Сөздік:
қолбасшы – командующий; полководец
шабуыл – атака; набег; наступление; нападение
күйзелу – испытывать тяжелое состояние; переживать кризис; разруха;
страдать
сұрапыл – лютый; свирепый; суровый
дарынды – гений; талант; способный; одаренный; талантливый
бірбеткей – принципиальный; ультимативный; односторонний
батыр – богатырь; герой; отважный
азаттық – независимость; освобождение; свобода
66-тапсырма. Мәтіннің мазмұны бойынша берілген сұрақтарға жауап беріңіздер.
1. Әбілқайыр кім? 2. XVIII ғасырдағы халықтың жағдайы қандай болды? 3. Әбілқайырдың ерліктері туралы не білесіздер? 4. Оның әскері кімдерге қарсы шайқас жүргізді? 5. Ол өзінің қандай қасиеттері арқылы хандыққа қол жеткізді? 6. Қай кезде, кімдер, неге байланысты Әбілқайырды қолбасшы етіп сайлады? 7. Ол жастар үшін қандай істер істеді? 8. Сұрапыл шайқастар қай жерлерде болды? Әбілқайыр кімнің қолынан қаза тапты? Оның саясаты не жолында маңызды рөл атқарды?
67-тапсырма. Мәтіннің бірінші мағыналық бөлігіндегі жіктік жалғаулы сөздердің астын сызып, жіктік жалғауларының сөйлемдегі қызметін түсіндіріңіздер.
Жіктік жалғаулары (Личные окончания)
Жіктік жалғауы – қимыл иесінің кім екенін білдіру үшін қолданылатын қосымша. Ол басқа қосымшалар сияқты сөз бен сөзді байланыстырып, қарым-қатынасқа келтіріп тұрады. Жіктік жалғауы жалғанған сөз үнемі баяндауыш қызметінде жұмсалып, бастауышпен жақтық, шақтық жағынан қиыса байланысады. Сөздерге жіктік жалғауы жалғануын сөздің жіктелуі дейміз.
Егер сөздің соңғы дыбысы дауыстыға және үнді л, р, й, у дыбыстарына аяқталса, онда -мын, -мін (жекеше), -мыз, -міз (көпше) жалғаулары жалғанады.
Мысалы: Мен бала-мын, жақсы-мын, кіші-мін, тұр-мын, ұл-мын, жау-мын.
Егер сөздің соңғы дыбысы б, в, г, д дыбыстарынан басқа ұяң дыбыстарға аяқталса, онда -бын, -бін (жекеше), -быз, -біз (көпше) жалғанады.
Мысалы: Мен қыз-бын, жалғыз-бын, біз қыз-быз, жалғыз-быз.
Егер сөздің соңғы дыбысы қатаң дауыссыздарға және б, в, г, д ұяң дыбыстарына бітсе, онда -пын, -пін (жекеше), -пыз, -піз (көпше) жалғанады.
Мысалы: Мен студент-пін, биолог-пын, біз студент-піз, биолог-пыз.
Көптік мағынаны білдіру үшін -сың, -сің және -сыз, -сіз жіктік жалғауларынан кейін көптік жалғаулары жалғанады.
Мысалы.: Сендер мұғалім-сің-дер.
Сөздің соңғы дыбысы жекеше ІІ жақта қандай дыбысқа аяқталса да, -сың, -сің, -сыз, -сіз, -сыңдар, -сіңдер жалғаулары жалғанады. М.: мұғалім-сіз, оқытушы-сыз, биші-сіз, құрылысшы-сың, суретші-сің, оқушы-сыңдар, биші-сіңдер. ІІІ жақта жіктік жалғауы болмайды. М.: Ол отыр, ол студент, олар оқушы.
68 -тапсырма. Мәтіннен алынған сөздерді жекеше, көпше түрде жіктеңіздер.
Достарыңызбен бөлісу: |
