Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
16. VG Yudin Central Asia in the 11-18 Century Orientalist eyes . Almaty : Dyke Press , 
2001 . - 384 . 
17. Lurie SV Historical Ethnology : A Manual for Schools . - M.: Aspect Press , 1997 . - 
448 . 
18. Sikevich ZV Russian : "Image" of the People (the sociological survey) . -  St. 
Petersburg: St. Petersburg State University , 1996 . - 152 . 
19. Kasyanov K. Features of National Character / / http.www.Hrono. Ru. | Libris | lib.K. | 
kasyanO.Html. 
20. Elikbaev NE On the National Psychology of the Kazakh Nation . - Alma- Ata , 1991 . - 
184 . 
21. 
Жүкеш  Қ.  Ұлттық  психологияның  сипаты:  көмекші  құрал.  –  Алматы, 
Республикалық баспа кабинеті, 1978. – 112 б. 
22. Ghali A. Contours of the Kazakh National Idea. - Almaty : " Ush 
қiyan ", 2004. - 152b 
. 
23. Kaskabasov S. Features of national character / / Bayterek , May 7, 2009 . 
 
Түйін 
Мақалада  «этнос»  ұғымының  қалыптасуы  және  ұлттық  мінез-құлық  туралы 
қарастырылады.  
 
Резюме 
В  статье  рассматривается  о  формировании  понятия  «этнос»  и  о  национальном 
характере. 
 
ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫ БОЙЫНДАҒЫ ӨҢІРЛЕРДІҢ ДАМУЫ 
 
Әбдіжапар САПАРБАЕВ, 
Қазақстанның Еңбек сіңірген қайраткері,  
ҚРҰҒА  Құрметті академигі,   
экономика ғылымдарының докторы,  профессор 
 
Қазақстан  экономикасы  өсуінің  жоғары  қарқыны    ұзақ  мерзімді  жоспарлауға 
негізделген    дамуының  өз  моделін  құру  мен  іске  асырудың    тиімділігін  дәлелдейді.  
Мемлекет    дамуының    ұзақ  мерзімді  басымдықтарын  жариялаған  түбегейлі    құжат  
Қазақстан Республикасы Президентінің елдің 2050 жылға дейінгі дамуының ұзақ мерзімді 
стратегиясын  айқындап  берген  «Қазақстан-2050».  Елбасымыз  өткен  жылдың  қараша 
айындағы  «Нұрлы  жол  –  болашаққа  бастар  жол»    Жолдауында    2015-2017  жылдар 
кезеңінде  экономикалық даму жоспарына  Ұлттық қордан жыл сайын 3 млрд доллардан 
бөлінетінін жеткізді. Әсіресе, көлік-коммуникация саласын дамытуға ұлттық маңызға ие 
ерекше басымдық беріліп отыр. 
Тарихи  тұрғыдан  алғанда,  еліміздің  аумағы  арқылы  Шығыстан  Батысқа  және  кері 
қарай  көлік  легі  тоқтаусыз  өтіп  жатты,  ал  олардың  жылжу  жиілігі  бүгінгі  күні  де 
саябырситын  емес.  Қазақстанның  міндеті  отандық  көлік  және  коммуникация  кешенінің 
бәсекелестік  қабілетін  және  аумағымыз  арқылы  өтетін  сауда  легінің  ұлғайтылуын 
қамтамасыз етуде жатыр. Белгілі бір дәрежеде бұл сала біршама дамыған, ал ұзақ мерзімді 
келешекте  жан-жақты  өсу  стратегиясына  ілесуге  тиіс,  мұның  өзі  ұлттық  рынокты  жан-
жақты  жетілдіруге  және  біздің  көлік  және  коммуникациялық  қызметімізге  ден  қоятын 
жаңа  рыноктар  іздеуге  саяды.  Бұл  стратегия  автомобиль  жасау,  туризм,  қызмет  жүйесі, 
жол және күрделі құрылыс салаларын барған сайын дамыта беруге және отандық өнімнің 
өзіндік құнындағы көлік шығынын кемітуге жәрдемдесетін болады. 
Ежелден  бастап  Ұлы  Жібек  жолы  Еуропа  мен  Азияны  керуен  жолымен 
байланыстырып,  Батыс  пен  Шығыс  өркениетінің  өзара  ықпалдасып  дамуына  мүмкіндік 
63 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
берді. Барлық дәуірлерде бұл бағыт ерікті қайырымдылық жолы болды. Егер қазіргі кезде 
теміржол  магистральдары  анық  белгіленген  болса,  авиациялық  жүйе  мен  автокөлік 
инфрақұрылымы  үнемі  өзгерістерге  ұшырап  отыр,  осылайша,  Ұлы  Жібек  жолындағы 
автокөліктер  керуендері  мемлекеттің  әлеуметтік-экономикалық  және  саяси  дамуының 
жоғары  деңгейін  үнемі  қанағаттандырып  отыруға  әзірге  жарамсыз  деп  қарастырылуда. 
Жолдар – мемлекет инфрақұрылымының ең маңызды элементтерінің бірі.    Еліміздің эко-
номикалық өркендеуі мен қорғануға қабілетті жол желілері дамуының деңгейіне тікелей 
тәуелді.  Осыған  байланысты,  Қазақстан  Президенті  жолдарды  салу  мен  жөндеуді 
мемлекеттің басым тапсырмаларының бірі ретінде алға қойды.  
Бүгінгі  күні  құрылысы  аяқталуға  жақын  қалған,  ғасыр  жобасы  атанған  «Батыс 
Еуропа  –  Батыс  Қытай»  транзиттік  дәлізінің  еліміздің  экономикасына  берері  көп.  Бес 
ғасыр өткеннен кейін қайта жанданып отырған Ұлы Жібек жолы бойындағы өңірлердің 
дамуы  қарқын  алып,  ішкі  және  сыртқы  сауда  дамиды.  Мұхиттар  мен  теңіз жолдарынан 
алыс  жатқан  Қазақстанның  теңізге  шығу  мүмкіндігі  артып,  көлік  кешенінің  қарқыны 
еселеп артады. 
Иә,  қазіргі  уақытта  елімізде  автокөлік  жолын  да,  темір  жолын  да  салу  қарқынды 
жүргізіліп  жатыр.  Мәселен,  жоғарыда  атап  өткен  Батыс  Еуропа-Батыс  Қытай  дәлізінің 
құрылысы  бүгінде  қарқынды  жүргізілуде.  Қазақстанның  5  облысының  аумағы  арқылы 
өтіп, Қытайдан шыққан тауарды Еуропадағы діттеген жерге небәрі 15 тәулікте жеткізуге 
мүмкіндік  беретін  бұл  мегажобаның  құрылысы  2016  жылы  толығымен  пайдалануға 
берілетін болады. Аталған жұмыстарды тыңғылықты атқару үшін мол қаржының да керек 
екендігі  түсінікті.  Ол  қаржы  бар  да.  Атап  айтқанда,  2015  жылы  жол  жобаларын  жүзеге 
асыруға Ұлттық қордан – 178 млрд теңге, 2016 жылы 143,3 млрд. теңге бөлінеді. Бөлінетін 
қаржы осымен доғарылмақ емес, қаржыландыру 2020 жылға дейін жалғасады. Қосымша 
200  мың  жаңа  жұмыс  орны  құрылады.  Географиялық  жағынан  алғанда  Қазақстанның 
территориясы  тиімді  транспорт  кеңістігінде  орналасқан.  Бір  жағынан  Қазақстан,  Азия-
Тынық мұхиты аймағын Еуропамен, Ресейді Орталық Азия елдерімен, Таяу Шығыс және 
Парсы шығанағы, Үнді мұхиты елдерімен байланыстыратын торапты алып отыр. Қазақ-
стан үшін аталған секторды дамыту барысында бір қиындық – еліміздің контиенталдық 
жағынан  алғанда  ішкері,  ашық  теңізден  алыс  орналасуы.  Транзиттік  мүмкіндіктерді 
дамытудың геоэкономикалық жағын алатын болсақ, біздің көршілеріміздің экономикалық 
жағынан  даму  деңгейі,  саяси  жағдайының  қалпы  қалай  деген  мәселелерге  үлкен  мән 
беруге тура келеді. Егер қандай да бір мемлекет тиімді транзит торабында орналасып және 
оны одан әрі дамытуға бағытты жұмыс жасаса, алайда осы елдің көрші мемлекеттерінің 
экономикалық,  саяси  жағдайлары  тұрақсыз,  қалыпсыз  болса,  сыртқы  экономикалық 
қарым-қатынасты  дамытумен  қатар,  транзиттік  мүмкіндіктерді  алға  жалжыту  өте  қиын 
болады.  Бұл  мәселеге  келгенде  Қазақстан  үшін  тиімді  және  тиімсіз  жақтар  да  бар.  Де-
генмен  біз  ТМД  елдерін  бір-бірімен  байланыстыратын  бірден-бір  үлкен  территориялы 
мемлекетпіз,  біздің  солтүстігіміздегі  Ресей  де,  оңтүстігіміздегі  елдер  де  дамушы 
мемлекеттер, қарым-қатынастары, сауда-саттықтары, алыс-берістері артып келе жатырған 
елдер, сонымен қата, Қазақстан геоэкономикалық жағынан алғанда Орта Азия елдерімен 
басқа  да  рынокты,  үлкен  серпінмен  дамып  жатқан  Қытаймен,  Қытайдың  батыстағы 
белсенді  дамып  жатырған  Шыңжаң-Ұйғыр  автономиялы  ауданымен  байланыстырушы 
дәлізді иеленіп отыр. Алдағы уақытта ТМД аумағында, оның ішінде ТМД-ның Еуропаға 
жақын орналасқан елдері мен Орталық Азияны, ТМД-мен – Оңтүстік Шығыс Азия елдері, 
Қытаймен  арадағы  тауар  тасымалы,  Ресеймен  Оңтүстік  Азия  елдері,  Пәкістан,  Иран, 
Үндістан елдері арасындағы, жалпы Еуропа мен Азия арасындағы сауда-саттықтың, тауар 
айналымының,  тауар  тасымалының  артуына  байланысты  Қазақстанның  транзиттік  жүк 
тасымалы  мүмкіндігімен  рөлі  тек  арта  бермек.  Аймақтағы  геосаяси  жағдай  және  оның 
тұрақтылығы  транзиттік  жүк  тасымалымен  транзиттік  инфрақұрылымды  дамытуда 
шешуші орын алатын факторлардың бірі. Аталған территориядан жүктің қауіпсіз өтуіне 
тек  геоэкономикалық  қалыппен  техникалық  мүмкіндіктердің  жағдайы  ғана  әсер  етіп 
64 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
қоймай,  сонымен  қатар  аймақтағы  елдердің  бір-бірімен  қарым-қатынасы,  жүргізіліп 
отырған сыртқы саясаты да үлкен әсер етеді. Осыдан еліміздің транзиттік әлеуетінің зор 
екенін көреміз. 
Қытай  экономикасының,  атап  айтқанда  оның  батыс  өңірлері  экономикасының 
қарқынды  өсуі,  бүгіннің  өзінде  әлемдік  нарықтарға  тауарлардың  алуан  түрін  жеткізу 
қажеттілігін туғызып отыр. Сонымен бірге, мамандардың бағалауы бойынша, Қазақстанда 
транзиттің даму деңгейі саланың және тұтас алғанда республиканың әлеуетіне сай емес. 
Мысалы,  2013  жылы  Қытайдың  ЕО    елдерімен  сыртқы  сауда  көлемі  210  млн.  тоннаны 
құрады, алайда Қазақстан Республикасының аумағы бойынша осы бағыттағы транзиттік 
тасымалдың көлемі шамамен 3 млн. тонна болды. 
Көліктің  негізгі  түрлері  бойынша  транзиттік  дәліздердің  әлеуетті  транзиттік 
мүмкіндіктерін пайдалану төменгі кестеде көрсетілген. 
Көлік түрі 
2013 
жылғы 
транзиттің көлемі 
Әлеуетті 
мүмкіндіктер 
Әлеуетті  
пайдалану 
Темір жол көлігі, млн. 
тонна 
10, 05 
30,0 
30 % 
Автомобиль 
көлігі, 
млн. тонна 
0,95 
3,0 
12 % 
Әуе 
көлігі,                      
млн. ұшақ-км 
107,7 
342,5 
25 % 
Су көлігі, млн. тонна 
0, 750 
2,5 
6 % 
 
Көлік  дәліздері  желісі  географиялық  жағынан  өнеркәсіптік  және  шаруашылық 
қажеттіліктерді  қанағаттандыруға  бағытталған.  Өңірлік  даму,  өндірістік  күштерді 
орналастыру және халықты қоныстандыру перспективаларын ескере отырып, оны одан әрі 
оңтайландыру және ішінара қайта бағдарлау қажет болады. 
Әлемдік экономикадағы жағдай ел экономикасындағы құрылымдық реформаларды 
жетілдіруге және жаңа сынақтар кезінде тұрақты дамуды қамтамасыз етуге бағытталған 
қағидаттар мен тапсырмаларды жүзеге асыру мақсатында елімізде жан-жақты іс-шаралар 
қарастырылып,  қолға  алынды.  Инновациялық-индустриялық  дамуды  күшейте  түсу, 
қамтымды  экономика  құру,  көлік-логистика,  шағын  және  орта  бизнесті  қолдау, 
тұрғындардың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайын жақсарту бағытында тың мүмкіндіктер аз 
еместігі  атап  көрсетіліп,  оны  тиімді  қолдануға  талап  барынша  күшейтілетіндігі 
қарастырылуда. 
Сонымен  қатар,  ол  отандық  компаниялардың  өнімдеріне  деген  сұранысты 
арттыруды  және  жаңа  жұмыс  орындарын  ұйымдастыру  үшін  «Нұрлы  Жол» 
бағдарламасының  аясында  жоспарланған  барлық  жобаларды  қаржыландыруды  ақпан 
айынан  бастауға  тапсырма  берілді.  Сөйтіп,  ауқымды  жобалардың  жүзеге  асырылу 
барысында    «Орталық-Оңтүстік,  Орталық-Шығыс  және  Орталық-Батыс  жобалары 
бойынша көліктік-логистикалық ифрақұрылымдарды дамыту үшін 1019 шақырым жолда 
жұмыстар  жалғасын  тауып,  жыл  соңына  дейін  272  шақырымы  пайдалануға  беріледі. 
Мұнымен бірге, индустриялық инфрақұрылымды дамыту бағытында алдағы жылы «Қор-
ғас – Шығыс қақпасы» АЭА құрылысының жұмысы толық аяқталды. 
Еліміз  «Өзбекстан-Түрікменстан-Иран-Оман»  халықаралық  транзиттік-көліктік 
дәлізіне қосылды. Бұдан еліміздің транзиттік әлеуеті тағы әлденеше артқанын көреміз. 
Қазақстан аумағы арқылы Солтүстік-Оңтүстік, Шығыс-Батыс ірі халықаралық көлік 
дәліздерінің  өтетіндігі  айқындалды.  Еліміздің  географиялық  қолайлы  орналасуы  мен 
Еуразиялық 
құрлықтағы 
мүмкіндігімол.Қазақстанның 
стратегиялық 
даму 
бастамашылығында  елді  көлік-логистикалық  хабқа  айналдыру  мен  транзиттік  әлеуетін 
арттыра  түсудің  маңызы  зор.  Сондықтан,  еліміз  ғаламдық  еуразиялық  көлік  жүйесін 
дамытуға мол үлес қосып келеді. 
Қазақстан  Республикасының  аумағы  арқылы  транзиттің  одан  әрі  өсуін  ескере 
отырып,  толассыз  тарифті,  жеткізу  жылдамдығын,  жүктердің  сақталуын,  ақпараттық 
65 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
қамтамасыз  етілуін  және  шекаралық  және  кедендік    қызметтер  тарапынан  транзиттік 
көліктің  қызметіне  кедергі  болатын  әкімшілік  тосқауылдардың  болмауын  қамтамасыз 
ететін  транзиттік  дәліздерді  кешенді  дамыту  қажет.  Қолданыстағы  магистральдар 
арасындағы  байланыстыратын  учаскелерді  салу  жолымен  Қазақстан  аумағы  арқылы  
«
түзетуші»  темір  жол  желілерін  перспективалық  құру    транзиттік  дәліздердің  өткізу 
қабілетін  Түркіменстан, Иран, Түркия және Еуропа елдері бағыттары бойынша  жылына 
100  млн.  тоннаға  дейін  кеңейтуге  мүмкіндік  береді.  Жаңа  учаскелерді  жобалау  оларды 
кейіннен электрлендіруді ескере отырып жүргізілуі тиіс. 
Әлем кәсіпкерлері теңіз арқылы тауар тасымалы үшін жылына 700 миллиард АҚШ 
долларынан  астам  шығын  шығарады  екен.  Егер  осы  жүк  керуенінің  белгілі  бір  бөлігі 
автокөлік  арқылы  Қазақстанның  үстімен  тасымалданатын  болса,  онда  біздің  ел  зор 
байлыққа кенелетіні сөзсіз. 
Біріншіден, Каспий теңізінің мүмкіндіктері барынша пайдаланылуда. Ақтау портын 
жаңғырту оны ол арқылы Каспийдегі жүк айналымының үштен бірі жүзеге асырылатын 
ең ірі көлік торабына айналдырды. 
Екіншіден,  Қазақстан  отандық  тауарлар  ағымы  өсіп  келе  жатқан  өзге  елдер  порт-
тарында  берік  орын  алды.  Бүгінде  шетелдік  порт  активтері  қатарында  Баку  астық 
терминалы, Қара теңіздегі Батуми порты, Балтық теңізіндегі Вентспилс астық терминалы, 
Тынық  мұхиттағы  Ляньюньган  портындағы  Қазақстан-Қытай  терминалы  бар.  Осындай 
«десанттың»  арқасында  теңізден  алыс  жатқан  Қазақстан  барлық  бағыттар  бойынша 
әртараптандырылған порттық инфрақұрылымды құра білді. 
Үшіншіден,  тіпті,  экономика  үшін  ең  бір  күрделі  уақыттардың  өзінде  құрлықтық 
коммуникациялардың  барлық  түрлерін  дамытуға  ауқымды  инвестициялар  бағытталды. 
Құбырлы  өткізгіш  саласында  әлемнің  ең  ірі  рыноктарының  біріне  мұнай  мен  газды 
экспорттау  үшін  Қазақстан  –  Қытай  бағытында  жаңа  көлік  дәліздері  құрылды.  Оның 
сыртында  Каспий  өңірінен  мұнай  жеткізуде  негізгі  маршрутқа  айналған  КҚК  мұнай 
құбыры салынды. 
     
Теміржолдар құрылысы өңірлік және тіпті жаһандық ауқымда да нағыз дүмпуді 
бастан  өткерді.  Тәуелсіздік  жылдары  ішінде  Қазақстанда  2500  км.  жол  салынды.  Қа-
зақстан  –  Түрікменстан  –  Иран  халықаралық  желісінің  учаскесі,  Қытай  мен  Еуропа 
арасында  жүк  жеткізуді  жеделдеткен  Жетіген  –  Қорғас  магистралі  салынды.  Жаңа 
Жезқазған – Бейнеу, Арқалық – Шұбаркөл, Ақсу – Дегелең, Хромтау – Алтынсарин, Шар 
– 
Өскемен  жолдары  арақашықтықты  жүздеген  шақырымдарға  қысқарта  отырып,  елдің 
солтүстік, орталық, батыс және шығыс өңірлерін өзара тікелей байланыстырды. Ақтоғай – 
Достық жолының транзит үшін шешуші учаскесінің өткізу қабілеті ұлғайтылды. 
      
Трансазиялық  темір  жол  магистралі  бойынша    халықаралық  тасымалдарды 
қамтамасыз етуде қазақстан-қытай шекарасындағы Достық және Алтынкөл станцияларын  
дамыту ерекше маңызға ие.  
Қазақстан  Республикасының  транзиттік  әлеуетін  дамыту  және  тиімді  пайдалану, 
сондай-ақ  көлік-логистикалық  кластерді  іске  асыру    шеңберінде    өткізу  нарығында 
өнімдер мен қызметтерді жылжытудың тиімді схемасын қалыптастырудағы мемлекеттің, 
көлік  ұйымдарының  және  тауар  өндірушілердің  күш-жігерін    үйлестіру  мақсатында  
Астана, Алматы, Ақтау қалаларында, сондай-ақ Достық  және Алтынкөл станцияларында 
және  Қазақстанның    басқа  да  өнеркәсіптік  дамыған  өңірлерінде  мемлекеттік  деңгейдегі  
өңірлік  көлік-логистикалық орталықтар ұйымдастырылатын болады. 
          
Қытай экономикасының дамуына орай жүк ағындарын Орта Азия, Иран және 
Парсы шығанағы елдеріне бағыттау, бұрынғы дәстүрлі теңіз жолынан құрғақ жер арқылы 
трансқұрлықтық  бағдарға  бұру  қолайлы  екені  белгілі.  Яғни,  қосымша  жүк  ағындарын 
тарту әлеуетінің молдығы байқалады. Мәселен,  аталған елдердің  арасындағы теміржол 
көлігі  арқылы  былтыр  жүк  айналымы  2013  жылмен  салыстырғанда  2,3  млн.  тоннаға 
артып, 10 пайызға өскен. Барлығы 25  млн. тонна жүкті құраған. Оның 41 пайызын осы 
елдерге Қазақстан аумағы арқылы өткен транзиттік экспорттық жүктер құрапты. 
66 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
Инфрақұрылымның даму деңгейі көлік жүйесінің тиімділік дәрежесін айқындайды. 
Көлік  жүйесінің  инфрақұрылымын  дамыту  мынадай  бағыттар  бойынша  жүзеге 
асырылатын болады: 
 
көлік процестерін ақпараттық қамтамасыз етудің жаһандық жүйесін құру, сондай-ақ 
қозғалысты бақылау мен басқарудың қазіргі заманғы техникалық құралдарын енгізу; 
магистральдық  темір  жол  желісінің,  жалпы  пайдаланымдағы  автомобиль 
жолдарының,  қалалардағы  көше-жол  желілерінің  және  ішкі су  жолдарының  тасымалдау 
және өткізу қабілетін, сондай-ақ теңіз, өзен және әуе порттарының өндірістік қуаттарын 
арттыру; 
логистика  қағидаттарын  пайдалана  отырып,  оңтайлы  көлік  инфрақұрылымын 
қалыптастыру,  жолаушы  және  жүк  тасымалдарын  ұйымдастыру  мен  жүзеге  асыру 
процесінде  барлық  көлік  түрлері  арасындағы  технологиялық  өзара  іс-қимылды 
қамтамасыз  ететін,  Шығыс-Батыс  және  Солтүстік-Оңтүстік  бағыттары  бойынша 
меридиандық  және  ендік  орналасудың  жетілдірілген  моделі  негізінде  мультимодальдық 
көлік дәліздерін, терминалдар желісін және көлік-логистикалық орталықтар құру. 
        
Бұйыртса,  2020  жылға  қарай  осы  елдер  мен  Қазақстан  арқылы  өтетін  жүктер 
жылына  40  млн.  тоннаға  жеткізілуі  мүмкін.  Осыған  орай,  жоғарыда  аталған    елдермен 
халықаралық  көліктік  және  транзиттік  дәлізді  бірлесіп  пайдаланудан  көп  үміт  күтіп 
отырғандығын айтып кетуге болады.  
 
Жаңа «Батыс Еуропа - Батыс Қытай» магистралі  «Қазақстан - Жаңа Жібек жолы» 
жобасының  дамуына  елеулі  серпін  беретін  болады.  Осыған  орай,    2050  жылға  қарай ел 
аумағы арқылы транзит көлемі айтарлықтай өседі.  
 «Ежелгі  Жібек  жолының  жаңғыруы,  сайып  келгенде,  оның  бойындағы  барлық 
елдердің прогресс, өркендеу, бейбітшілік, экономикалық және әлеуметтік дамуына ықпал 
саяси тұрақтылық пен болады». 
Қазақстан  ірі  экономикалық  және  сауда  нарығының  бөлігі  болып  қана  қоймай, 
сонымен қатар, Орталық Азия аймағындағы жүргізушілердің бірі болады. Яғни, Қазақстан 
мемлекеті Орталық Азиядағы локомотив болады. 
 
Әдебиеттер 
1.
 
Сапарбаев Ә.Ж.  Нұрлы жол – Қазақстан экономикасын болашаққа бастар жол // 
«Экономика» газеті.  –№3  (385)  22-28 қаңтар, бейсенбі  2015 жыл.  –Б.4. 
2.
 
Сапарбаев А.Д.  Стратегия образования и науки: аналитический взгляд.–Алматы: 
«Ғылым» ордасы, 2014.–364 с. 
 
Резюме 
В данной статье рассматривается вопросы транспортно-транзитного потенциала для 
развития регионов расположенных вдоль Великого Шелкового пути.  
 
Summary 
This article discusses the issues of transport and transit potential for the development of the 
regions along the Great Silk Road. 
 
 
ЖЫРАУЛАР ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК 
ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ 
 
Мейрманов А.Д. 
БҒМ ҒК Философия, Саясаттану 
 
және дінтану институты Философия  
бөлімінің аға ғылыми қызметкері 
 
67 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
Ел  шерін  тербеп,  мұңын  қозғар,  көкейіндегі  ойын  тауып,  сөз  сарасы  өлең 
жолдарымен  өрнектер  ер  данасы,  ол  ел  қамын  сөз  жүзінде  айтып  қоймайды,  өмірінің 
мәніне  айналдырады.  Сөзіне  ісі  сай  батыр  ұлдары  ел  мүддесін  ел  басына  күн  туған 
сәттерде найзаның ұшымен, білектің күшімен қорғай білген. Олар сөзді кәсіп етпеген, сөз 
- 
ер  намысы  мен  елдік  мұрат  тұтастығының  нақты  көрінісін  бейнелеген.  Бодандық 
бұғауындағы  ұлт  пен  ұлысты  елдің  қайғы  шері  мен  мұң-зары,  азаттықты  аңсаған  ұлы 
арманы ел қамқоры ердің көкейінен жыр болып ақтарыла төгілген.  
Ахмет Байтұрсынов «Елде жоқ рух ақын сөзінде болмайды» деген екен. Демек, ақын 
сөзі өз күнінің өзекті мәселесін көтеріп қана қоймай, өткенді бүгінмен жалғастырар жанды 
байланыс  түзіп,  құнын  жоймайтын  әр  таңда  жаңа  қырынан  көрінгенмен,  түбегейлі  мәні 
арта  түсетін  ер  және  ел  тағдырымен  тамырлас  мұрат,  мүдделерді,  құндылықтарды  паш 
етеді.  Елдің  мемлекеттік  тәуелсіздігі  егемендіктің  негізгі  мағынасы  болса,  оның  мәні 
қоғамның  негізгі  тұлғасы  адамның  –  ердің  ішкі  еркіндікті  иеленіп  кемелдікке  жетуімен 
толығады. Яғни мемлекеттік құрылымның өзі дәстүрлі мәдениеттің сыртқы қорғаушысы 
бола отыра, дәстүрлі мәдениеттің тұлғасы – адамның – ердің рухани толысатын қоғамдық 
ортасын  қалыптастырады.    «Болжал  әдебиетінің  негізгі  мазмұны  қазақ  халқының 
болашағы  баянсыз  тағдыр  талайы  болып  табылады:  жер  тозады,  жайлау  тарылады,  ауа 
райы,  табиғат  қаталданады,  адамдар  кедейленеді,  мінез-құлық  өзгереді,  жаман  ғадеттер 
молаяды,  бір  сөзбен  айтқанда,  қазақ  елі  мен  жері  өзгеріп,  азып-тозады.  Аталған  ауыр 
күндердің  хақтығын  болжай  отырып,  халық  өз  басындағы  жаман  ғадет  қасиеттерден 
арылмаса,  бұдан  шығар  жолдың  жоқтығын,  болашақта  құлдық  пен  құру  күтіп 
тұрғандығын  жырлайды»,  –  деп  Х.Досмұхамедов  зар  заман  жырларындағы  болжал 
сарыны  мен  тәлім-тәрбие  мәнінің  ұштасатынын  айтады    [1,65-б].  Бұл  дәуірдегі 
жыраулардың мұрасынан идеялық мазмұндастық аңғарылады. Олардың зары қарабастың 
қамы емес, ел болашағы, халық басына төнген рухани азғындау жайлы толғаныс.  
«ХІХ  ғасырдың  орта  кезінен  кейін  зар  заман  күйі  қалың  елге  түгел  жайылды.  Сол 
қазалы  күй  осы  заманның  қайғышыл  ақындарын  туғызып,  зар  заманшыл 
уайымшылдардың санын көбейтті», –  деп жазады М.Әуезов. Зар заман ақындарын алғаш 
тереңдей зерттеген осы ғалымдар мұраларға ерекше мән беріп, негізгі қырларын ашқан. 
«Зар заман қазақ әдебиетіндегі кезең асқан дәуір болғандықтан, қазақтың жазба әдебиеті 
осылардан  бастап  әлеумет  халін  ұғып,  ел  қамын  жоқтауға  кіріседі.  Өлең  бұрынғыша 
қызық, сауық сияқты ермек емес, қауым қызметін атқара бастайды. Елдің саяси пікірі мен 
тілек, мақсат, мұң-зар сияқты сезімдерінің басын қосып, жаңадан ой-негізін, салт-санасын 
құрай бастайды. Бұл уақытқа дейін болмаған әлеуметшілдік сарыны азаматтық нысанасы 
шығады» [2,226-б]. 
Адам  баласы  бүкіл  жаратылыс  дүниесінен  өзіне  берілген  өскелең  рухымен,  нұрлы 
ақылымен,  жақсы-жаманды  ажыратар  жүрек  таразысымен,  таңдау,  қалау  еркімен 
ерекшеленетіндіктен, ол – бүкіл ғаламның екі дүниесінің жауһары. Ал осы адам жанының 
мәнді  мәйегі  –  оның  иманы.  Елдің  егемендігі  анықтайтын  тәуелсіздік  үшін  күресінің 
өзекті мәні – сан ғасырлық даму тарихы бар атадан мирас дәстүрлі мәдениетті қадірлеп 
сақтау. Ердің негізгі намысы – иманы, от басы, Отаны болғандықтан, осыған негізделген 
құндылықтар  жүйесі  дәстүрлі  мәдениеттің  тылсымынан  терең  тамыр  алып,  салт-сана 
көріністерімен тығыз астасып, күрес дәуіріндегі әрбір шешуші кезеңдерде бой көрсетіп, ер 
намысы мен ел мүддесінің тұтастығымен айқындайды.  
Жыраулық  өнердің  көрнекті  тұлғасы  Тілеуке  Шал  ақын  Құлекеұлы  1748  жылы 
Көкшетау  өңірінде  туады.  Қанша  уақыт  өтсе  де  мән-мағынасын  жоймайтын,  елдің  мұң-
зарын жырлап, қайғы-шеріне дәру болған Шал ақын мұрасы өзіндік қолтаңбасымен терең 
толғамды  ой-тұжырымымен  ерекшеленеді.  «Жақсыдан  сырым  жасырман,  Жаманға  сірә 
бас ұрман»  деген ақын өз өлеңдерінде жақсы мен жаманның, асыл мен жасықтың парқын 
айырып жырға қосады, фәни мен бақидың сырын паш етеді.  
«Ақиқатына  келсек,  діл  мысалы,  су  қойма  һәуізге  ұқсар,  оның  қалауы  бес  сезім 
сияқты  бес  арыққа  ұқсар.  Бұл  арықтармен  һәуіз  сияқты  көңілге  де  су  кірер.  Егер  көңіл 
68 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
қалап һәуіз түбінен таза су шықсын десең, оның жолы һәуізге кіретұғын арықтарды бекем 
байлағын. Оның ішіндегі суды шығарып тастағанда, түбін терең кеулесең, таза су шығар, 
дәл осыған ұқсас көзге көрінер діл айнасының талабы бойынша бес сезім жолымен пайда 
болар.  Мұнымен  шұғылданбаса,  діл  тереңінен  ілім  бұлағының  шығуы  мүмкін  емес. 
Сондықтан  діл  айнасының  қалауы  деректерден  хабардар  болып,  һәуіз  ділдің  түбін 
қиыншылық  кетпенімен  қазған  жағдайда,  әлбетте,  таза  білім  бұлағының  көзі  ашылып, 
айнасы  жақыннан  болар»  [3,50-б]  дейді  ислам діни  философиясының  ірі  өкілі  имам  әл-
Ғазали.  Бұл  жерде  рухани  жетілу  жолындағы  адамның  өзін-өзі  тануының  бір  қыры 
ашылады. Ақиқат асыл ілім адамның жүрек тереңінде жасырынғаны сөз болады. Бес сезім 
мүшесі  арқылы  жиған  білімнің  сол  асыл  ақиқатқа  жетудегі  белгілі  бір  саты  ғана  деп 
біледі. Жүрек ділді құдыққа теңеп, бес арық бес сезім мүшесі арқылы оған жиылған судың 
да  білім  екендігін  тұспалдайды,  бірақ  нағыз  кәусарға,  тұнық  судың  көзіне  жету  үшін  – 
тыстан  келетін  ағын  судың  жолын  бекітіп,  құдықты  (ділді)  тазалап,  құдық  түбін  терең 
кеулеу қажеттігін айтады. Ақиқат ілім діл тереңінде жататыны, ол – өзін-өзі таныған, діл-
жүрек  тереңіне бойлаған  ердің ғана  несібесі  екені  сөз  болады. Гносеологиялық  тұрғыда 
хақиқаттың танылу мүмкіндігін жоққа шығармайды. Бірақ ақылдың және хауастың (бес 
сезім) таным мүмкіндігінің осы жолдағы шектеулілігін белгілей отыра, адамның өз ділінің 
тереңіне бойлап, рухтың мүмкіндігімен ғана абсолют ақиқатқа жетерін айтады. «Ақыл мен 
Хауас барлығын, Білмей-дүр, жүрек сезе-дүр» деп Абай да жүрек тылсымындағы ақиқат 
ілімге  ден  қояды.  Бұл  «Мен  (Құдай)  жерге  де  көкке  де  сыймаймын,  иман  келтірген 
құлымның жүрегіне сиямын» деген құдси хадистен бастау алып, рухани таным жолында 
тынбай ізденген ғұламалар ілімінің нәтижесі. «Көңілге шәк шүбәлі ой алмаймын, Сонда 
да оны ойламай қоя алмаймын. Ақылдың жетпегені арман емес, Құмарсыз құр мүлгуге тоя 
алмаймын,  [4,95-б]  деген  Абай  Құнанбаевтың  толғанысы  адамның  таным  мүмкіндігінің 
хаққа  бағытталып,  тынбай  ізденісте  болуына  нұсқай  отырып,  салқын  ақылдың 
мүмкіндігінің шектеулі екенін де айтады. 
« Ғашықтары хаққа қарап зар еңірер,  
Махаббаттың дариясына шомып, кірер.  
Гауһар алып, ғашығына зарын тербер 
Тамшы жасы жер әлемді көл қылар.  
 
Ғашық гауһары дария тұңғиығында жатар болар,  
Жаннан  кешіп  гауһарды  алған  жанан  болар»  [5,318-б]деп  жырлайды  Қожа  Ахмет 
Ясауи. Асыл гауһар – хақиқат жолында жан қиған хаққа ғашық арифтің «хәл» (транс) – 
«мастық»  күйінде  ғана  иеленер  ілкі  ілімі  ретінде  танытады.  Бұл  ғұлама  көзқарасының 
гносеологиялық қырларын көрсетеді. Ал осы үрдістің өзінің дәстүр сабақтастығын үзбей 
жалғастық табуын кейінгі жырау абыздардың шығармашылығынан да аңғарамыз. 
Таза мінсізасылтас 
Су түбіндежатады,  
Таза мінсізасылсөз 
Ойтүбіндежатады.  
Су түбіндежатқантас 
Желтолқытсашығады.  
Ойтүбіндежатқансөз 
Шер 
толқытсашығады. 
[6,10-б] 
,– 
депАсанҚайғыайтқансөзде 
де 
адамныңжүректүбіненғанатабылар, асылілімгемеңзейді. 
Жалпысопылықілім, 
сондай-ақҚожаАхметЯсауидіңхәліліміадамныңөзін-
өзітануындағыбастымақсатыруханикемелденудепбіледі.  Олүшінадамөзбойындағырух  пен 
нәпсінітанып,  ажыратуықажет,  рухтыөсіруүшіноныңмұқтажынбіліп,  іздеп  табу  керек. 
Нәпсініңқажеттігінтежеп, 
алдауынаермеугетырысқанжөн. 
Нәпсі 
— 
адамныңтопырақтанжаратылуыменбайланысты, 
оныңбұлдүниелікөміргебайланатынтабиғаты,  оныңасылқасиетірухқақарама-қайшыкүш. 
Сондықтанадамныңнәпсісін 
оны 
жергетартып, 
69 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
бұдүниегебайлайтынхайуандықтабиғатымен, 
ал 
адамныңрухынжоғарыақиқаттытануғаұмтылатынперіштеліксипатыменұштастыратүсіндір
еді.  Адам  нәпсіқалауыменкетсехайуаннан  да  төменболып,  азғындауымүмкін. 
Оныңзұлымдығы 
мен 
жыртқыштығышектеншығып, 
маңайындағыларғазәбір-
жападанбасқатүкбереалмасыанық. 
Ал 
рухтыңқалауыменжоғарыақиқатқаұмтылса, 
ондаперіштеден 
де 
жоғарыдәреженіиеленіп, 
инсанияттыңкәмелеттігіне, 
адамжаратылысыныңтүпмақсаты  «халифалыққа»  жетедінемесеАлланыңсүйгенқұлы  бола 
алады. 
ОсындайАлланыңдосы 
– 
әулиелікдәреженіиеленгенадамдарнағызақиқатілімніңиесіретіндеадамзатбаласына 
тура 
жолнұсқап,  көптегенадамдардыбақытқажеткізедідепбілген.  АсанҚайғы  «Нәпсі  – 
алдаушыдұшпаның, 
насихатыналмағыл» 
депнәпсініңжаулығынашықайтса, 
нәпсініңөсірушіқасиеттеріретіндежалғаншылдықты,  дүниеқұмарлықты,  кешірімсіздікті, 
ашудысөзқылады. Мысалы:  
«Өлетұғын тай үшін,  
Көшетұғынсайүшін,  
Желкетеріңқұрысып,  
Әркіммененұрыспа.  
Ашу дұшпанартынан 
Түсіпкетсеңқайтесің 
Түбітереңқуысқа» 
[6,17-б]. 
Ашуды 
– 
нәпсіқалауы, 
адамдыабыройсыздыққаұрындыратынжауретіндетүсіндіретін Шал ақын: 
«Ашу-дұшпанболғанда, нәпсі – жауың,  
Ақыл – тұрғаналдыңдаасқартауың.  
Жүреккеашукеліптолғаншақта,  
Дененіңбілеалмассың 
ауру-сауын» 
 
[6,136-б]деп 
толғанады. 
Адамның 
психологиялық хәлін сипаттай отырып, Ақылға жүгіне білуді зор адамгершілік мұрат деп 
біледі. 
«Нәпсің бір көкжал бөрідей,  
Иманың бағлан қозыдай,  
Егер тию салмасаң,  
Иманыңды жеп кетер»  [6,137-б]деген шумақтарда нәпсінің түпкі жаулық мақсатын 
айқындай  отырып,  оның  жауыздық,  қомағай,  қорқау  сипатын  бейнелі  меңзеумен  дәл 
ашады.  Адамның  басты  қасиеті  оның  ішкі  имандылық  өзегі  деп  білумен  қатар,  оны 
құндылық ретінде сақтаудың маңызына ден қояды. 
«Иман – қой, ақыл – қойшы, нәпсі – бөрі,  
Бөріге қой алдырмас ердің ері.  
Таяқты қатты ұстап қойшы тұрса,  
Жоламас ешбір пәле шайтан-пері» [6,136-б] 
Иман  –  адамның  рухани  өсуінің  бастауы,  жүрек  –  ділдің  қазынасы,  жоғары 
хақиқатты  тануының  басты  шарты.  Иман  мен  рухтың  өсуі  өзара  тығыз  байланысты 
қажетті  шарттар.  Иман  рухтың  негізі.  Рухтың  өсуімен  иман  бекіп  ұлғаяды.  Иманды  – 
бәйтеректің  тамырына,  рухты  дараққа  балауға  болады.  Нәпсінің  рухтың  өсуіне  бөгет 
болып  қана  қоймай,  иманды  ұрлауды  көздейтін  қорқаулығын  айту  арқылы  Шал  ақын 
оның аса қауіпті дұшпандығын айқындай түседі.  
«Жарлығы екі болмас хақ Құдайым,  
Жанында серігі жоқ дақ Құдайым.  
Жанымды алсаң, Құдай, иманмен ал,  
Шайтанның қазасынан қақ Құдайым» [6,148-б] 
деп мінажатпен жырын аяқтаған ақын иман қазынасы мен рух байлығын сақтаушы 
бір Алла ғана деп біледі.  
«Жігіттер, жалған дүние бізден қалар,  
Бір күні ажал келіп жаныңды алар,  
70 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
Жан шығып дүниеден көшкеннен соң,  
Мал-мүлкің, қатын-балаң бәрі қалар» [6,148-б] 
«Жігіттер, ғибадат қыл маған нансаң,  
Намаз оқыАлланыойыңаалсаң,  
ҚырықжылқашқанажалданҚорқыт та өлген,  
Түбіндесөзсенікіөлмейқалсаң.  
Кәріөлсесоққандауылтынғандай-ақ,  
Жасөлсебәйтерегіңсынғандай-ақ.  
Жігіттер, жаскезіңдетәубағакел,  
Ажалдегенкөздіашып-жұмғандай-ақ» [6,148-б] 
деп жыр-шумақтарында тағат ғибадатқа шақырады. Осы жолдардан аңғаратынымыз, 
иманды  нәпсінің  дұшпандығынан  қорғайтын  да,  иман  арқылы  хақтан  нәр  алып,  өсетін 
рухтың азығын жеткеретін де тағат-ғибадат деп біледі.  
Ақылдың  шын  мәніндегі  қызметі  нәпсі  қамымен  қулық-сұмдықтың  шытырманына 
бойлап, айла табу емес, керісінше, күмәнді ойларға дәлелді жауап тауып, иманды күзету 
дейді.  
«Өттің бір дүние өттің-ай», - деп аһ ұрған ақын бұл дүниенің өткіншілігін тілге тиек 
ете  отырып,  оның  жалғандық  сырын  ашады.  Дүниенің  жалғандығы  сол  –  ол  шапқан 
жүйрік  аттай,  жылжи  басқан  жорға  тайдай  сусып  өте  шығады.  Ақын  бір  көрмеге  өзін 
жүйрік  пен  жорғаға  теңеп  ақындық  ұшқырлығы  мен  алғырлығын  жыр  жолына 
айналдырғандай  көрінеді,  тереңдей  үңіле  түссек,  жыр  шумағының  тереңдігі  мен 
тұтастығы «өттің бір дүние, өттің-ай теңселе басып кеттің-ай» деген жолдарға шоғырлану 
арқылы,  бұл  дүниенің  жалғандығын  айқындайтын  экспрессивтік  мазмұнға  ұласқан.  Бұл 
өмірді жалғандайтын шешуші сәт ақиқат өкім – шын өлім деп біледі. 
«Шын ажалым жеткен соң,  
Сызықтан мәлім өткен соң.  
Айтпасам да жарандар,  
Мен де біркүнөлем-ай» [6,148-б] 
Кесімдіғұмырынсүріп,  шектеулісызықтанөткенсоң,  ақынжалғандыжоққашығарар  – 
ақиқатшынажалғажолығарынтолғайды. 
Ақынныңбұлөмірдіжалғандауымүлдемжоққашығаруемес, 
бұдүниенің 
де 
қадір-
қасиетінайқынбағамдайды. Оны мынаастарлыжолдарданаңғарамыз:  
 
Түйедегенбір мал бар,  
Тамағытойсакөпкетер.  
Қасжаманныңбелгісі,  
Жиынтойғабарғанда,  
Тамағынаөкпеетер,  
Өкпелейміндепкетер  [6.,148-б], - дейді.  
Бұлдүниеніұзақжолсапаралдындағыазығынжинармекенгебалап, 
түйеніңұзақжолғатөзімділігіарқылыосынытұспалдайды. 
Бірақақынныңбұлдүниеніңжалғандығынайтуыоныңбұлдүниегеөкпесіемес, 
жиынтойдағытамағынаөкпелеу  –  қасжаманныңбелгісі.  Ал  сондабұлдүниеніңқызыл, 
жасылы  мен  жалғанбоямасынаалданудыңқаупінескертудегімақсаты  не  десек  – 
оладамныңөзбойындағыасылжауһардыамансақтап, 
шындүниегежеткерудіңқиындығынескесалыпотыр. 
Дүниеніжамандаушы, 
жалғандаушытойдағыөкпешігеұқсас,  бұдүниеде  о  дүниеніңазығынқамдамайойнап-
күлуменуақытөткіздіжәнеқиындыққакезіксе, 
дүниежалғандепкүйректіккесалынады. 
Кемшіліктіөзбойынанемес, 
қоршаған 
орта 
дүниеденіздейді. 
Қоршағанортағақараппікіржасау, 
зікірқылып, 
шүкіретуарқылыжаратылыстыңөзіхақтытанытушыкітапекендігінтүйсінгесінғанажалғандү
ниемағынағаиеболады.  
71 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
Ақынөлімдіауызғаалуыбұлдүниеденөтемдегенөкінішіемес, 
оныңжалғандығынаалданып,  ұзақсапарғажолазығымдысайлап  ала  алмайқаламын  ба 
дегенқауіп.  Жолсапардыңазығы  –  иман.  Бұл  дүниеге  адамды  тұтқын  қылып  негізгі 
байлықтан, яғни ішкі рухани еркіндіктен ажыратар күш, осы нәпсі-һәуе болса, ол адамды 
өткінші қызықтарға байлап, түп мақсат ақиқаттан шеттетеді.  
Иманға төнер қауіпті нәпсіні бөріге, иманды бағлан қозыға теңеу арқылы айқындай 
түседі.  Озбырлығы  мен  қомағайлығы қасқырдай  нәпсінің  қаупін  ертерек  ескеріп,  тиюға 
шақырады. Адамның таңдау еркіндігі тәңірден берілген сый екендігі жыраулардың жақсы 
мен  жаманды  жұптай  алып  жырлауынан  да  көрінеді.  Адамның  ақылға  жүгінбей  істеген 
қателігі бір кездегі нәпсі жетегінде кетуімен байланысты, соның зардабын кейін де тартуы 
мүмкін.  Сондықтан  адал  мен  харамды  ажыратып,  ерте  бастан  сақтанудың  маңызы  зор 
екендігін ескертеді. 
Көшпенділер мекен мен мезгілді мағыналандырушы, өздеріне аманат иесі белгілі бір 
уақытқа  ұсынған  жердің,  мекеннің  иесі.  Сондықтан  олар  циклді  түрде  өздерінің 
иелігіндегі жерлерінде көшіп-қонуына байланысты оны мағыналандырып тұр.  
Зар  заман  ақынының  жыры  да  осы  көшпендінің  кеңістікті  уақытты  мейлінше 
мағыналандырушы  елгезек  динамикалы  табиғатына  сай  мүмкіндігінше  еркін  тәуелсіз. 
Оның  зары  осы  еркін  егемендігімен  де  мәнге  етене  жақын  көшпенділер  өркениетінің 
күйрер  шағын  сезінуі  еді.  Мезгіл  атауымен  үйлес  қыс  мекені  –  қыстау,  жаз  мекені  – 
жайлау,  күзгісі  –  күзеу  болып  аталуының  өзі-ақ  олардың  мекен  мен  мезгілдік 
мағыналарды өзара тығыз үйлестіріп, ғажап үндестіріп қабылдауының, тұрмыс-тіршілігі 
қозғалысқа тікелей байланысты екенінің куәсі. Сол ортаны мағыналандырушы көш иесі 
сайын даланың еркесі, төл перзенті.  
Көшпендінің әрбір жерге ат қойып, айдар тағуының өзі белгілі бір уақыттағы тарихи 
оқиғамен байланыстырылған. Сол сияқты жыл мезгіліне сай қай жердің қонысқа жайлы 
болуымен байланысты көшіп қонады. Тіптен бірнеше ондаған жылдық циклдік көші-қон 
жолдары  болған.  Кеңістікті  мағыналандырушы  адам  әрбір  мекенге  байланысты  әлдебір 
уақыттағы  уақиғаны  еске  түсіру  арқылы  тарихты  жандандырды.  Сөйтіп  жер  атауын 
тарихи оқиғамен, сол оқиғадағы басты кейіпкер атымен атау арқылы мекен мезгілге қазық 
болады, уақыттың өткіншілігін жойып, уақиғаға жан бітіріп, өткенді еске түсіріп, адамның 
тарихи  жадына  қозғау  салады.  Ол  осы  мекеннің  төл  перзенті, ажырамас бөлшегі екенін 
сезінеді.  Яғни  мекенді  мезгіл  мағыналандырады.  Сонымен  қатар,  мекен  айтулы  оқиғаға 
байланысты мән-мағынасы артып киелілік қасиетті иеленеді. Сондай-ақ жыл мезгілдерінің 
ауысуына қарай әр мекеннің тіршілік үшін маңызының артуымен байланысты әр мекенде 
мезгілге  сай  игеру  оның  мағыналарымен  қатар  мәнін  арттырады.  Көшпенді  үшін  әрбір 
табиғат қоршаған орта, жаратылыс-жанды мән-маңызға толы, сондықтан да киелі. Тікелей 
қозғалыс  тіршілік  иесі  болмаса  да  тау  да,  тас  та  мәнге  ие.  Бірақ  олардың  әрқайсысы 
өзінше  мінажат  зікірін  жасайды.  Қоршаған  ортаға  жан  бітіре  қараған  көшпенді  өз 
мекенінен тарихты оқыса, мезгіл ықпалымен мекенді, қонысты белгіледі. Екеуінің де мән-
мағынасын  қозғалыс  көшімен  анықтады.  Барлығының  мәні  бар  киелі  деп,  жан  бітіре 
қарауы  жаратылыстың  барлығының  иесі  қозғалыстың  да  бастауы,  жоқтан  бар  қылушы 
иесінің  бар  екендігін  сезіну.  Ол  мән,  жан  иесі,  бәріне  жан  берген,  мән-мағынаға 
толтырған.  Қозғалыс  белгілі  бір  уақыт  аралығында  белгілі  бір  ара  қашықтықты  игеріп 
жүзеге асады. Қозғалыс кеңістікке де, уақытқа да тікелей байланысты. Адам уақытты да, 
қозғалысты да тоқтата алмайды. Бірақ шартты қисынмен уақытты белгілі бір (аса қысқа) 
сәтке  бөлшектеу  арқылы  тұйықтап,  заттың  кеңістіктегі  қозғалысын  да  жоққа  шығаруға 
болады. Қозғалыс жылдамдығы уақыт пен мекенге, қозғалыс уақыт пен кеңістікке тәуелді 
сияқты көрінеді. Шынында, кеңістік те, уақыт та қозғалыстың арқасында ғана мағынаға ие 
болады.  
Уақыт  пен  кеңістік  тепе-тең  тәуелділікте,  екеуі  де  бірін-бірі  жоққа  шығара  алады. 
Бірақ қозғалыс олардан тыс, бұрын. Мәселен, Зенон априориларында уақытты қысқа бір 
сәттік өлшемде тұйықтау арқылы жебенің тұйықталған кеңістікте тоқтайтынын дәледеуі, 
72 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
қозғалысты  жоққа  шығарады.  Бірақ  уақыт  пен  кеңістіктің  қожасы  және  қозғаушысы 
арқылы  әрекетке  түсіп  кеткендіктен,  әрбір  қозғалысты  шартты  түрде  ой  қиялда  ғана 
тоқтатуға  болады.  Осы  өлшемді  уақыты  бар  үнемі  қозғалыстағы  кеңістіктің  мекендік, 
мезгілдік  бүкіл  өлшемдерінен  тыс  барлығына  қозғалыс  арқылы  мағына  берген  бір 
қозғаушы  иесі  бар,  сондықтан  да  қозғалыс  олардан  бұрын,  қозғалысты  жоққа  шығару 
мүмкін емес. Зенонның мысалы қозғалысты жоққа шығарудан гөрі қозғалыссыз барлығы 
мағынадан  айрылатынына  меңзейтіндей.  Себебі,  қозғалыс  бәріне  мағына  беретін  болса, 
осының  бәрін  мәндендіруші  қозғалыстан  да  жоғары  оның  қожасы,  қозғаушы  иесі  бар 
екені дәлелденеді.  
Әдебиеттер: 
1. Досмұхамедұлы Х. Аламан. - Алматы: Ана тілі, 1991. 240 б.  
2. Әуезов М. Әдебиеттарихы. - Алматы: Анатілі, 1991.  
3. ГазалиБақытқажетуәліппесі. - Алматы: Қасиет, 1998. 120-б. 50-б.  
4. Абай. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1995, 1-т. 210 б. 95-б.  
5. Иасауи Қ.А. Хикмет жинақ. - Алматы: Жалын, 1998. 656-б.  
6. Бес ғасыржырлайды. - Алматы: Жазушы, 1989, 1-т. 384-б.   
 
Резюме 
В  статье  рассматриваются духовно-нравственные  аспекты  творчество  жырау,  а  так 
же,    их  ценностно-смысловое  содержание.  Уделено  внимание  на  раскрытие  дидактико-
назидательного  смысла  творчество  мыслителей,  как  направление  на  достижение 
духовного совершенства человека. 
 
Summary 
The article considers the spiritual and ethic aspects of work of zhyrauand their value-
semantic content. It attends to develop of didactic-instructivemeaning in the works of thinkers as 
the direction for achieving spiritual perfection of man. 
 
 
 

жүктеу/скачать 3,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: