Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту жеке сөз ретінде қолданылады. Қазақ тілінде аталмыш негіз
жүктеу/скачать 2,18 Mb. Pdf көрінісі
|
eb // ev // üy // üv: bašmil jayidip ebimru bardi «бізге жау болған басмылдар менің үйімді (тұрағымды) шапты» [ЕТС, 162]; jalma: jaraqinta jalmasinta jüz artuq odun urti «оның сауыты мен желбеге- йіне жүзден аса жебе тиді» [ЕТС, 229]; jejim: ešäkni berginča bu jejimni jesün «есекті бермес бұрын ол жемін жеп алсын» [ЕТС, 253]; kidiz: ki[d]izig subda soqmiš «киізді суға салып қойды» [ЕТС, 306]; ujuq: bir qai bir ujuq čaruq «бір пар шарыққа бір ұйық» (шұлық) [ЕТС, 608]; sünüg: sünü qilič taz … bogda temir berka ort jalin bilan belgurtup «жалынмен бірге сүңгісін (найзасын), қылышын, тəжін, қанжарын көрсетіп ...» [ЕТС, 517]; oq: bir erig oqun urti «бір кісіге ол оқ тигізіп құлатты» [ЕТС, 368]. Міне, бұл тізбекті əрі қарай жалғастыра беруге болады. Бірақ осы мысалдардың өзінен-ақ мағынасы қазіргі тілде де түсінікті,
218 Қазақ тіліндегі этномəдени атаулар көбіне қолданыста жүрген материалдық мəдениетті бейнелейтін көптеген атаулардың ежелгі түркілік дəуірде-ақ қалыптасқаны көрінеді. Оны жете түсіну үшін біз келтірілген мысалдарды əдейі контексте алып көрсеттік. Дегенмен, көне түркілік жазбаларда қазірде қолданылмайтын кейбір зат атаулары да кездесіп, зерттеушіні тарихи-лингвистика- лық қызықты ойларға жетелейді. Мысалы: ayi: bir tümän ayi altun kümüš kergäksiz kelurti «он мың (шексіз) мөлшерде қымбат заттар, қазына алтын, күміс жеткізді» [ЕТС, 17] немесе gazina uzasa kümüš ham ayi «қазынада күміс пен қымбат тас көбейсін». Осы қолданыстардың мағынасынан ayi < ақша немесе ayi < ақық жақындығын жорамалдауға болатын секілді. Isigti: altun kümüš isigti qutaj bunsiz anča berur tabyar bodun «қайғырмай-ақ соншама алтын, күміс, масайтатын сусындар берген табғач елі ...» [ЕТС, 213] (яғни isigti ~ ішімдік); sürmä: jig et as sürmä tilädi «ол шикі ет, ас жеп, шарап ішкісі келді» [ЕТС, 518] немесе türlüg ašlar, türlüg sürmälär čubujanlar qimizlar ač[a]dilar ičtilär «олар түрлі тағам, түрлі шарап ішті, ет жеп, қымыз ішті» [ЕТС, 518].
тарту, сүйреу, шығару» түбірімен байланысты. Ton: бұл атаудың көне жазба нұсқаларындағы қолданысы мен қазіргі тілдердегі қолданысында айырмашылық бар екені байқалады. Атап айтқанда, қазір нақты бір киім атауы ретіндегі «тон» сөзі ескі түркі тілінің деректеріне сəйкес «киім» мағынасында кеңінен қолданылған: jani ariy ton kedip «жаңа таза киім киіп» немесе opraq ton «ескі киім» [ЕТС, 574]. Одан туынды сөздер де жасалған: tonan «киіну», tonat «киіндіру», tonandur «кигізу», сол қатарға мəндес келетін қос сөздерді де жатқызуға болады: ton kedim, ton opraq, ton tolum – «киім», tonči – «тігінші», tonluy – «киімді, киімдік», tonsiz – «киімсіз, шешінген» [ЕТС, 574]. Сонымен қатар тон сөзінің тіркесуі арқылы киімнің жіктеу атауларына да негіз болуы өте қызықты. Мысалы: іč ton «іш киім» (штан), kedim ton «бір киер қонақ киім», qulaq ton «қысқа жеңді киім», tul ton «жесірдің киетін қаралы киімі», т.б. Осы келтірілген ескітүркілік деректердегі «тон» сөзін қазіргі тілімізде кеңінен қолданылатын ки, киім тұлғаларымен салыс- тыруға болады: ton – киім, tonan – киін, tonat – киіндір, tonandur –
219 Қазақ тіліндегі этномəдени атаулар кигіз, ton kedim, ton opraq, ton tolum – киім-кешек, tonluj – киімді, tonsiz – киімсіз. «Тон» сөзінің көне жазбалардағы кең мағынасы қазақтың ауыз əдебиеті мен жырауларының туындыларында да сақталған: Жағаласса жыртылмас Ерлердің жеңсізден игі тоны болар ма? (Шалкиіз // Бес ғасыр жырлайды, 41). Мұнда жеңсіз дегені – бір киімнің (тонның) түрі. Жиған малың тəрік етер Атың, тоның (киімің – Ж.М.) бұлды етер. (Бұл да сонда, 42). Қыздарына қызық ала тон (киім – Ж.М.) кигізіп, Қырмызыға малдырып ... (Сонда, 97). Мына бір жай көңіл аударарлық: Ескі түркі сөздігінде ton kedip, ton kedim деген плеонастық тіркес те қолданылады. Яғни бұл деректер бойынша көне түркі тілінде тон киетін заттың ата- уы да, киім соны киюдің немесе қимылдың атауы. Демек, тіл да- муы барысында қимыл атауы заттық атауға ауысқан да, тон сөзінің бірте-бірте кең мағынасы тарылып, нақты киімнің бір түрінің атау- ында ғана сақталып қалған. Бұл қазақ тілінің қорындағы байырғы сөздердің адам қоғамының тарихындағы, мəдени, шаруашылық өмірге тікелей қатысты болуымен байланысты. Нақты айтқанда, кейіннен тон киімге қатысты бірден-бір материал болудан қалды. Сонымен, «Ескі түркі сөздігінде» ортақ арнаны – ата түркілік негізді айғақтайтын руникалық ескі-орта түркі ескерткіштерінің тілдік деректері жинақталған. Көптеген түркітанушы ғалымдар руникалық ескерткіштердің құрылымдық-генетикалық табиғатын қазіргі тілдермен жақындастырады (оның ішінде қазақ тілімен де). Олардың ішінен С.Е. Малов пен Э.Р. Тенишевтің пікірлері ерек- ше. Оның негізі – «руникалық жазуларды қолданғанға дейін де түркі тілдес тайпалардың диалектілерден жоғары тұратын ортақ сөйлеу тілінің түрі болған» дегенге саяды. Э.Р. Тенишев: «VІІ- VІІІ ғғ. əртүрлі түркі тайпалар одағы (оғыздар, ұйғырлар, қыр- ғыздар, қыпшақтар жəне т.б.) руника жазуын бірегей əдеби үлгі ретінде қолданды. Əрине, əрбір тіл күнделікті қарым-қатынаста
220 Қазақ тіліндегі этномəдени атаулар өзінің халықтық ауызекі тілін пайдаланды: оғыздар мен қып- шақтарда ол – j-тілдер, ұйғырларда d-тіл, қырғыздарда – z-тіл бол- ды», – деп жазды [31]. Осы пікірлерге сүйене отырып, қазақ тілінің мəдениетіне қа- тысты оның лексикасындағы қыпшақтық қабатты анықтау жұ- мысын да осындай көне түркі жазба нұсқаларына, атап айтқан- да, қыпшақ тілдер тобына тікелей қатысы бар орта ғасыр ескерт- кіштерінің деректерін салыстыра барлау арқылы жүргізуге болады.
Бұрынғы кеңестік түркітануда қыпшақ тілдерінің лексикасы, оның лексика-семантикалық топтары жөнінде еңбек аз жазылған жоқ
1 . Соның бірі лексикалық құрамы қазіргі қыпшақ тобындағы (əсіресе Орта Азия аймағындағы) тілдердің лексикасымен толық иə ішінара ортақтығымен ерекшеленетін қазақ тілінің де лексикалық құрамын зерттеуге қазақ тіл білімі дамуының барлық кезеңінде на- зар аударылып отырды. Лексикологияның жекелеген мəселелерін қарастырған ғылыми еңбектер, əртүрлі сөздіктер жарық көрді 2 . Түсіндірме сөздік пен диалектілік жəне ономастикалық, тер- минологиялық лексиканың қорын жасау мақсатындағы жүйелі жұмыстардың нəтижесінде А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында миллиондаған карточка тізілді. Сонымен бірге сөз- дердің семантикалық жəне тақырыптық топтары бойынша да зерт- теулер жүргізілуде 3 .
Юлдашев А.А. Лексика (Проспект). К сравнительно-исторической грамматике тюркских языков. Т.4. – М., 1981; Мусаев К.М. Лексика тюркских языков в сравни- тельном освещении. – М., 1975; Мусаев К.М. Лексикология тюркских языков. – М., 1984; Историческое развитие лексики тюркских языков. – М., 1961; Исследования по грамматике тюркских языков. – М., 1962, Ч.4. Лексика; Юнусалиев Б.М. Киргизская лексикология. – Фрунзе, 1959, Ч.1; Меметов А.М. Источники формирования лексики крымско-татарского языка. – Ташкент, 1988, т.б. 2
Болғанбаев Ə. Қазақ тілінің лексикологиясы. Өңделіп, толықтырылған ІІ басылы- мы. – Алматы, 1988; Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы, 1991, т.б. 3 Айгабылов А. Профессиональные слова плодоовощеводства в казахском языке: автореф. дисс. канд. филол. наук. – Алма-Ата, 1976; Айтазин К. Профессиональная лексика рыбного хозяйства Казахстана: автореф. дисс. канд. филол. наук. – Алма-Ата, 1973, т.б.
221 Қазақ тіліндегі этномəдени атаулар Сондықтан қазақ тілі лексикасы тарихи тұрғыдан туыстас түркі тілдерімен, ескі жазба ескерткіштерімен, тіл дамуындағы əртүрлі тілдік деңгейлердегі тарихи сілемдермен салыстырылып, диахронды түрде талдауды қажет етеді. Енді олар жалпытүркілік тұрғыдан типологиялық жалпылау, зерттеу жұмыстарын күтуде. Оның басталуын түркі тілдерінің лексикасын зерттеуші К. Мұсаевтың «Лексикология тюркских языков» атты монографиясымен байланыстыра қараған жөн секіл- ді. Аталған еңбекте қыпшақ тілдерін, оның ішінде батыс қыпшақ тобының лексикасын салыстыра қараған осы бағыттағы зерттеу- лердің негізі жасалды деп қарауға болады [32]. Осы орайда қазақ тілінің лексикалық құрылысының дамуын жеке бөліп қарастыру мүмкін емес. Себебі жалпы қыпшақтық тілдік модельдердің сипаты тілдің барлық деңгейлерінде де кө- рініс береді. Бірақ тілдік дамудың сенімді теориясын жасау үшін нақты тілдердің зерттелуінің мəні ерекше. Бұл қазіргі лингвистика ғылымы деңгейінің осы иə басқа тілдік мəселелердің теориялық шешімдерін ғана емес, сонымен бірге нақты тілдік деректерге негізделген кең түрдегі зерттеулерді талап етеді. Бұл тұрғыдан тілдің лексикалық деңгейі жай тілдік деректердің жиынтығы емес, ұлттың мəдени болмысын айғақтайтын таусылмас көз. Олар этно- лексиканы жаңғыртатын теориялық жəне практикалық міндеттерге сəйкес тілдің дамуын жəне қалыптасу процесін бақылауға көмек- теседі. Бұл арада өткенді шолу жасайтын кең түрдегі талдау ама- лын қолданған орынды. Атап айтқанда, əңгіме қыпшақ лекси- касының жалпытүркілік қордан бөлініп шығып қалыптасуы жəне одан əрі қарай нақты тілдерге ыдырауы туралы болып отыр. Қазақ тілі лексикасының да негізгі өзегі басқа түркі тілдерінікі сияқты мынадай маңызды қолданыс аяларымен байланысты сөз- дерде көрінеді: рухани байлық, материалдық болмыс, табиғат құ- былыстары, фауна жəне флора, еңбек құралдары, ағза атаулары, т.б. Соның ішінде қыпшақ тілдеріндегі лексикалық тұлғалардың байырғылығын жəне біркелкілігін жан-жақты көрсететін бірден бір сала – күнделікті тұрмысқа қажетті, материалдық мəдениетке қатысты зат атаулары. Материалдық мəдениеттің сан қырлы салаларына қатысты қыпшақ тобына жататын тілдерде қалыптасқан атауларға тарихи- этнолингвистикалық зерттеу жасау өте күрделі еңбекті талап етеді.
222 Қазақ тіліндегі этномəдени атаулар Диахрондық деңгейде істелген жұмыстардың барысында оның ежелгі негізі қазіргі түркі тілдерінің бəріне ортақ ата түркі тілімен сабақтасып жатқанын көреміз. Сонымен бірге бұл сала Алтын Орда мен Қазан кезеңінде бірқатар инновациялық əсерлерді басы- нан кешірді. Жеке тілдерге ыдыраған келесі кезеңдерде ол процесс күшейіп, кейін кірме сөздермен де толықты. Түркітанудағы қазіргі компаративистика деңгейі ата түркі, жалпытүркі, тіларалық салыстыру жұмыстарын жүргізіп, əртүрлі атаулардың тарихи дамуына барлау жасауға көмектеседі. Бұл бағыттағы тарихи-салыстырмалы зерттеулер қазақ тілінің басқа түркі тілдерімен тарихи қарым-қатынас негізіндегі ішкі жəне сыртқы даму тарихын аша түседі. Мəдениетке қатысты қазақ тілінің лексикасында сол тілде сөйлеуші халықтың қоғамдық қатынастарындағы болып жатқан өзгерістер көрініс беріп отырады. Туыс тілдер арасындағы белгілі бір атауға байланысты айырмашылықтардың кездесуі мəдениетке қатысты атаулардың өзгермелі лексика-семантикалық жүйе екен- дігін дəлелдейді. Дегенмен, түркі тілдерінің қыпшақ бұтағы ата түркі тілдің көптеген көне негіздерін өз бойында сақтап қалғаны байқалады. Орта түркі кезеңінің тілдік деректерінен орасан зор мəлімет беретін ең құнды еңбек – М. Қашқари сөздігінің материалы не- гізінде жинақталған, материалдық болмысты бейнелейтін мына атаулардан олардың тарихи-мəдени жəне этнолингвистикалық құрылымын көруге болады: а) олардың біразы тек дыбысталуымен ғана қазіргі қазақ тілінен аз-кем ерекшеленеді: jemiš – жеміс; bagir – бақыр; jörgäk – жөргек; jügün – жүген; jüzük – жүзік; kerägu – кереге; kisan – кісен; komäč – көмеш; bešik – бесік; bičak – пышақ; bogayu – бұғау;
ер; ičuk – ішік; jignä – ине; qonrayu – қоңырау; qurut – құрт; sir – сыр; šonqur // šonqar – сұңқар; očaq – ошақ; qamči – қамшы;
ə) морфологиялық құрылымы бойынша ерекшеленетін атау- лар: bašaq – башмақ; čomča < čom // čom – шомылу; шөміш; özdäk suvda čomdi – үйрек суға сүңгіп кетті. М. Қашқари сөздігінде осы мағынада čom варианты да көрсетілген. Қазақ тілінде одан
223 Қазақ тіліндегі этномəдени атаулар туындаған шомыл сөзін, оның ауыспалы мағынасын («ойға шом- ды») келтіруге болады. Jalma – желбегей. Егер бұл сөз мета- тезалық құбылыстың нəтижесі десек, онда: jalma > jam // jap деп жорамалдауға болады. Сонда семантикалық реңкі де өзгеріп, «жа- мылатын» заттың атауы деп қарауға болады. Küp – күбі; küpik – күпі; qajyiq – қайық; say – сабау; tariy – тары. Осы атауға байла- нысты бір ерекшелік – tariy сөзі ескі түркі тілінде тек «тарының» ғана емес, жалпы астықтың, бидайдың да атауын білдіретін жал- пы ұғым. Бұл сөздің тарихи морфологиялық талдануы негізінде (tariy > tar «тарату» (себу, егу) о баста жалпы атау ретінде қалып- тасқан, ал «бидай», т.б. атаулар егіншілік мəдениеті дамуының күшеюімен байланысты жіктелуінің нəтижесінде туған болуы мүмкін: üzänü – үзеңгі; tan – елек < tanla – таңда; japtač – жабу; ə) фоно-морфологиялық өзгерістер нəтижесінде туған атау- лар: čačir // čatir > čač «шаш» – шатыр шаш; könläk > kön // kön «иленген тері» – көйлек; joydu > joy «араластыру», «ұйқала» – шуда; tügmä > tüg // tüj – түйме > түй;
сол дəуірге тəн материалдық өндіріс деңгейін, мəдениетін көрсетіп, кейбір жағдайда оның дамуы нəтижесіндегі жіктелуінің көрінісін бейнелейтін тəрізді. Мысалы: abrim – ердің астына салатын киіз [МК, І, 66]; jetän – мақта мен жүнді тарайтын құрал; joyurt – ашыған сүт > joyur «мешать», «месить»; joyuryuč – оқтау > joyur «мешать», «месить», «скатывать»; joyurqan – көрпе. Қа- зіргі қазақ тілінде жуырқан сөзі диалектілік ерекшелік ретінде қолданылады. Jörgömäč – iшекке орап, өріп пісірген тағам;
жасау иə сый ретінде берілетін халат, киім. Ол қазақ тіліндегі киіт сөзімен мəндес келетін тəрізді. Kerim – кілем > ker; кер >
мақта; kön – иленген тері. Ол қазақ тілінде – көн, көн терісі, көні жібу, т.б. тіркестерінің құрамында кездеседі. Barčin – жібек мата;
білдіретін мағынасы сақталған. Bögdä // böktä – кездік; buqarši // buqurši – темір тісті соқа; könäk – су таситын ыдыс. Ол, сірə, теріден жасалатын болуы керек. Қазақ тілінде – көнек // көнектей боп, т.с.с. Köpčük – көпшік. Қазақ тілінде көпшік сөзі диалектілік
224 Қазақ тіліндегі этномəдени атаулар ерекшелік ретінде «жастық» мағынасында қолданылады. Qojuš – су ағатын науа > qojsa «тегістеу, қырнау»; turma – тұрып (редька). М. Қашқари сөздігінің деректерін салыстыра-топтау барысын- да заттардың атауына қатысты лексикалық единицалардың тек атауыштық қызмет атқарып қана қоймай, көбінің терминдік мəнге ие бола бастағанын да көреміз. Оны, əсіресе, атаулардың жасалуының белгілі бір сөзжасам модельдеріне бағынуынан көруге болады. Қазіргі қазақ терми- нологиясында да тілде бұрыннан қалыптасқан сөзжасау модель- дерінің ізімен жасалатын бұл тəсіл терминжасамның ең өнімді амалдарының қатарына жатады [33]. Соның негізінде М. Қашқари сөздігі материалы бойынша белгілі бір семантикалық жүйе құралып, терминдік жүйенің де нышандары байқалады. Мысалы: а) тұрмыс бұйымдары: susyay – ожау; tusiq – шелек; tukän – есекке артылған жүктің бір жағындағы қоржын; sayir – сусын дай- ындайтын ыдыс; könäk – мес; közägü – көсеу; közgü – айна. Қазіргі кезде бұл атаудың (көзгі) сақталмауын оның жаңа атаумен (айна) алмастырылуымен түсіндіруге болатын сияқты. Örgän – жуан арқан; qašuq – жылқының терісінен жасалған торсық; tükäk – жүкті ерге байлау үшін жіптің ұшына бекітілген ағаш сақина > tük //
тын орындық ретінде пайдаланылады; ükäk – жерлеуге апаратын зембіл; ükäk – мұнара; sin – төсек; sütük – ірі қара малдың сүйегі- нен жасалған бұйым; tar – үрленген тері қаптардан, бөренелерден жəне қамыстан құрастырылған сал; tartiy – буып-түйетін қайыс;
үрленген қап, мес; torqu – жібек, қазақ тілінде: торғын // торқа; torpig – егеу; ə) тағам атаулары: qaqurjan – май жағып, пешке пісірген нан; qor – сүтті иə қымызды ашытатын ұйытқы; uruš – астықтың уызданған дəнін қуырып жасаған тағам; süllüg et – шикілей піскен (қаны бар) ет > sül «жаңа, жас, нəрлі», т.б.; tutmac – ұннан жаса- латын тағам, лапшаның түрі; turmak – ішіне ірімшік, май иə ет салынып пісірілген ет; ügrä – ұннан жасалған тағам; ügür // ujur – тары; top – топ; erük – өрік; tayna – айран; ubitma – ірімшік >
225 Қазақ тіліндегі этномəдени атаулар б) киім атаулары: suluq – сəлде; suqarlač börk – үшкір ұшты ұзын бөрік; ilärsük – қарынға тағатын белбеу; saqaldiriq – тамақтың астынан бөрікті ұстап тұру үшін байлап қоятын жібек жіп; etik – етік; tizildirik – əсемдік үшін етікке тағылатын металл тізбектер; qars – түйенің ия қойдың жүнінен істелген сырт киім;
сөздігінің деректері материалдық өндірістің белгілі бір салада қалыптасқан мəдениетінің көріністерінен де хабар береді. Мы- салы: siričya – əйнек; qaš – нефрит; but – ханзада иə ханшаның маңдайына тағылатын ірі ақық тастар (бирюза); jez – сары мыс, жез; jančiq – əмиян, шилан; tergi – тамақ ішетін үстел; tütsük – хош иіс шығаратын шырақ; ubu – қорғасынды ақ сыр; uč– жазатын қаламның ұшын жасайтын ағаш. Қазақ тіліндегі мəдени лексика жүйесінің қыпшақтық қабатын тіларалық салыстыру арқылы анықтау Əбдіре ~ абдыра (қырғ.). Э.В. Севортян оның тегін моңғолдық деп топшылайды. (Аяқ) айақ (ыдыс) ~ ajaq (қарайым, құмық, қырғыз, ноғай, башқұрт). Біздіңше, айақ сөзі мен ая (алақан деген мағынадағы) сөздерінің арасында мағыналық жақындық бар десек, оларды бір- тектес ұяда қарастыруға болады. Айран ~ ajran (қырым татарлары, қарайым, құмық, қырғыз, ноғай, қарақалпақ, башқұрт) ~ əйрəн (татар). Айыр= етістігімен сабақтас айран атауы ескі түркі тілінде adir тұлғасында да қолданылған. Мысалы, adir – «айыру», «ажырату», adril – «ай- рылу», «ажыратылу», «бөліну», т.б. [ЕТС, 11-13]. Сонымен бірге қазақ тіліндегі айыр етістігімен бірдей abir, abis, abril, abris дыбыстық нұсқасындағы тұлғалары да бар [ЕТС, 15-16]. Демек,
лельдер деп қарап, ортақ түбірін ай//ad//ab деп санау Г. Вамбери, В. Банг, Брокельманның пікірлеріне саяды [ЭСТЯ, 115].
башқұрт) ~ уу (қырғыз). Г. Вамбери мен М. Рясянен ағ (ау) сөзі мен аb (аң аулау, аулау) сөзінің арасында байланыс бар деп қарай- ды [ЭСТЯ, 118]. |