Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері манкеева жамал Айтқалиқызы кіріспе

өр сөзінен басталатын барлық туынды сөздер үшін жалпы мағынаны былайша тұжырымдауға болады: өрбі=, өр, өрекпі=, өре, өрле=. Осы түбірден қазақ тілінде бірқатар туынды атаулы сөздер жасалады: өрелі, өркен, өріс. Э.В.Севортян атап өткендей, көптеген түркі тілдерінде өр дербес түбірі қолданылады /ЭСТЯ. 1 Т. С.542/. Ол сондай-ақ көнетүркі ескерткіштерінде кездеседі: bulit orϋp kok ortϋldi (бұлт көтеріліп, аспан бұлт жапты) /МК. 1 Т. С.139/. Қазақ тілінде осы түбір «көтерілуді», «биікті» және «жайылым бойынша тарап кетуді» (қой отары) білдіретін синкретті болып табылады (Батыс Қазақстан диалектінде: Аман-есен өрдіңдер ме? (ояндыңдар ма?)).

Қазақ тілінде диахрондық тұрғыда ажыратылатын, құрамында сер жорамал түбірі бар мынадай етістіктерді көрсетуге болады: сергі=, серпі=, серпін, серіппе, сергек. Олардың жалпы мағынасы соңғы сөзде барынша дәл айқындалады.

1. 
   tükä - «түгесілу», «біту» /МК. С.270/, tükä – «аяқталу»¹⁷⁶
   
2. 
   tükän /ДТС. 586 Б./, ойратша түген = /ОРС. 60 Б./, әзірбайжанша - түкәнмәк /РАС. 144 Б./. –н тұлғасының осы жерде сөз өзгерткіш болып табылса да, Н.Т.Сауранбаев «Диванның» екінші томында М.Қашғаридың нұсқауларына сүйене отырып, -ын/-ин аффикстерінің көнетүркі тілдерінде қазіргі өзбек тіліндегі сияқты жекеше түрдің екінші жағының сыпайы тұлғасы деп санайды¹⁷⁷.
   

Қазақ және өзге тілдерде «бір тал», «талшық», «бұта» мағынасындағы түбірлес сөздердің ортақ түбірі тала=, талға=, талда=, талас= етістіктерінің ортақ элементі ретінде *тал түбірі айқындалады. Қырғыз тілінде талғақ = – «жүкті әйелдің жерік болуы» туынды сөзі қолданылады /ЮКРС. 696 Б./. Көнетүркі жазбасында talu – «таңдаулы», «іріктеме» /ДТС. 529 Б./. tal= түбірінің жалаң тұлғасы якут тілінде сақталған¹⁷⁸.

* шоқай=

Қазақ тіліндегі *шоқ дербес түбірі «гүлдесте», «бума», «байлам» есім және шоқай= «тізерлеп отыру» етістігіне негіз ретінде қызмет еткен. Одан сондай-ақ шоқа, шоқы, шоғыр, шоқша (шоқша сақал) сияқты есім негіздер жасалды.

Қазіргі қазақ тілінде шата= етістігі түбір ретінде саналады да, одан шатал =, шатас=, шатақ, шатыл=, шатпақ сияқты туынды түбірлер жасалған. Сонымен бірге жалаң тұлғадағы шат етістігінің «аузына келгенді айту» деген туынды мағынасы бар. Бірақ көне тілдік деректерде ол тұлғаның мағынасы қазақ тіліндегі жоғарыда көрсетілген туынды етістіктермен бірдей. Нақты айтқанда, көне өзбек тілінің дерегі ретінде Э.И.Фазылов * чат= «сапырылыстыру», «қосып айту», «алдау» етістігін көрсетеді /ФСЯ. 2 Т. 510 Б./.

Қазіргі түркі тілдерінің бір де бірінде *шыл= түбірі дербес қолданылмаса да, бірақ қазақ тіліндегі шыла= туынды етістігінің мынадай түбірлес сөздермен мағыналық ортақтығы негізінде: шыла=, шылқы=, шылқылда=, шылп-шылп оның «ылғал» мағынасындағы ортақ генетикалық түбірі * шыл деп жорамалдаймыз. Осы сөзжасамдық қатарға тән «ылғал» мағынасы байқалатынын көріп отырмыз. Олай болса, шалшық есімін де осы қатарда қарауға болатын сияқты (а ~ ы сәйкестігіне орай). Қырғыз тілінде сәйкес түбірді чылгым «дымқыл немесе ылғал тері» сөзінде ажыратуға болады /ЮКРС. С.886/.

*шүй етістік түбірін дербес қолданыста тек эпостар мен жыраулар шығармаларында ғана кездестіруге болады. Мысалы:

М.Қашқари сөздігінде берілген етістік түбірі қазіргі түркі тілдерінде «тыныштықты бұзу», «жүргізу» сияқты жалпы мағынадағы бірқатар ИЕ-терді туғызған: ырға= «әрі-бері шайқап қозғау»; ырғал= «әрі-бері толқу, жайқала қозғалу», ырғы= «шошу», «селк ету» мағынасындағы /МК. 1 Т. С.72/, «екпінмен тез қарғу», ыршы= «селк етіп ытқып кету». Соңғы екі етістік (ырғы=, ыршы=) М.Қашқаридың сөздігіндегі байырғы түбір етістікке семантикалық тұрғыдан жақын, бірақ жалпы топтан біршама ерекшеленеді. Э.В.Севортян келтірген туынды ИЕ де осы мағынаны береді. Қараңыз: ырға= «селк ету» /ЭСТЯ. 1 Т. 660 Б./.