Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері манкеева жамал Айтқалиқызы кіріспе

Қазақ тіліндегі етістік негіздердің сөзжасамдық модельдері

жүктеу/скачать 4,42 Mb. бет 5/248 Дата 29.09.2023 өлшемі 4,42 Mb. #111426

Қазақ тіліндегі етістік негіздердің сөзжасамдық модельдері √ =а=// =е; ай<айа=,*бал<бала,*бөк<бөге=бөл<бөле=,*ел<еле=; *бұл<бұла=*үз<ұза, *жар<жара=, *тап<тапа=, *тақ<тақа=, *тап<тапа, тон<тона=, күз<күзе= *ор<ора=, *от<ота, түз<түзе=,*түл<түле=, т.б. Түркітанымдық әдебиеттерде –а//-е аффиксі түркі тілдеріндегі етістікжасам тұлғаларының ең көнелерінің бірі ретінде қарастырылады. Ол негізінен, есімдерден процесс, нәтиже, орны мен бағыты, әрекет түрі мен құралы көрініс беретін мағынадағы етістіктер жасайды, сол сияқты етістіктерде қарқындылық пен жиіліктің көрсеткіші ретінде де қолданылды. Ежелгі Енисей ескерткіштерін зерттеген Н.А.Батманов, А.Н.Кононов сияқты және басқа ғалымдар былай деп жазады: «Енисей ескерткіштерінде кездесетін есімдерден етістік жасайтын үш қосымша әлі де қолданылады және тірі тілдерде өнімді күйінде қалып отыр: 1) –ла-ле, 2) –к, -ық, -ик, -ук, -ұқ; 3) –а, -е/е, -о/»98. Қазіргі қазақ тілінде –а/-е көрсеткіші өнімсіз болып табылады. Ол, негізінен өлі түбір-негіздердің құрамында сақталып қалған. Тілдің даму барысында өлі түбірлердің –а/-е аффиксімен кірігіп, тұтасып кеткендігі соншалықты, бұл көрсеткіштерсіз оларды дербес сөз ретінде қабылдау қиын. Тек арнайы жасалған тарихи талдаудың нәтижесінде ғана оларды екі құрамдас морфемаға бөлуге болады. Қазақ тілінде -а//-е қосымшасы арқылы жасалған туынды негіздердің тарихи мөлшері, біздің есептеуіміз бойынша, 69-ға жетеді. Олардың 60-ы өлі түбірлер болып саналады. Бұл тұлғаның өнімсіздігін ғана емес, сол сияқты бұрынырақтағы оның белсенділігін де көрсетеді. Тілдің ары қарай даму барысында бұл қосымшаның өнімділігін жоғалтуы оны анағұрлым жаңа тұлғалардың ығыстыруына байланысты. Сондықтан етістіктердің императив тұлғалары ерекше қызығушылық туғызып отыр. Олар қазіргі кезде туынды емес болып саналатын етістік түбірлердің ажырамас бөлігін құрайды. Түркітануда қарастырылып отырған осы аффикстің дәрежесі туралы бірыңғай пікір жоқ. Э.В.Севортянның пікірі бойынша, -ла//-ле көрсеткіштерімен бірге –а//-е қосымшалары түркі тілдерінде аффикстік етістікжасамның негізгі көзі болып табылған. Тарихи тұрғыдан алғанда, ол =а және =ла көрсеткіштерінің атқаратын қызметтерінің сабақтастығын атап көрсетеді: «Жоғарыда атап көрсетілген аффикстердің өнімділік дәрежесі –ла аффиксіне және одан өрбіген туындыларға қарағанда төмен бола тұра, етістікжасамда маңызды рөл атқарды, өйткені олардың қатысуы арқылы мағыналардың негізгі типтері жасалды, олар ары қарай –ла аффиксі мен одан өрбіген туындыларда дами түсті, осыған байланысты –а-е аффикстері тілде артық саналды да, біртіндеп қолданыстан шықты»99. -а//-е жалғанған императив етістіктерді талдау мұндай пайымдаудың дұрыс екендігін көрсетеді. Шынында да, алғашқы етістік негіздерді арнайы талдау мен іздестіру нәтижесінде ғана бұл аффиксті көптеген негіздердің құрамынан бөліп алуға болады. Мысалы: күр-е=; құл-а=; тар-а=; тап-а= және т.б. Бірақ –ла аффиксі арқылы жасалған дериваттарды талдау нәтижесінде бұлайша айтуға болмайды. Оны бұл көрсеткіштің қазіргі күнге дейін сақталған өнімділігімен түсіндіруге болады. Мұндай көзқарасты Л.Н.Харитонов та қолдай отырып, «-аа көне аффиксі якут тіліндегі қазіргі –лаа аффиксінің пайда болуында негізгі элемент қызметін атқарды «деп санайды100. Г.И.Рамстедт түркі-монғол етістікжасамы туралы еңбегінде, не «Кіріспесінде ...» де бұл аффикстің тарихы жөнінде белгілі бір көзқарасын аңғарта қоймайды. Ол –а аффиксінің дербестігін мойындай отырып, кейбір жағдайларда бұл тұлғаның –лаа тұлғасынан өрбігендігін айтады101. Н.А.Баскаков –а тұлғасының морфологиялық тәуелсіздігін тіптен жоққа шығарады да, оны сөзжасам жүйесіндегі фонетикалық жағынан әртүрлі аффикстер контоминациясының нәтижесі, яғни түптеп келгенде –ла аффиксінен пайда болған деп санайды102. А.Н.Кононов бұл аффикстің дербестігі, алғашқы нұсқасы туралы пікірлерге өз ойын қосады: «Түркі тілдерінің ертедегі даму кезеңдерінде грамматикалық категориялар мен қарым-қатынастар бір ғана дауысты дыбыстан тұратын аффикс арқылы іске асырылғандығын айғақтайтын ешқандай нақты дерек жоқ. Дауысты дыбыс тұрақсыз болғандықтан оның қасында міндетті түрде дауыссыз дыбыс болуы керек»103. Сонымен, түркі тілдеріндегі -а//-е тұлғалы етістіктердің саны өте көп болса да, түркітанушылардың көпшілігі туынды негіздер үшін -а етістіктік аффиксінің болғандығын мойындайды, оның шығу тегі туралы мәселені ашық қалдырады. -а//-е шығу тегіне қатысты жорамалдардың бірі оның құрамының бастапқы гуттуралдығы туралы тұжырым болып табылады: «Гуттуралдық тұлғаның гуттуралдық бастауы жоқ параллель тұлғаларының ең көне фонетикалық жағдайын көрсетеді деп саналды (яғни ан<ған; ай<ғай; ы<қы, ғы). Оған көптеген айғақтар көне өзбек және ұйғыр тілдерінен табылды, ал орхон жазбалары оқылғаннан кейін - Кұлтегін, Тоныкөк құрметіне арналған ескерткіштерден табылды»104. Салыстыра қарағанда, –ға аффикстерінің мағынасы –а және ы аффикстерінің мағынасымен ұқсас сияқты. Кейбір жұмыстарда –а аффиксі нақты зат есімдерінің белгілі бір тобын әртүрлі семантикадағы етістіктер тобына өзгертетін деривациондық форманттардың қатарында қарастырады. Басқаша айтқанда, осы аффиксті қолдану арқылы етістен және етістіктен жасалған сөзжасам үдерісінде семантикалық реңкті модельдер ретінде бекіту және осы үдерістерді қарапайым аффикстерді барынша нақты салаларға бейімдеу немесе одан әрі даму барысында күрделі (құрамдас, фузиялық) аффикстер қалыптасуының нәтижесі оларды мағыналық жіктеу бағытында ілгерілеушілікті туғызды. -а аффиксті етістік «етістіктік» белгісі болуымен қатар, белгілі бір семантикалық құрылымы бар етістік болып табылады, іс-әрекетті атауға байланысты іс-әрекеттердің мазмұнына нақты мән береді. Салыстырыңыз: мысалы: тон «киім» - тона = «киіну»; түз «тегіс» - түзе = «тегістеу» және т.б. Түркітануда дауысты дыбысты етістіктің негізінен қарқындылық пен әлеуеттілікті білдіретіндігі туралы П.М.Мелиоранскийдің жасаған тұжырымы белгілі105. Іс жүзінде қазіргі түркі тілдерінің барлық грамматикаларында -а/-е аффиксі өнімсіз ретінде жіктеледі, олардың көмегімен атаулардан етістік жасалғаны байқалады. В.Котвич «-а/-е суффиксінің» ä-а «болу» қосалқы етістігімен қандай-да бір байланысының бар екендігін жоққа шығармайды, өйткені осындай аффикстегі етістіктер аяқталу барысында тұрған әрекетті және соған сәйкес созылған, соңына дейін жеткізілмеген әрекетті білдіреді»106. -а/-е тұлғасының шығу тегін түсіндіруге қатысты әртүрлі көзқарастарға қысқаша шолу тарихи тұрғыдан алғанда осы тұлғаның өзге аффикстермен байланысты екендігін көрсетеді, яғни –ла/-ле; -қа/-ке және басқа аффикстерінің варианты болып табылады. Осы пікірлерге орай оның сақталып қалу себебін және біздің еңбегімізде келесі талданатын сөжасам модельдерін түсіндіру үшін төменде келтірілген Г.И.Рамстедттің пайымдауына назар аудару қажет. Ол біздің пікірімізше, бұл мәселе жөніндегі алғашқы көзқарастарға негіз болады, олар Э.В.Севортянның және басқа ғалымдардың ұстанымымен үйлеседі: «Алайда тілдердің тарихи-фонетикалық дамуы бір қосымшаның ұзақ уақыт бойына екі немесе бірнеше әртүрлі дыбыстық варианттарда бола алатындығын көрсетеді. Бұдан кейін олардың бірі норма ретінде қабылданады, бұл енді біршама жаңа құбылыс болып табылады. Қосымшаның тарихи негізделген ескі варианты сөз түрлендіруде қолданыла береді. Белгілі бір тілге тән қосымшалар көп болған жағдайда, қандай-да бір қосымшаның қандай-да бір себептермен сөз жасаушы ретінде қолданылуын тоқтататындығы жиі кездеседі және бұл қызметті барынша жаңа және нақты қосымша атқарады. Көне қосымша болса, барған сайын сирек кездесіп, сөздердің құрамында қолданыла беруі мүмкін, олардың құрамдас сипатын енді қазіргі тіл сөйлермендері түсінбейді. Осындай көнерген жалғаулар өлі немесе өнімсіз деп аталады»107. 2. √-ай//-ей-: -ай//-ей аффиксі арқылы жасалған туынды сөздердің құрамындағы барлық түбірлер қазіргі қазақ тілінде өлі болып табылмайды. Салыстырыңыз, мысалы: келесі туынды сөздердің құрамынан да тыс қолдануға қабілетті түбір морфемалар: аз-ай, ес-ей, ет-ей, көб-ей, күш-ей, қарт-ай, нығ-ай, мұң-ай, мол-ай және т.б. Алайда семантикалық дербестігін жоғалтқан және -ай//-ей аффиксінсіз қолданылмайтын бірқатар түбірлерде кездеседі. Мысалы: *қақ-ай, *құтай, *сақ-ай, *сер-ей, *соп-ай, *сор-ай, сіл-ей, *тыр-ай, *шош-ай, *қоқ-ай, *шоқ-ай. Жалпы жорамал түбірді теориялық тұрғыдан анықтау үшін түбірдің көлбеу дамуына сай тереңдей шолу жасау арқылы да, яғни гомогендік қатарда реконструкциялауға болады. Мысалы: *тыр<тырай; тырдай; тыраң; тырби=тырти. Осындай түбірлер түрінде толық жасалмаған аффикстерді көнетүркі ескерткіштерінен кездестіруге болады. Мысалы, Орхон жазбаларындағы qut «бақыт», «бақытты», «Диванда» сақ түбірі «ақыл», «тапқырлық» мағынасын білдіреді. (ДТС. 471 б.). Біздің ойымызша, -ай/-ей жұрнағы әбден пассивтенген деп қарауға болмайды. Бұл қосымшалы түбірлердің тарихи туынды болуына әсер еткен қосымша морфема емес, түбірдің қазіргі тілімізде семантикасының күңгірттенуі. Қосымша морфемасыз дербестігін жойып, жеке сөз болу қабілетінен айырылған бұл түбір морфемаларды ішкі реконструкция арқылы түбірлес басқа сөздердің құрамынан да тауып, теориялық тұрғыдан жорамал түріндегі ортақ түбірін табуға болады. Мысалы: *сақ<сақай. жүктеу/скачать 4,42 Mb. Достарыңызбен бөлісу: