кестесі. 
 
Ондық санау 
жүйесі 
Екілік санау 
жүйесі 
Он алтылық санау 
жүйесі. 
0 
0000 
0 
1 
0001 
1 
2 
0010 
2 
3 
0011 
3 
4 
0100 
4 
5 
0101 
5 
6 
0110 
6 
7 
0111 
7 
8 
1000 
8 
9 
1001 
9 
10 
1010 
A 
11 
1011 
B 
12 
1100 
C 
13 
1101 
D 
14 
1110 
E 
15 
1111 
F 
 
2. Буль алгебрасы туралы түсінік. 
Екілік  санау  жүйесінде  арифметикалық  амалдар  ондық  санау 
жүйесіндегідей  жүргізіледі,  мұндағы  айырмашылық  санау  жүйесінің  негізі  екі 
және бар жоғы екі ғана санды қолданады. 
 
Қосу амалы. 
Екі екілік санау жүйесінің сандарын қосу барысында тӛмендегі тӛрт шарт 
қолданылады: 
 
0 + 0 = 0 
1 + 0 = 1 
0 + 1 = 1 
1 + 1 = 10 бұл кезде бірлік бір дәрежеге ӛседі. 
 
Мысалы,  101  +  11  екілік  сандарын  қосуды  орындайық.  Қосуды  баған 
түрінде орындайық (сан жетпеген орынға нолдермен толтырамыз). 
 

 
13 
  
 
1000
011
101

 
Қосу ережесі келесі тәртіппен орындалады: 
 
1.Қосу  тәртібі  тӛменгі дәрежеден басталады,  яғни    1 +  1  =  10.  Қосынды 
нәтижесінен кейін 0  саны жазылады, ал 1 саны жоғары дәрежеге ӛтеді. 
2.Сол жақ разрядтағы сандармен бірге жоғары дәрежеге ӛткен 1 саны да 
қосылады, яғни 0 + 1 + 1 = 10. Қосынды нәтижесінен кейін 0 саны жазылады, ал 
1 саны және бір дәрежеге жоғарылайды. 
3. Сол жақ разрядтағы сандармен бірге жоғары дәрежеге ӛткен 1 саны да 
қосылады,  яғни  1  +  0  +  1  =  10.  Бұл  қосынды  нәтижесі  де  0-ге  тең,  ал  1  саны 
және жоғары дәрежеге ӛтеді. 
4.Сонымен  қосынды  нәтижесі  1000
2
  –  ға  тең.  Ал  бұл  сан  ондық  санау 
жүйесінде 8- ге тең, яғни 1000
2
 = 8
10
  
 
Айырма амалының негізгі тӛрт шарты: 
0 - 0 = 0 
1 - 0 = 1 
0 - 1 = 1 бұл кезде бірлікті жоғарғы дәрежеден қарызға аламыз. 
1 - 1 = 0. 
 
Мысалы: 1010 – 101 
Шешуді баған түрінде орындаймыз, яғни 
101
101
1010

 
 
1.Тӛменгі  дәрежеде  0-1  болғандықтан,  жоғарғы  разрядтан  бірлікті 
қарызға аламыз, яғни 10 – 1 = 1 
2. Келесі разрядта 0 – 0 = 0 
3.  Сол  жақ  разрядта  0  –  1  болғандықтан  жоғарғы  разрядтан  бірлікті 
қарызға аламыз:  10 – 1 = 1 
4.Келесі разрядта 0 саны қалды. 
5.  Сонымен,  айырма  нәтижесі  101
2
  –  ге  тең.  Ал  бұл  сан  ондық  санау 
жүйесінде 5- ке тең, яғни 101
2
 = 5
10
. 
 
3. Компьютердің негізгі блоктарын ұйымдастыру элементтері. 

 
14 
 
  
(1-сурет) 

 
15 
 
 
1-сурет. Жүйелі қорап (блок) көрінісі. 

 
16 
 
2-сурет. Аналық тақша 
 
 
3-сурет. Процессор немесе микропроцессор. 

 
17 
 
4- сурет. Оперативті жады. 
 
 
5-сурет.Тұрғылықты немесе қатты диск. 
 

 
18 
 
6-сурет. Иілгіш диск. 
 
CD және  DVD диск жетектері мәліметтерді ықшам дисктерге жазуға және 
оқуға мүмкіндік береді. CD және DVD дисктер – ауыспалы тасымалдаушылар. 
CD дискке 700 Мб-тан жоғары, ал DVD дискке 4,7 Гб ақпарат сыяды. Дискілер 
бір рет жазылаты (CD-R және DVD-R) және қайталап жазылатын (CD-RW және 
DVD-RW) болады (7-сурет). 
 
7-сурет. CD және DVD диск жетектері. 
 

 
19 
 
8-сурет.Бейнебейімдеуіш (видеокарта). 
 
 
9-сурет. Дыбыстық тақша (звуковая карта). 

 
20 
 
10-сурет. Порттар. 
 
Модем-  компьютерлерге  ӛзара  (телефон  желілері  немесе  байланыс 
желілері  арқылы)  мәлімет  алмасуға  мүмкіндік  беретін  құрылғы.  Модемнің 
негізгі сипаттамасы- мәліметтерді жеткізу жылдамдығы бит/секундына 
- Сыртқы модемдер: 
Omni 56 K Duo EXT 
Acorp 56EUS EXT 
US Robotics Courier 56k EXT 
 
Жылдамдығы макс- 56 
Интерфейс RS-232, USB 
 
Жылдамдығы макс- 56 
Интерфейс  USB 
 
Жылдамдығы макс- 56 
Интерфейс RS-232 
- ішкі модемдер: 
Omni 56K PCI INT 
Acorp 56600 INT 
 
Жылдамдығы макс- 56 
Интерфейс PCI  
 
Жылдамдығы макс- 56 
Интерфейс PCI  
11-сурет. Модемдер. 
 

 
21 
  
 
12-сурет. Флоппи және флеш дискілер. 
 
 
13-сурет.CD және DVD дискілер. 
 
Принтер- мәтіндік және графикалық ақпаратты баспаға шығаруға 
арналған құрылғы. 
 
 
 
Сканер – ДК-ге мәтін, сурет, слайд және басқа да графикалық ақпаратты 
енгізуге арналған құрылғы. 
 

 
22 
 
Дыбыс  зорайтқыштар  (колонкалар)  –  дыбыс  және  әуендерді 
жаңғыртуға арналған. Егер ДК-де дыбыс колонкалара мен дыбыстық тақша бар 
болса,  онда  оны  мультимедиялық  деп  атайды.  Мультимедиа  –  бұл  дыбыс  пен 
бейненің (видео) бірігуі. 
 
3. Процессордың архитектуралық ұйымдастырылуы. 
 
 
Бақылау сұрақтары: 
1.
 
Санау жүйесі дегеніміз не? 
2.
 
Позициялық  санау  жүйесі  мен  позициялық  емес  санау  жүйесінің 
айырмашылықтары неде? 
3.
 
Позициялық санау жүйесінің негізі дегенімңз не? 
4.
 
Буль алгебрасының логикалық схемасын түсіндіріңіз? 
5.
 
Дербес компьютердің негізгі және косымша құрылғыларын атаңыз? 
6.
 
Процессор дегеніміз не? 
7.
 
Процессордың архитектуралық ұйымдастырылуы кандай? 

 
23 
№3 ДӘРІС 
 
Тақырыбы:  Қазіргі  замандағы  программалық  құралдар.  Операциялық 
жүйелер және программалау жүйелері. Программалау жүйесінің программалық, 
тілдік 
және 
информациялық 
жабдықталуы. 
Компиляторлар 
және 
интерпретаторлар. 
 
1.
 
Қазіргі замандағы программалық құралдар. 
2.
 
Операциялық жүйелер туралы жалпы түсінік. 
3.
 
Интерпретаторлар және компиляторлар. 
4.
 
Windows операциялық жүйесінің стандартты программалары. 
 
1.
 
Қазіргі замандағы программалық құралдар. 
Қазіргі  кезде  түрлі  типті  компьютерлерге  арнап  дайындалған 
программалар жеткілікті. Олар негізінен мынадай кластарға бӛлінеді: 
-
 
жүйелік программалар 
-
 
қолданбалы программалар. 
Қолданбалы  программалар  –  белгілі  бір  мамандық  саласында  берілген 
нақты  есептерді  шығара  алатын  әмбебап  программалар  жиынтығы  (мәтіндік 
редакторлар,  электрондық  кесте,  программалау  тілдерінің  программалары 
т.с.с.) 
Жүйелік программалардың түрлері: 
-
 
операциялық жүйелер (ОЖ) 
-
 
утилиттер, сервистік программалар. 
 
2.
 
Операциялық жүйелер туралы жалпы түсінік. 
Операциялық  жүйе  (ОЖ)  ДК-дегі  кез  келген  программалық 
жабдықтардың ажырамас екінші бір бӛлігі болып саналады. Әрбір адамға ЭЕМ-
нің  барлық  құрылғыларын  басқару  мүмкіншілігін  беретін,  сол  себепті  басқа 
программаларды  аппаратурамен  байланыс  жасаудан  босататын,  компьютерде 
жұмыс  істегісі  келетін  әрбір  адамға  ӛте  қажет  операциялық  жүйенің  алатын 
орны ерекше болып есептеледі. 
ОЖ-ң негізгі атқаратын қызметі: 
1.
 
барлық қолданбалы және жүйелік программалардың жұмысын, оларды 
бір-бірімен  және  аппараттық  жаюдықтармен  байланыстыра  отырып, 
қамтамасыз ету; 
2.
 
әрбір адамға ЭЕМ-ді жалпы басқару мүмкіншілігін беру. 
Сонымен, ОЖ – адам мен ЭЕМ аппараттарының арасындағы байланысты 
ұйымдастыратын программа немесе біріктірілген программалар тобы. 
Утилиттер  –  программалау  ортасында  белгілі  бірн  қызмет  атқаруға 
пайдаланатын  қосымша  программалар.  Мұндай  программалар  берілгендер 
қорын  басқарушы  жүйелерде,  түрлі  программалау  тілдерінде  жиі  кездеседі. 
Мәліметтерді  қысатын  (архивтейтін),  компьютерді  вирусқа  тексеретін,  мүмкін 
болса, оларды жоятын программалар да утилиттер болып табылады. 

 
24 
Сервистік  программалар  –  адамның  операциялық  жүйемен  жұмыс 
істеуін жеңілдететін программалар тобы. 
Жүйелік  программалар  мен  қолданбалы  программалар  бірігіп, 
компьютерді прогграммалық қамтамасыз ету не жабдықтау программалары деп 
аталады. 
ОЖ-ң мынадай түрлері бар: MS DOS, CDOS, UNIX және де соңғы кезде 
кеңінен  қолданыла  бастаған  кӛп  терезелі  операциялық  жүйе  –  WINDOWS 
программасы. 
Операциялық  жүйе  компьютерде  орналасқан  барлық  жүйелерді  және 
программаларды  басқару  үшін  керек.  Ол  компьютер  мен  адам  арасындағы 
байланысты  қамтамасыз  етеді.Компьютермен  жұмыс  істеуде  MS  DOS  ОЖ-ң 
кӛптеген кемшіліктері болды: 
-
 
әр жолы жүйемен тек бір есепті шешу ғана мүмкін; 
-
 
күрделі программалармен жұмыс істеу мүмкін емес; 
-
 
командалар тек пернетақтадан енгізіліп отырады және т.б. 
1985
 
жылы Micrososft фирмасы алғашқы рет MS DOS қуатынан жүздеген 
есе  артық  Windows  1.0  жүйелік  программаны,  ал  одан  кейінгі  жылдары  оның 
кеңейтілген түрлі нұсқаларын дайындап шықты: 3.0, 3.1 және т.б. 
Windows  операциялық  жүйесі  мынадай  мәселелердің  орындалуын 
қамтамасыз етеді: 
-
 
компьютердің барлық ақпараттық құрал-жабдықтарын басқару; 
-
 
файлдық жүйемен жұмыс істеуді қамтамасыз ету; 
-
 
қолданбалы программаларды іске қосу; 
-
 
бір уақытта бірнеше программалардың жұмыс істеуін; 
-
 
әртүрлі программалар арасында мәліметтер алмасуды; 
-
 
мультимедия мүмкіндіктерін пайдалануды және т.б. 
Windows операциялық жүйесі автоматты түрде жүктеледі. 
Windows объектілері: 
Терезе 
Терезе – Windows жүйесіндегі ең негізгі ұғым болып табылады. Терезе – 
экранның  тӛртбұрышты  қоршаулы  аумағы,  онда  әртүрлі  программалар 
орындалады, кез келген мәліметтер түзетіліп, ӛңделеді және басқару әрекеттері 
жүргізіледі.  Терезелер  негізгі,  сұхбаттық  және  мәліметтік  болып  үш  түрге 
бӛлінеді. Windows терезесі экранды жартылай, толығымен алуы немесе белгілі 
бір  бӛлігін  ғана  қамтуы  мүмкін.  Экран  бетінде  бір  мезетте  бірнеше  терезе 
орналаса береді. 
Жұмыс столы 
Жұмыс  столы  –  екінші  негізгі  түсінік  болып  табылады.  Windows 
ортасында  жұмыс  столының  рӛлін  дисплей  экраны  орындайды.  Онда  жұмыс 
істейтін  программалардың  терезелері,  құжаттардың  жеке  файлдары 
шартбелгілер  түрінде  орналасқан.  Іске  қосу  (Пуск)  батырмасы  жұмыс 
столының  тӛменгі  қатарындағы  панельге  орналастырылып  қойылады.  Бұл 
қатарды Есептер панелі (Панель задач) деп атайды. Есептер тақтасының негізгі 
қызметі – программалар арасында мәлімет алмасу. Іске қосу (Пуск) – Windows-
ң  бас  мәзірін  экранға  шығару  батырмасы  .  ол  үшін  батырманы  бір  рет  шерту 

 
25 
жеткілікіті  немесе  пернетақтадан  Ctrl+Esc  пернелерен  басу  қажет.  Оның 
құрамындағы  жеке  мәзірлер:  Программалар  (Программы)  -  Windows-ң  негізгі 
мәзірі,  мұнда  қосымша  программаларды  жүктеуге  арналған  мәзірлер  тізімі 
экранға  шағарылады;  Құжаттар  (Документы)  –  пайдаланушы  жұмыс  істеген 
соңғы  15  файлдың  тізімі  шығады;  Бапқа  келтіру  (Настройка)  –  компьютердің 
аппараттық  құрамын  және  программалық  жабдықталуын  ӛзгертуге  арналған 
командалара  тізімі  орналасқан;  Іздеу  (Поиск)  –  дискіден  қажетті  мәліметті 
табуға  мүмкіндік  береді;  Анықтамалық  (Справка)  –  Windows  жайлы  мәлімет; 
Орындау  ...  (Выполнить  ...  )  –  компьютердегі  программаны  не  құжатты  іске 
қосу үшін сұралатын терезені ашады; Жұмысты аяқтау ... (Завершение работы 
... ) – компьютерді сӛндіруге даярлайтын терезені ашады. 
Шартбелгілер, жарлықтар, бумалар 
Шартбелгі  –  бұл  экран  бетіндегі  қысқаша  жазуы  бар  кішірейтілген 
графикалық  бейне.  Ол  дисплей  экранындағы  программаны,  терезені, 
функцияны,  файлды  т.б.  бейнелеп  тұруы  мүмкін.  Экранда  мынадай 
шартбелгілер кездеседі: 
-
 
қосымша программалар шартбелгісі 
-
 
белгілі бір топтар шартбелгісі 
-
 
функциялар шартбелгісі. 
Жарлық  –  бұл  белгілі  бір  объектімен  тікелей  қатынас  жасауды  іске 
асыратын  командалық  файл.  Мысалы,  жарлық  арқылы  каталогтың,  желідегі 
дискінің  ішіндегісін  кӛрсетуге  болады,  тез  арада  басқа  каталогта  орналасқан 
программаларды іске қосуға, файлды да жылдам ашуға болады және т.б. 
Бума – экранда каталогтарды және программалық топтарды белгілеу үшін 
қолданылады.  Мұның  мағынасы  мынада:  каталог  пен  программалар  тобы 
белгілі  бір  объектілерді  орналастыруда  қолданылатын  контейнер  болып 
табылады. 
Мәлімет алмастыру буфері 
Ӛзінің жұмыс істеуі кезінде Windows жүйесі программалр мен құжаттар 
арасында  мәлімет  алмастыру  үшін  компьютер  жедел  жадтың  арнаулы  бӛлігін 
алмасу буфері ретінде пайдаланады. Буфер әртүрлі программалар мен құжаттар 
арасында  мәліметтерді  тасымалдап,  олардың  фрагменттерін  бір-біріне 
ауыстырып  отыру  үшін  қолданылады.  Тасымалданатын  мәлімет  ретінде  текст 
үлгілері, сурет, кесте және т.б. объектілер алынуы мүмкін. 
 
3.
 
Интерпретаторлар және компиляторлар. 
Жоғары  дәрежелі  тілде  программа  қүрастыру,  әрине,  ыңғайлы.  Мәтінді 
редакторда  тердің,  командаларды  есепті  шешу  алгоритміне  сӛйкес  жаздың  — 
болды. Бірақ программаның бастапқы мәтіні — олі толық жараімды программа 
емес,  бұл  тек  жұмысқа  «қосуға»  мүмкін  емес  арнайы  командалардың 
(программалау  тілі  операторларының)  жиынтығы,  ӛйткені  оларды  процессор 
орындай  алмайды.  Сондықтан  программалаудың  кез-келген  тілінде  жазылған 
программаларды  алдымен  процессор  тіліне  аударады,  яғни  машиналық  кодқа 
айналдырады. 

 
26 
Әртүрлі  программалау  тілдерінің  арасында  айтарлықтай    елеулі 
айырмашылықтардың  болуына  қарамастан  олардың    барлығында  негізгі 
операцияларды  жүзеге  асырудың  ұқсас    құралдары  бар.  Бұдан  басқа  әртүрлі 
программалау  тілдерін    пайдаланғанда  жұмыс  істеу  қиындығының  түрліше  
болатындағына қарамастан кез келген программаны жасауда  кез келген типтегі 
программалау тілін пайдалануға болады. 
Бұл  тілдердің  әрқайсысына  тоқталмай-ақ,  осы  тілдерді    машина  тіліне 
аударушы  трансляторлардың  жұмысына    тоқталайық.  Машина  тілінен  ӛзгеше 
программалау  тілінде    құрылған  программа  компьютерде  орындалу  үшін 
жарамды    түрде,  яғни  машина  тіліне  түрлендіруі  тиіс.  Мұндай  түрлендіру  
трансляциялау немесе аударғыштар деп аталады. 
Аударғыш  —  бұл  арнайы  программа  бастапқы  мәтіндерді  автоматты 
түрде жұмыс істейтін программаларға айналдырады. Аударғыштардың екі түрі 
бар: компиляторлар және интерпретаторлар. 
Компилятор  бастапқы  кодты  машиналыққа  айналдырады.  Нӛтижесінде 
аталмыш объектілі модуль пайда болады. Ол машиналық кодта жазылған, бірақ 
ол  да  әлі  жүмыс  істей  алмайды-оған  программист  қолданған  стандарттық 
процедураларды  қосу  керек.  Бұл  процедуралар  программалар  тіліне  қоса 
тіркелген кітапханалардан таңдалады. 
Процедураларды  кітапханалардан  таңдау  және  оларды  объектілі  кодқа 
қосу  операциясын  арнайы  программа  —  құрастырушы  (байланыстар 
редакторы)  орындайды.  Содан  кейін  ғана  жүмыс  істейтін  программа  пайда 
болады, оны жүмыс коды немесе атқарылушы код деп атайды. 
Транслятор  арқылы  ӛңделіп  алынған  программа  тікелей    компьютерде 
орындалады  немесе  оны  басқа  транцлятордың    ӛңдеуіне  тура  келеді. 
Трансляциялау  мен  программаның    орындалуы  уақыт  жағынан  бӛлінген 
болады. Интерпретатордан басқа трансляторларда алдымен барлық  программа 
трансляцияланады  содан  кейін  орындалады.  Осы    режімде  жұмыс  істейтін 
трансляторлар  компиляциялаушы    типті  трансляторлар  деп  аталады.  Егер 
мұндай    транслятордың  ендірілетін  тілі  процедуралы-бағдарланған  тіл    болса, 
онда транслятор компилятор деп аталады. 
Трансляциялау  кезеңімен  орындау  кезеңдері  уақыт    бойынша  ығысып 
ауысып келіп отыратын транслятор  интерпретатор деп аталады. 
Машина  тілінде  немесе  жүктелуші  тілде  ұсынылған    программа 
транслятор жұмысының нәтижесі болып табылады. 
Транслятордың жұмысын тӛрт кезеңге бӛлуге болады: 

 
лексикалық 
талдау. 
Мұның 
негізгі 
атқаратын 
қызыметі  
программаның бастапқы мәтінін одан әрі қарай ӛңдеу  үшін ең ықшамды және 
ыңғайлы  етіп  ұсыну.  Осылауша    алынған  мәтін  транслятордың  синтаксистік 
талдаушы деп  аталатын келесі бӛліміне бастапқы деректер ретінде  беріледі; 

 
синтаксистік  талдау.  Бұл  кезңде  бастапқы  мәтінді    синтаксистік 
талқылау  жүргізіледі,  яғни  сӛйлемдердің    типтерін  тану  және  программаның 
құрылымын  айқындау,  сонымен  бірге  синтаксистік  қателіктерді  айқындаушы  
синтаксистік бақылау; 

 
27 

 
объктік  программаны  жасау.  Бұл  кезеңде  шын  тілдің    баламалы 
сӛйлемдерінің мәні зерттеліп, симантикалық  талдау  жасалады; 

 
объктік  программаны  безендіру  және  беру.  Бұл    транслятор 
жұмысының  соңғы  қорытынды  кезеңі.  Объктік    программаны  кітапханаға 
жазуға,  баспаға  шығаруға    болады.  Пайдаланушының  нұсқауы  бойынша 
транслятор  ендіретін қосымша информацияның белгілі бір бӛлігі ғана  баспаға 
беріледі. 
Шығарылатын 
есептің 
сипатына 
және 
пайдаланушылардың  
категориясына  байланысты  трансляторларға  әртүрлі  талаптар    қойылады. 
Мысалы, берілген программалау тілін игергісі  келетін жаңадан бастаушыларға 
транслятордың ең маңызды  сипаттамасы диагностикалық хабарларының толық 
әрі  қарапайым  болуы  болып  табылады.  Егер  компьютерде    сплыстырмалы 
түрде  алғанда  кӛп  уақыт  есептеуді  қажет    етпейтін  кӛптеген  майда  есептер 
шығарылатын болса, онда  сол есептерді шығару үшін алынған программаның 
сапасына  айтарлықтай  мән  берілмейді.  Транслятордың  жұмыс  істеу 
жылдамдығы үлкен рол атқарады. 
Ұзақ  есептелетін  күрлелі    есептер  үшін  талап  етілетін  машиналық 
уақытты және  программаның орындалуы үшін қажетті жадтың кӛлемін  ескере 
отырып транслятордың жасаған программаның  ұтымдылығы ең маңызды рол 
атқарады.  Мұндай  ұтымды    программалар  алу  трансляциялау  алгоритмдерін  
күрделендіре  түсуді  талап  етеді,  ол  трансляторды    күрделендіре  түсуге  және 
оның  жұмыс  істеу  уақытын    арттыруға  алып  келеді.  Осыған  байланысты 
программалау  жүйесінің ӛзінде тіптен бір программалау тілі үшін де бірнеше  
әртүрлі  трансляторлар  қарастырылады,  ал  пайдаланушы    ӛзіне  ең  керекті 
трансяторларды таңдап  алады. 
Трансляциялаудың жалпы схемасы мына тӛмендегі суретте  кӛрсетілген. 
 
 
Ендірілетін тіл 
 
 
 
Тӛмендегі немесе 
жоғары деңгейлі 
тілдегі программа 
 
 
 
 
Алғашқы модульді 
түрлендіру 
Шығарылатын 
тіл. 
 
 
Машина тіліндегі 
немесе тӛменгі 
деңгейлі тілдегі 
программа. 
 
Сонымен  бастапқы  модульді  машина  тілдегі  немесе  тӛменгі    деңгейлі 
тілдегі  объектік  программаға  түрлендіретін    программаны  трансляциялау  деп 
атайды. 
Ендірілетін тілге, трансляциялау кезеңдерінің ӛту ретіне  және программа 
операторларының  орындалуына  байланысты    транслятордың  мынадай  түрлері 
болады: 
Алғашқы модуль 
Транслятор 
Объектік программа 

 
28 
1.
 
ассамблер; 
2.
 
компилятор; 
3.
 
интерпретатор. 
Компиляторлар программалаудың барлық танымал тілдері, соның ішінде 
Бейсик үшін де құрылған. 
Компилятордан  басқа  интерпрекаторлар  да  қолданылады.  Бұл  мәтінді 
алдын-ала  емес,  программаның  тікелей  жұмысы  барысында  ӛңдейтін 
аударғыштар.  Интерпретатор  дегеніміз  бастапқы  файлдан командаларды  оқып 
процессор  тіліне  «жол-жӛнекей»  (тікелей  программаның  жұмысы  барысында) 
аударатын программа-делдал. 
Программалау  тілдерінің  кӛпшілігі  үшін  (бәріне  деуге  болмас) 
компиляторлар  да,  интерпретаторлар  да  жасалған.  Программалау  тілінің  бір 
стандартын  қолданған  сайын  программаның  интерпретатор  басқаруымен 
орындалуының  нәтижесі  мен  компилятормен  жасалған  атқарылушы  файлды 
іске қосу нәтижесі толық сәйкес келеді. 
Жоғары  деңгейлі  тілдің  трансляторы  трансляциялау    кезеңдерінің  ӛту 
реттілігіне  және  программа  операторының    орындалуына  байланысты 
интерпретатор  немесе    компилятор  деп  аталады.  Интерпретатор  әрбір  жеке  
операторды  трансляциялаған  соң,  оның  тікелей  тез    орындалуын  қамтамасыз 
етеді,  яғни  трансляция  кезеңі  мен    орындалу  кезеңі  кезекпен  қайталанады. 
Программаны  интерпретациялау схемасы мына суретте кӛрсетілген. 
 
Интерпретатор 
 
 
 
 
 
 

жүктеу/скачать 4,3 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: