Қазақ тілі лексика, фонетика, морфология мен синтаксис
§ 155. Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас
жүктеу/скачать 3,22 Mb. Pdf көрінісі
|
| § 155. Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас
Бағыныңқы сөйлемдегі айтылған ойға басыңқы сөйлемдегі ой қарсы мағынада айтылған сабақтас құрмалас сөйлемді қ а р с ы л ы қ – т ы б а ғ ы н ы ң қ ы л ы с а б а қ т а с с ө й л е м дейді. Қарсылықты бағыныңқы сөйлем қ а й т с е де ? н е е т с е д е ? қ а й т - к е н м е н ? н е е т к е н м е н ? қ а й т к е н ш е ? н е е т к е н ш е ? деген сұрақтарға жауап беріп тұрады. Қарсылықты бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы төмеңдегі тұлғада айтылу арқылы басыңқы сәйлеммен байланысып, қарсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлем жасалады. 1. Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы шартты райлы етістік болып, оған да, де шылауы тіркесіп айтылуы арқылы қарсылықты бағыныңқы сөйлем жасалады. Мысалы: 1) Жаңағы сөзінен сол өткен түнгі ашудың зардабы әлі көрініп тұрса да, Жамал өз ойын оның алдына ептеп тарта берді. (Ғ. М.) 2) Иванов Зинаның бұншалықты неге қысылғанын білмесе де, кітап жайындағы әңгімені бұдан артық қозғамаудың керек екенін түсінді. (Әб. Нұр.) 2. Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы шартты райлы етістік болып келсе де, сөйлем қарсылықты бағыныңқылы сабақтас болады. Мысалы: Қасқырларға біз ақырып ұмтылсақ, олар ажырайып бетімізге қарайды. (Ғ. М.) 3. Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы кемектес септік жалғауы жалғанған өткен шақтық есімше болып келсе, карсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлем жасалады. Мысалы: 1) Құрылыс жұмысы аяқталғанмен, оны іске қосу сияқты негізгі міндеттер әлі де шешілген жоқ еді. (К. 0.) 2) Бұл сұраулар басымда сапырылысқанмен, оның жауабын Спандияр ағай да таба алмады. (С. М.) 4. Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы өткен шақтық есімше болып, оған - ша, -ше жұрнағы жалғану арқылы да қарсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлем жасалады. Мысалы: |