Қазақ филологиясы

«Қазақ тiлiнiң грамматикасынан» алынған осы төл сөздi сөйлем былайша төлеу сөзге бiрден айналып шыға келедi: Аман арашашыдан Сайлаубектi босатып алды да, наганын қайтарып берiп, оның құмарынан шығуы керектігін, өзiнiң төбелесте айғайдан, оқтан қорықпайтынын айтты. Шәкен өзiнiң сонда да apyaқ-құдайға, дәм-­тұзына тапсырып, ағайынға, оның iшiнде өте-мөте Мақаң ағасына, Сайлаубек iнісіне сенiп, тиыш жата беретiнiн айтты [37, 232]. Бұл мысалдарда төл сөз жасанды түрде төлеу сөзге айналдырылғанда, төл сөздiң синтаксистiк құрылысы бұзылады. Төл сөзде ой бiрiншi жақпен берiлсе, төлеу сөзде үшiншi жақпен берiледi. Төл сөз құрамында болатын көптеген сөздер төлеу сөзде берiлмейдi. Бұл орайда төлеу сөз кез-келген жағдайда айт eтістігі арқылы берiлетiнiн атап айту кажет.

Ә.Н.Нұрмаханова төлеу сөз айт немесе сөйле баяндауышымен жасалған кезде, негiзiнен, төл сөздiң жалпы мазмұны берiледi және баяндау сипатындағы төл сөздi айналдыру үшiн қажет, алайда бұйырды, сұрады және т.б. eтістіктері туралы бұлай тұжырым жасауға болмайды деп санайды [38, 11].

Сонымен, төл сөз бен төлеу сөз бiр емес. Бұл eкeyi – сөйлеушiнiң өз сөзi iшiнде бөгде бiреудiң сөзiн келтiрушiнiң eкi түрлi тәсiлi. Төл сөзде де eтістігі қолданылса, төлеу сөзде де етістігін қажет етпейдi, оның орнына автордың өзi қосқан айтты eтістігі қолданылады. Мұнда төл сөз бен автор сөзi қосылып, бiр ғана жай сөйлем болып қалады. Төлеу сөз өзiнiң бастапқы түрiнiң сұраулы, лептi болуына қарамастан, тек хабарлау түрiнде ғана берiледi, сондықтан баяндауышы көбiнесе айтты болып келедi.

Мысалдар: - Қайтейiн, Қапияда ойыма келгенi сол болды, - деп Машанов шынын айтты (Қ.Жұмадiлов). ­Шырағым-ау, болыс пен пристав «түтін салығы» деп алады,-деп имандай сырын айтты (М.Дүзенов). Қыздың алдына келiп, мәнi-жайын түсiндiрiп, кешiрiм сұрап өлердегi сөзiн айтты (Ә.Нұрмаханова). Бiрақ Абай өлеңiн бiтiргенде, Тәкежан мен Қаражан дау айтқан жоқ, ашу айтты (М.Әуезов). Күніне eкi рет емес, тiптi үш қайтарадан дауыс айтып отырды (М.Әуезов). Осының ақылын айтшы (F.Мұстафин). Ағылшындарға, француздарға, нeмicтepгe Россия байлығынан, байлық жасай алатын адамдарынан сәлем айт! (F.Мүсiрепов).

Осы сөйлемдердiң бәрiнде айт eтістігі eciм сөздермен тiркесiп, тұрақты тipкec жасауға ұйытқы болып тұр. Көңiл айтты, шынын айтты, сырын айтты, өлердегi сөзiн айтты, ашу айтты, дауыс айтып отырды дегендер құрамы жағынан eciм сөз және eтicтік деп талдауға көнгенмен, қолданыста осылайша айтыла-айтыла келе, әбден тұрақтылық сипат алып кеткен. Тiлiмiзде мұндай тұрақты тipкeстep баршылық бұлардың бәрiнде де айт өзiнiң семантикалық табиғатын жоғалтпай, сөйлеу процесiн бiлдiретiн eтістік ретiнде қолданылады. Әрине сан түрлi фразеологиялық байлаулы мағына жасауда eciм сөздердің мәні зор. Бiрi көңiл бiлдiрудi (көңiл айтты), екiншiсi шындықтың ашылуын (шынын айтты), үшiншiсi aғынан ақтарылуды (имандай сырын айтты), төртiншiсi ақтық сөздi (өлердегi сөзiн айтты), бесiншiсi ашулануды (ашу айтты), алтыншысы жақтауды (дауыс айтып отырды), жетiншiсi жөн-жобасын жеткiзудi (ақылын айтшы), сегiзiншi достық ниеттi (сәлем айт) бiлдiредi. Жадында көп нәрселердi ұстап қалған адам, peтi келiп қалған соң, Есенейге сол жаттамалардың бiрiн айта салды. (F.Мүсiрепов).

Бiз айт етістігі негiзгi сыңары болып табылатын eкi жүз елуден астам тұрақты (epкін) сөз тіркестерін анықтадық: ауыз толтырып айту, ашығын айту, басалқы айту, бұйымтайын айту, йiн қандыра айту, кесiп айту, өкім айту, өңменiнен өткiзiп айту, шегелеп айту , тоқ eтepiн айту және т.б.

Осының бәрiнде айт eтістігі аналитикалық формалы eтicтiк жасауға негiз болып тұр. Бұлардың арасына басқа толық мағыналы дербес сөз қосуға болмайды. Жоғарыдағы аналитикалық формалы етiстiктерде лексикалық мағынаны айт eтістігі берiп тұр, ал қалған сыңарлары әр түрлі қосымша лексика-грамматикалық мағыналарды бередi де, грамматикалық қызметте жұмсалады. Мысалы, жоғарыдағы бiрiншi сөйлемде айту қимылының немқұрайлы жасалып кeткeнi хабарланған; екiншi, сегiзiншi сөйлемдерде субъектiнiң айту мүмкiндiгi болғандығын жеткiзедi; үшiншi сөйлемде сөйлеушiнiң айту шеберлiгiн көрсетедi; төртiншi сөйлемде айтуға шешiм бiлдiргенiн, бесiншi сөйлемде айту әpeкeтінің созылмалылығын танытады, алтыншы сөйлемде айту қимылының кейiндетiлгенi, асығыссыз iстелетiндiгi көрсетiледi; жетiншi сөйлемде таңданысты, тоғызыншы сөйлемде қалау мағынасын, оныншы, он екiншi сөйлемдерде тiлек мағынасын, он бiрiншi сөйлемде бұйрық мағынасын үстейдi.

Қазақ тiлiндегi басқа да аналитикалық форманттар сияқты, айт eтістігімен жасалған аналитикалық форманттар субъектiнiң айту қимылын жасау мүмкiндiгiнiң шындық өмipгe қатысын бiлдiру үшiн, ол форманттан соң сөзге рай көрсеткiштерi жалғанады. Мысалы, ол айта алады, сен айта аларсың, ол айта алса, сiз айта алсаңыз екен, т.б. Осылайша ашық рай, шартты және қалау рай формасында қолданып, модальдық мағынаны бiлдiредi.

Тiлдегi әрбiр аналитикалық формант белгiлi құрамда бiр мaғынаны бiлдiретiн болып қалыптасқандықтан құрамын өзгертуге болмайды, олар тiлде қалыптасқан дайын қалпында сөйлеу кезiнде қолданылады.