Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері манкеева жамал Айтқалиқызы кіріспе
Этнотаңба жүйесіндегі символдану үдерісі
жүктеу/скачать 4,42 Mb.
|
| 1.7. Этнотаңба жүйесіндегі символдану үдерісі
Шын мәнінде, таным процесі мен логикалық ойлау жалпы адамзатқа ортақ қасиет, ал бүкіл адам баласы үшін ақиқат шындық болмыс біреу болғандықтан ғаламның біртұтас бейнесі де әр басқа тілде сөйлейтін халықтар үшін біреу-ақ. Сөйтсе де тіл иесінің ой-өрісіне, концептуалды әлеміне байланысты әр тіл дүние-ғаламның фрагменттерін өзінше өреді, бөлшектеп атайды, бейнелеп суреттейді, ал тіл өкілі ойының желісі өз тілінде бекіген ғалам бейнесіне сай құралады. Осыған байланысты әр басқа халықтың (ұлттың, этностың) тілдеріндегі ғалам бейнесінің фрагменттерінде жалпы адамзатқа ортақ дүниеліктер де, тек тіл иесіне ғана тән ұлттық нақыштар та кездесіп жатады. Демек, әрбір этностың мәдениеті – оның тілі арқылы сақталған «ішкі» мазмұнында. «Мәдениетті тану кілті» - тіл арқылы сақталған мәдени ұғымдардың мәдени фонын зерттеу. Соның нәтижесінде анықталатын тілдің қызметі – әр халықтың ұлы мұрасы, ұлттың тарихи жетістігін көмкерген мәдениетті таңбалау. Таңба – қоғамдық дамудың зердесін, ой-өрісін, даналық тұғыр деңгейін танытатын белгісі ретінде ұлт мәдениетін тілде белгілеу (маркерлеу) қызметін атқарады. Соның нәтижесінде бір этностың мәдениеті екінші этносқа оның тілдік таңбалары арқылы баяндалады. Ал мәдениетті танытушы таңбалар дегеніміз – рухани және материалдық мәдениетті сипаттаушы сөз символдары, яғни таңбалаушы, таңбаланушы және нысан үштігінің бірлігі. Жалпы алғанда, мәдениеттің немесе оның жеке түрлері мен формаларының таңбалық сипаты туралы ой ертеде қалыптасқан. Ал тілге қатысты таңба ұғымының енуі тілден тыс салт-дәстүр, әдет-ғұрып т.б. мәселелерді тіл мен мәдениет, ұлт пен тіл қағидасына сәйкес танымдық сипатта қарауға мүмкіндік туғызды. Сондықтан мәдениет мазмұнын ашуға қатысты қызмет атқаратын таңбалар жиынтығы мен таңбалық құралдарды этнотаңбалар (Ю.М.Лотман т.б.) немесе этномаркерлі лексика деп айтуға болады. Осымен байланысты «дүниенi тiлдiк бейнелеудiң» жалпы және ұлттық ерекшелiк негiзiндегi көрiнiстерi салыстыра зерттеу нәтижесінде айқын көрінеді. Жалпы алғанда, мағыналық таңба белгілі бір ұғымның ерекшеленген қасиеті, қызметтік белгісі, бейнесі арқылы айқындалып, мағыналық мәні таңба ретінде жадыда қалыптасып, сөз қолданысында заттық таңба ретінде ұғымды танытатын әлеует деңгейін сақтап қалады. Осыған орай ең негізгі құрал – сөздік ақпарат. Бұның негізін құрайтын этнографизмдер, қазақ ескіліктері, мифологемалар, басқа да этномәдениеттің архетиптік көріністері мәдениетті айқындап қана қоймай, оны ұлт болмысымен тұтастыратын символдау қызметін атқарады, соның негізінде этнотаңбалы мәдени кеңістік құралады. Ұлттың, этностың жеке ерекшелігін, өзге ұлттардан айырмашылығын, өзгешелігін танытатын тілдік бірліктердің бірі – этномаркерленген лексемалар. Жалпы лингвомәдениеттану саласында ұлттық мәдениетті таңбалайтын бірліктер ретінде ұлттық-мәдени концептілерді, лингвокультуремаларды (лингвомәдени бірліктер) келтіретін болса, этнолингвистика саласында жеке бір ғана ұлтқа тән ерекшеліктерді бейнелейтін ұғымдарды этнографизмдер деп атайтыны белгілі. Дегенмен, осы екі саладағы лингвокультурема, этнографизмдер мен одан туындайтын тұрақты тіркестердің түп тамыры ұлт санасында тұрақты түрде сақталып, этномаркерлік деңгейге жеткен таңбалардан бастау алады. Олар ақпаратты жеткізу, яғни коммуникативтік, ақпаратты қабылдау (прагматикалық), сипаттаушы, белгілеуші, бағалаушы, жалпылаушы қызметтерді атқарады. Ондай таңбалар қатарына символ, бейнелі сөз (образ), эпитет, метафора, метонимия, т.б. жатады. Дегенмен, ұлттық таным-түсінікте кейбір ұғымдарды астарлап, тұспалдап жеткізуде (өлімді естірту, қаралы хабарды жеткізу) қолданылатын шартты таңбалар да өз мәнін жоймай, бүгінгі күнге дейін ұлт жадында сақтаулы. Мысалы, қара ту көтеру, атын бос жіберу, ауылға шауып келу, қамшыны ортаға тастау т.б Мағыналық (тілдік) символдардың қасиеті дүние бейнесінен, аялық білім шеңберінде қарастырылатын тілдік таңба уәжділігінен туындайды. Символ өз ішінде атау беру немесе тұрақты мағыналық шарттылық мәнін сақтайды. Символдың негізі, түп тамыры – бейне. Бірақ бейне ұлттық мәртебе алып, бір ғана қасиеті арқылы символдық мәнін сақтап қалады. Келе-келе қосымша семалар көрінбей, ұқсату арқылы қалыптасқан бейне символға айналып, кейін бейнелілігін жояды. Байқап қарасақ, символ ұғымға сілтеме жасайды, бірақ өзіндік мағынасын сипаттай алмайды. Ал бейне ақиқатты түсінуді тереңдетеді. Символ оның формасын, моделін көрсетеді. Символға тән қасиет бүтінді бөлшек арқылы танытады. Демек, символдың негізгі бастамасы метонимиялық қызметтен туындайды. Символ ешқашан бір мағына шегінде қалып қоймайды, оның мағыналық астары шексіз. Символ қай жағдайда да сол заттың (ұғымның) өзінен басқа затқа меңзеу, оның шегінен асу әрекетінде байқалады. Бұл құбылыс келесі құбылыстың мәні арқылы ашылса, екі құбылыстың өзара әсерінен, әр тарапты байланыс қатынасынан ақиқат туралы жаңа білім туады. Дәстүрлі ұлттық мәдениеттің символдық, таңбалық мағыналарын зерттеу барысында семиотик-ғалымдар әртүрлі пікір келтіреді. Мысалы, А.Ф. Лосевтің пікірінше, символдың негізгі ұғымы – бұл белгі (таңба). Ал, К. Юнг символ мен белгінің (таңбаның) арасындағы айырмашылықты дұрыс айқындап көрсетті. Оның ойынша: «Символ ұғымы мен қарапайым белгі, таңба ұғымы бір бірінен символдық мағына және семиотикалық мағына арқылы ажыратылады. Бұл екі мағына мүлде бір біріне ұқсамайтын екі бөлек дүниелер» [33]. Шын мәнінде, символдың басқа мағыналық таңбалардан ерекшелігі ол бойындағы мағынаның өміршеңдігін ұзақ сақтайды. Бірақ символ мәңгілік емес, қоғам мен адамның ақыл-ой, дүниетанымы дамыған сайын смволдық мағына жаңа символдық атауға ие болады. Дегенмен, ескі символдық таңба өлмейді, тек тарихи мәртебе алады, эзотериялық көзқараста қалады. В.А. Маслованың еңбегінде символдардың әмбебап түрлері мен ұлттық түрлері болатыны, сондай-ақ, басқа таңбаларға қарағанда символдың бойында терең ұлттық мән болатыны туралы айтылады [34]. Себебі символ жалпыхалықтық санада терең тарихи, мәдени құндылықты сипаттаушы қызмет атқарғандықтан, оның жалпы болмысы теңелу, сәйкестену, үлестіру, ұқсату құбылыстарынан гөрі, құндылықтың биік мәртебелі дәрежесін сақтап қалу мақсатын көздейді. Сол себепті символдың адресаты жоқ, ол бүкіл ұлтқа, халыққа ортақ мазмұнды сипаттайды. Ұлттық сананың (ұлттық лингвомәдени тілдің) деңгейін сол тілді тұтынушылардың қорындағы символдар мен символға айналуға бейімделу процесіндегі бейнелі сөздердің көлемі арқылы анықтауға болады. Мәселен, қазақ тілін ұлттық лингвомәдени тілге бай, яғни этнографизмдер мен лингвомәдени бірліктері мол әрі жұмсалым аясы үзілмейтін, кең қолданыстағы тіл деп тануға әбден болады. Себебі, қазақ тілінде символданған (этномаркерленген) бірліктер ерекше көп. Осындай тұжырымдарды сараптай келгенде, ұлттық түрде маркерленетін (белгіленетін) таным-түсініктердің тілдік таңбасының қызметін ең алдымен символ атқаратынына көз жеткіздік. Яғни ұлттық этномаркерлі бірліктердің негізі – символдар. Қазақ тілінде этномаркерленген бірліктердің дені әралуан. Себебі, қазақтың ұлттық мәдени болмысы, дәстүрі, наным-сенімі тілде әртүрлі формада сақталған. Мәселен, «Айдың аманында», «Айы оңынан туды», «Ай тұяқ шалды» деген тіркестердегі ай символының қызметі мен «Жұлдызы қарсы», «Жұлдызы теріс келді», «Жұлдызы қарсы», «Жұлдызы жоғары» дегендегі жұлдыз символының қызметі наным-сенім, сыйыну тотемдік, шамандық дәуірден бастап ұлттық санада сақталып, генетикалық тұрғыдан жалғасып келе жатқан мифологемдік этномаркерлер қатарына жатады. Ал ұлттық заттық-мәдени лексемалардың этномәдени сипатқа ие болып, күнделікті тұрмысты, ата кәсіпті, мінез-құлықты, іс-әрекетті, құбылысты бейнелеуде тұрақты қолданылу нәтижесінде стереотиптік этномаркерлер пайда болады. Мысалы, айрандай аптап, күбідей күптеу (толықтай өзіне қарату, бағындыру); ақ киізге көтеру; ақ түйенің қарны жарылу, Асан қайғыға түсу; асығы алшысынан түсу; асығы түгел; аузынан ақ май ағу; ауызды қу шөппен сүрту; аузыңа май, астыңа тай; ауыл итінің құйрығы қайқы; әңгір таяқ ойнату; бармағын тістеу; бас жарылса бөрік ішінде, қол сынса жең ішінде; безбүйрек; бетегеден биік, жусаннан аласа; бетке күйе жағу, бетке таңба болу; бет моншағы үзілу, бетін айдай қылу; бие сауымдай уақыт; бір күн бие, бір күн түйе; бір тарының қауызына сыйғызу; дәм-тұз атсын; дәм-тұзы жарасу; екі қошқардың басы бір қазанға сыймайды; есік көрген; етінен өтіп сүйегіне жету т.б. Жалпы лингвомәдениеттану саласында ұлттық мәдениетті таңбалайтын бірліктер ретінде ұлттық-мәдени концептілерді, лингвокультуремаларды (лингвомәдени бірліктер) келтіретін болса, этнолингвистика саласында жеке бір ғана ұлтқа тән ерекшеліктерді бейнелейтін ұғымдарды этнографизмдер деп атайтыны белгілі. Дегенмен, осы екі саладағы лингвокультурема, этнографизмдер мен одан туындайтын тұрақты тіркестердің түп тамыры ұлт санасында тұрақты түрде сақталып, этномаркерлік деңгейге жеткен таңбалардан бастау алады. «Таңба – қоғамдық дамудың интеллектуалдық қуатын, ойшылдық өріс қабілетін, даналық тұғыр деңгейін танытатын қасиетті нышан, ұлттың зерделеу рәсімі. Таңба – қоғамдық қарым-қатынас құралының айрықша стратегиялық түрі» [29]. Сондай-ақ таңба ұлт мәдениетін тілде белгілеп, бір этностың мәдениеті екінші этносқа оның тілдік таңбалары арқылы баяндалады. Таңбаны қарастыратын семиотика ғылымында дыбыстық (тілдік) таңбалармен қатар мағыналық-шартты таңбалар болатыны да белгілі. Жалпы алғанда, мағыналық таңба белгілі бір ұғымның ерекшеленген қасиеті, қызметтік белгісі, бейнесі арқылы айқындалып, мағыналық мәні таңба ретінде жадыда қалыптасып, сөз қолданысында заттық таңба ретінде ұғымды танытатын әлеует деңгейін сақтап қалады. Олардың қатарына дархан дала бейнесін (еркіндік, кеңдік), шаңырақ бейнесін (отау, отбасы, жанұя), қыран бүркіт бейнесін (ержүрек, күштілік), қамшы бейнесін (билік) жатқызуға болады. Тілдік таңбаның символдық қызметін арнайы зерттеген Қ.Қайырбаева т.б. зерттеушілердің таным-түсініктердің этномаркерленген тілдік таңбасының қызметін ең алдымен символ атқаратыны анықталды. Демек, қазақ мәдениетін танытатын этномаркерлік бірліктер алдымен ұлттық санада бейнеленіп (образдалып), содан кейін тұрақты таңбаланып барып, символдық деңгейге жеткенде ғана толық қалыптасады екен [35]. Ұлттық санада ұлттық мінез-құлықтың, тұрмыс-тіршіліктің бейнеленуі метафоралық, теңеулік, метонимиялық, эпитеттік жолдармен жүзеге асады. Соның ішінде ең ұтымдысы, яғни ұғым мен оның пайымдайтын бейнелі таңбаның өзара үйлесуі ұтымды болғанда ғана оның константалық дәрежесі, тұрақтылығы ұзаққа созылады да, этномаркерлік мәртебеге ие бола алады. Этномаркерленген бірліктердің басым көпшілігінің бейнелеу құбылысының ішінде әсіресе символдану үдерісінен өтетінін айқындайтын болсақ, оның себебі, символдың лакондық, яғни ықшамды түсіндіру қасиетіне келіп тіреледі. Символ болып қалыптасу иерархиясында идиоэтникалық, ұлттық таным-түсінік, жалпыазамзаттық интерпретация, әмбебаптық түсінік сатыларынан өтіп барып, типтену, үлгілену, модельдену қызметіне көшеді. Мифологемдік этномаркерлер ұрпақтан ұрпаққа бұзылмастан жалғасатын ұлттық құндылық деп танылса, стереотиптік этномаркерлер адамның таным-түсінігі, психологиясы, әлеуметтік-саяси көзқарасы, менталитеті дамыған сайын өзгеріп, жаңарып, үстемеленіп, қорланып отырады. Дегенмен, ескі стереотиптік этномаркерлер өзіндік сипаттаушы, таңбалаушы күшін жоймай, жаңа стереотиптермен қатар қолданыста жүретін болса, уақыт өте келе, олар да мифологемдік феномен ретінде тарихи сипатқа ие бола бастайды. Осымен байланысты проф. Қ.Жұбановтың қазақ антропонимдер жүйесін де этномәдени негізде түсіндіруі ұлттық болмыстың этнотаңбалық жүйесін толықтырып, анықтай түседі. (Күнсұлу, Айсұлу, Таңжарық, Ұлболсын, Жанбол, Кенжеқара, Аманжол, Аманқос, Қарабай). Мысалы, Кенжеқара деген антропонимнің құрамындағы қара компоненті тура мағынасындағы түстің атауы емес, “арқа”, “сүйеу”, “қолдаушы” деген танымдық мағынада қолданылатын қара жию, қарасын көбейту, ер қара т.с.с. тіркестермен байланыстырып, салыстырып түсіндіреді. Бұл пікір түркітанудағы (А.Н.Кононов), қазіргі қазақ тіл біліміндегі (Т.Жанұзақ, Ш.Жарқынбекова, Н.Айтова т.б.) зерттеулеріндегі түр-түс атауларының танымдық негіздерімен сабақтасады. Өз тарапымыздан соған қоса, “мол”, “күшті”, “терең”, “үлкен” сияқты мағыналармен тұтасқан Қарасу, Қаратау, Байқара, Жанғара т.б. атауларды да осы топта қарауға болады деп ойлаймыз. Бұл тектес деректер, ғалымның пікірінше, жалқы атаулардың генезисі, атап айтқанда ру, тайпаға қатысты этнонимдік сипаттағы архетиптік модельдерімен де дәйектеледі: арғын Жәнібек, қара қыпшақ Қобыланды т.б. [36, 426]. Осы арадан қазақтың рухани-әлеуметтік болмысын бейнелейтін Түйебай, Қойшыбай, Жылқыбай т.б. мен тотемдік мәндегі Итбай, Күшікбай, Бөрібай, Байбөрі сияқты антропонимдердің қалыптасуының ара-жігін, ерекшелігін ашып көрсетуі де тіл арқылы анықталатын ұлттың этномәдени негізін ашып көрсетеді. Ал, әрбір этностың мәдениеті – оның тілі арқылы сақталған, таңбаланған ішкі мазмұнында. Сол мазмұнды ашу арқылы ұлт мәдениетінің мәні айқындалады десек”, мәдениетті тану кілті тіл арқылы сақталған мәдени ұғымдардың мәдени фонында астарланған. Осымен байланысты проф. Қ.Жұбановтың зерттеулерінің ішінде, біздің ойымызша, ерекшеленіп тұратын қазақтың төл мәдениетінің бір түрі күй өнері туралы мақаласы. Бұл мақаланың біздің тақырыбымызға қатысы музыка жанры ретіндегі мәні емес, дәстүрлі өнер атаулының ұлт санасымен байланысты психолингвистикалық қыры. Оны ғалымның өз сөзімен түсіндірсек: “Қазақ халқынан бұрын да талай жыл жасап, әлденеше жүз жыл бұрын туып, өзінің қандай ғылым екенін білмейтін пән бар. Осы өзі бар, бірақ не екендігі білмей, қарайтын мәселенің көлемін білмей, басқа пәндерден іргесін аша алмай, психология адамның жанын қарайтын ғылым делініп келеді (көбінесе). Осы күнгі рух (астын сызған біз – Ж.М.) психика болмай, барып тұрған мистика, спиритизм жан деп келді” (77 б.). Осы арада проф. Қ.Жұбанов атап көрсеткен рух, оның ішінде ұлттық рух ұғымы арқылы күй өнерінің ұлттың төл мәдениеті ретіндегі генезисі, мәні, қызметі анықталады (Қараңыз: күй сөзі “көк” сөзімен байланыстырылады). Және ол нақты музыкалық термин, иә жанрлық форма ретінде қалыптасқан өнер түрі емес, ұлт мәдениетімен, таным-санасымен сабақтасқан кешенді сипатта талданады: Ол үшін, біріншіден, күй ұғымының басқа тілдердегі (татар, өзбек т.б.) айырмашылығы салыстырылып ашылады. Екіншіден, күйдің әуел баста пайда болған шыққан ортасында көңіл көтеру, сауық құралы қызметін атқармағанын, табиғат күштерін бағындыруда күйдің магиялық, психикаға әсер етуші күші арқылы “табиғаттың жасырын күштімен астарласып барып, соған дегінін жүргізуге, қазақша айтқанда, арбауға тырысатынында” (278 б.) деп көрсетеді. Сондықтан, күй атауының этимологиясын “көк” сөзімен байланыстырып, лингвистикалық негізде анықталғанын жоғарыда көрсеттік. Үшіншіден, проф. Қ.Жұбановтың зерттеулеріндегі күй ұғымының кешенді сипатын көрсететін оның әлеуметтік қызметі: діни, дәрігерлік метеорология, астрономия, аңшылық т.б салаларындағы қолданысы. Осы қызметті іске асырушы адамдар мен музыкалық құралдарды талдаулары да этномәдени контексте құрылған. Мысалы, бақсы, қобыз, сыбызғы, т.б. атаулардың мәні тек музыкант немесе музыка құралы емес, ерекше магиялық, киелі, космос ретінде, яғни мәдениетаралық коммуникацияның нәтижесі емес, этнос болмысымен біте қайнасып, табиғи қалыптасқан төл мәдениет түрі деп анықталған. Осы арада проф. Қ.Жұбановтың “жыр-толғаулар, эпостар әңгімелеп, күйлеп (астын сызған біз – Ж.М.) айтылған болу керек” [36, 286] деген пікіріне сүйеніп, негізінен ауызша тараған қазақ әдеби мұралардың сақталуының бір құралы, формасы ретінде де күй өнерінің қызметін бағалауға болар. Осы шағын мақалада ғалым ұлт мәдениетін танытатын кең де, терең арна ретінде күй өнерін көрсетіп, оны әрі қарай зерттеуді болашаққа аманат еткен. Проф. Қ.Жұбановтың осы ой-арманын белгілі ғалым, этнограф, мәдениеттанушы А.Сейдімбек өзінің “Күй-шежіре” монографиясы т.б. зерттеулерінде жалғастырып, күйлердің шығу негізін аңыз-әңгімелерімен сабақтастырып, қазақ халқының мәдени-рухани әлеміндегі төлтума бітімі дарағ ерекше құбылыс ретінде дәлелдеді [37]. Қазақ тіл білімінің теориялық негізін қалаған тұңғыш профессоры Қ.Жұбановтың ғылыми ой-өрісі мен танымдық тереңдігінен туындаған ғылымдағы сабақтастық қазіргі тілді зерттеудің тілді тұтынушының жан-дүниесімен тығыз байланысымен сипатталатын үрдісінде өз жалғасын табуда Соған орай ұлт болмысы туралы Қ.Жұбановтың ғылыми мұрасында маңызды тұжырымдар жасауға дәйек болған этнографизмдер, лингвокультуремалар, басқа да этномәдениеттің архетиптік көріністері тек қана мәдениетті айқындап қана қойған этнолексика емес, түрлі символдар түрінде этномәдени кеңістік құратыны антропоөзектік парадигмада жаңа мазмұндық теориялық-әдіснамалық сапада кешенді қарастырылуда. жүктеу/скачать 4,42 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|