Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту жеке сөз ретінде қолданылады. Қазақ тілінде аталмыш негіз
Қазақ тіліндегі етістік негіздердің
жүктеу/скачать 2,18 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Бірбуынды: Екібуынды
Қазақ тіліндегі етістік негіздердің сөзжасамдық модельдері 1. √ =а=// =е=; ай < айа=, *бал < бала, *бөк < бөге=, бөл < бөле=, *ел < еле=, *бұл < бұла=, *үз < ұза, *жар < жара=, *тап < тапа=, *тақ < тақа=, *тап < тапа, тон < тона=, күз < күзе= ,*ор < ора=, *от < ота, түз < түзе=, *түл < түле=, т.б. Түркітанымдық əдебиеттерде -а//-е аффиксі түркі тілдеріндегі етістікжасам тұлғаларының ең көнелерінің бірі ретінде қарас- тырылады. Ол негізінен есімдерден процесс, нəтиже, орны мен бағыты, əрекет түрі мен құралы көрініс беретін мағынадағы етістіктер жасайды, сол сияқты етістіктерде қарқындылық пен жиіліктің көрсеткіші ретінде де қолданылды. Ежелгі Енисей ескерткіштерін зерттеген Н.А. Батманов, А.Н. Кононов сияқты жəне басқа ғалымдар былай деп жазады: «Енисей ескерткіштерінде кездесетін есімдерден етістік жасайтын үш қосымша əлі де қолданылады жəне тірі тілдерде өнімді күйінде қалып отыр: 1) -ла-ле, 2) -қ, -ық, -ик, -ук, -ұқ; 3) -а, -е/е, -о» [98]. Қазіргі қазақ тілінде -а/-е көрсеткіші өнімсіз болып табылады. Ол негізінен өлі түбір-негіздердің құрамында сақталып қалған. Тілдің даму барысында өлі түбірлердің -а/-е аффиксімен кірігіп, тұтасып кеткендігі соншалықты, бұл көрсеткіштерсіз оларды дербес сөз ретінде қабылдау қиын. Тек арнайы жасалған тари- хи талдаудың нəтижесінде ғана оларды екі құрамдас морфемаға бөлуге болады. Қазақ тілінде -а//-е қосымшасы арқылы жасалған туынды негіздердің тарихи мөлшері, біздің есептеуіміз бойынша, 69-ға жетеді. Олардың 60-ы өлі түбірлер болып саналады. Бұл тұлға- ның өнімсіздігін ғана емес, сол сияқты бұрынырақтағы оның белсенділігін де көрсетеді. Тілдің ары қарай даму барысында 63 Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту бұл қосымшаның өнімділігін жоғалтуы оны анағұрлым жаңа тұлғалардың ығыстыруына байланысты. Сондықтан етістіктердің императив тұлғалары ерекше қызығушылық туғызып отыр. Олар қазіргі кезде туынды емес болып саналатын етістік түбірлердің ажырамас бөлігін құрайды. Түркітануда қарастырылып отырған осы аффикстің дəрежесі туралы бірыңғай пікір жоқ. Э.В. Севортянның пікірі бойынша, -ла// -ле көрсеткіштерімен бірге -а//-е қосымшалары түркі тілдерінде аффикстік етістікжасамның негізгі көзі болып табылған. Тарихи тұрғыдан алғанда, ол =а жəне =ла көрсеткіштерінің атқаратын қызметтерінің сабақтастығын атап көрсетеді: «Жоғарыда атап көрсетілген аффикстердің өнімділік дəрежесі -ла аффиксіне жəне одан өрбіген туындыларға қарағанда төмен бола тұра, етістікжасамда маңызды рөл атқарды, өйткені олардың қатысуы арқылы мағыналардың негізгі типтері жасалды, олар ары қарай -ла аффиксі мен одан өрбіген туындыларда дами түсті, осыған байланысты -а//-е аффикстері тілде артық саналды да, біртіндеп қолданыстан шықты» [99]. -а//-е жалғанған императив етістіктерді талдау мұндай пайым- даудың дұрыс екендігін көрсетеді. Шынында да, алғашқы етістік негіздерді арнайы талдау мен іздестіру нəтижесінде ғана бұл аффиксті көптеген негіздердің құрамынан бөліп алуға болады. Мысалы: күр-е=; құл-а=; тар-а=; тап-а= жəне т.б. Бірақ -ла аффиксі арқылы жасалған дериваттарды талдау нəти- жесінде бұлайша айтуға болмайды. Оны бұл көрсеткіштің қазіргі күнге дейін сақталған өнімділігімен түсіндіруге болады. Мұндай көзқарасты Л.Н. Харитонов та қолдай отырып, «-аа көне аффиксі якут тіліндегі қазіргі -лаа аффиксінің пайда болуын- да негізгі элемент қызметін атқарды» деп санайды
[100].
Г.И. Рамстедт түркі-монғол етістікжасамы туралы еңбегінде, не «Кіріспесінде ...» де бұл аффикстің тарихы жөнінде белгілі бір көзқарасын аңғарта қоймайды. Ол -а аффиксінің дербестігін мой- ындай отырып, кейбір жағдайларда бұл тұлғаның -лаа тұлғасынан өрбігендігін айтады [101]. Н.А. Баскаков -а тұлғасының морфологиялық тəуелсіздігін тіптен жоққа шығарады да, оны сөзжасам жүйесіндегі фонетикалық жағынан əртүрлі аффикстер контоминациясының нəтижесі, яғни түптеп келгенде -ла аффиксінен пайда болған деп санайды [102].
64 Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту А.Н. Кононов бұл аффикстің дербестігі, алғашқы нұсқасы туралы пікірлерге өз ойын қосады: «Түркі тілдерінің ертедегі даму кезеңдерінде грамматикалық категориялар мен қарым- қатынастар бір ғана дауысты дыбыстан тұратын аффикс арқылы іске асырылғандығын айғақтайтын ешқандай нақты дерек жоқ. Дауысты дыбыс тұрақсыз болғандықтан оның қасында міндетті түрде дауыссыз дыбыс болуы керек» [103]. Сонымен, түркі тілдеріндегі -а//-е тұлғалы етістіктердің саны өте көп болса да, түркітанушылардың көпшілігі туынды негіздер үшін -а етістіктік аффиксінің болғандығын мойындайды, оның шығу тегі туралы мəселені ашық қалдырады. -а//-е шығу тегіне қатысты жорамалдардың бірі оның құрамының бастапқы гутту- ралдығы туралы тұжырым болып табылады: «Гуттуралдық тұл- ғаның гуттуралдық бастауы жоқ параллель тұлғаларының ең көне фонетикалық жағдайын көрсетеді деп саналды (яғни ан<ған; ай<ғай; ы<қы, ғы). Оған көптеген айғақтар көне өзбек жəне ұйғыр тілдерінен табылды, ал орхон жазбалары оқылғаннан кейін – Күлтегін, Тоныкөк құрметіне арналған ескерткіштерден табыл- ды»
[104]. Салыстыра қарағанда, -ға аффикстерінің мағынасы -а жəне -ы аффикстерінің мағынасымен ұқсас сияқты. Кейбір жұмыстарда -а аффиксі нақты зат есімдерінің белгілі бір тобын əртүрлі семантикадағы етістіктер тобына өзгертетін деривацион- дық форманттардың қатарында қарастырады. Басқаша айтқанда, осы аффиксті қолдану арқылы етістен жəне етістіктен жасалған сөзжасам үдерісінде семантикалық реңкті модельдер ретінде бекіту жəне осы үдерістерді қарапайым аффикстерді барынша нақты салаларға бейімдеу немесе одан əрі даму барысында күрделі (құрамдас, фузиялық) аффикстер қалыптасуының нəтижесі олар- ды мағыналық жіктеу бағытында ілгерілеушілікті туғызды. -а аффиксті етістік «етістіктік» белгісі болуымен қатар, белгілі бір семантикалық құрылымы бар етістік болып табылады, іс- əрекетті атауға байланысты іс-əрекеттердің мазмұнына нақты мəн береді. Салыстырыңыз: мысалы: тон «киім» – тона= «киіну»; түз «тегіс» – түзе= «тегістеу» жəне т.б. Түркітануда дауысты дыбысты етістіктің негізінен қарқынды- лық пен əлеуеттілікті білдіретіндігі туралы П.М. Мелиоранский- дің жасаған тұжырымы белгілі [105]. 65 Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту Іс жүзінде қазіргі түркі тілдерінің барлық грамматикаларында -а/-е аффиксі өнімсіз ретінде жіктеледі, олардың көмегімен атау- лардан етістік жасалғаны байқалады. В. Котвич «-а/-е суффиксінің ä-а «болу» қосалқы етістігімен қандай-да бір байланысының бар екендігін жоққа шығармайды, өйткені осындай аффикстегі етістіктер аяқталу барысында тұрған əрекетті жəне соған сəйкес созылған, соңына дейін жеткізілмеген əрекетті білдіреді» [106]. -а/-е тұлғасының шығу тегін түсіндіруге қатысты əртүрлі көз- қарастарға қысқаша шолу тарихи тұрғыдан алғанда осы тұлғаның өзге аффикстермен байланысты екендігін көрсетеді, яғни -ла/- ле; -қа/-ке жəне басқа аффикстерінің варианты болып табыла- ды. Осы пікірлерге орай оның сақталып қалу себебін жəне біздің еңбегімізде келесі талданатын сөжасам модельдерін түсіндіру үшін төменде келтірілген Г.И. Рамстедттің пайымдауына назар ау- дару қажет. Ол біздің пікірімізше, бұл мəселе жөніндегі алғашқы көзқарастарға негіз болады, олар Э.В. Севортянның жəне басқа ғалымдардың ұстанымымен үйлеседі: «Алайда тілдердің тарихи- фонетикалық дамуы бір қосымшаның ұзақ уақыт бойына екі не- месе бірнеше əртүрлі дыбыстық варианттарда бола алатындығын көрсетеді. Бұдан кейін олардың бірі норма ретінде қабылданады, бұл енді біршама жаңа құбылыс болып табылады. Қосымшаның тарихи негізделген ескі варианты сөз түрлендіруде қолданыла береді. Белгілі бір тілге тəн қосымшалар көп болған жағдайда, қандайда бір қосымшаның қандайда бір себептермен сөз жасау- шы ретінде қолданылуын тоқтататындығы жиі кездеседі жəне бұл қызметті барынша жаңа жəне нақты қосымша атқарады. Көне қосымша болса, барған сайын сирек кездесіп, сөздердің құрамында қолданыла беруі мүмкін, олардың құрамдас сипатын енді қазіргі тіл сөйлермендері түсінбейді. Осындай көнерген жалғаулар өлі не- месе өнімсіз деп аталады» [107]. 2. √-ай-//-ей-: -ай//-ей аффиксі арқылы жасалған туынды сөздердің құрамындағы барлық түбірлер қазіргі қазақ тілінде өлі болып табылмайды. Салыстырыңыз, мысалы: келесі туынды сөздердің құрамынан да тыс қолдануға қабілетті түбір морфемалар: аз-ай,
66 Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту не т.б. Алайда семантикалық дербестігін жоғалтқан жəне -ай//-ей аффиксінсіз қолданылмайтын бірқатар түбірлерде кездеседі. Мы- салы: *қақ-ай, *құт-ай, *сақ-ай, *сер-ей, *соп-ай, *сор-ай, сіл-ей, *тыр-ай, *шош-ай, *қоқ-ай, *шоқ-ай. Жалпы жорамал түбірді теориялық тұрғыдан анықтау үшін түбірдің көлбеу дамуына сай тереңдей шолу жасау арқылы да, яғни гомогендік қатарда реконструкциялауға болады. Мысалы: *тыр<тырай; тырдай; тыраң; тырби=тырти. Осындай тү- бірлер түрінде толық жасалмаған аффикстерді көнетүркі ескерт- кіштерінен кездестіруге болады. Мысалы, Орхон жазбаларын- дағы qut «бақыт», «бақытты», «Диванда» сақ түбірі «ақыл», «тапқырлық» мағынасын білдіреді (ДТС. 471-б.). Біздің ойымызша, -ай/-ей жұрнағы əбден пассивтенген деп қарауға болмайды. Бұл қосымшалы түбірлердің тарихи туын- ды болуына əсер еткен қосымша морфема емес, түбірдің қазіргі тілімізде семантикасының күңгірттенуі. Қосымша морфемасыз дербестігін жойып, жеке сөз болу қабілетінен айырылған бұл тү- бір морфемаларды ішкі реконструкция арқылы түбірлес басқа сөздердің құрамынан да тауып, теориялық тұрғыдан жорамал түріндегі ортақ түбірін табуға болады. Мысалы: *сақ<сақай.
бес сөздің фонетикалық варианты. Қыпшақ тілдеріне тəн -у мен оғыз, қарлық тілдеріне тəн сөз аяғында келетін -ғ дыбыстарының сəйкестігі негізінде пайда болған сағ//сақ//сау варианттарының біреуі (сау – сауық, сауығу, саушылық, т.б.) қазақ тілі үшін дер- бес те, екіншісі (сақ, сақай) – өлі түбірге айналып, дербестігін жоғалтқан. Басқа да жұрнақтар секілді бұл тұлғада да варианттылық бар. Сондықтан оның генезисі туралы ғалымдарда ортақ пікір жоқ. Мысалы, Рамстед, Харитонов, Брокельман бұл модельді aq-ai деп қараса, Дени – qai, qai оптативті – потенциалды негіздер тудыратын ерекше жұрнақ деп есептейді. Г.И. Рамстедт жəне басқалар Ж. Денимен салыстырған- да, оның шығу тегін aq>ai [108] тұлғасы арқылы көрсетеді. 3. √-ал//-ел//-л: А. Казембек бұл морфеманы ўл «болу» пайда болуымен байла- ныстырады [109], ал Ж. Дени, Л. Харитонов пен Г. Рамстедт -ылаа//
67 Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту -лаа//-таа аффикстерінің қатар қолданылатындығын көрсетеді. Бұл пікір Э.В. Севортянның көзқарасымен үйлеседі. Ол (-а)л аффиксін -ил ырықсыз етіс тұлғасымен бірегейлестіреді. -ал//-ел формантының -а//-е тұлғасымен тығыз байланысын қарастыра отыра, ол қыпшақ тілдерінде -(а)р-, -(а)л-, -(а)қ- аффикстерімен қатар -(а)й, -а//-е аффикстерінің, -(а)д- аффикстерінің орхон, ұйғыр ескерткіштерінде кездесетінін, сондықтан олар негізінен, көне- түркі жазба дəуіріне дейін түркі тілдерінің лексикасын байыта түскен тұлғалар жүйесіне енген. Демек, -ла көрсеткішімен бірге, бұл аффикстер түркі тілдерінде аффикстік етістік жасаудың басты көздері болып табылады деген тұжырым жасайды [110]. Егер -ал//-ел тұлғасы құранды болса, онда -л тұлғасы мұнда сөзжасам категориясын емес, қайта түрлендіруші категория- ны көрсету үшін қызмет етеді. Г.И. Рамстедт, Б.А. Серебренни- ков, Н.З. Гаджиева -л аффикстерін тікелей түбірге қосу (көптеген жағдайларда бір буынды сөзге) оның бастапқы сөзжасамдық қызметін көрсететіндігін айтады. Б.А. Серебренников мұндай жағдайларда -л аффиксінің сан алуан іс-əрекетті білдіретіндігін атап көрсетеді [111]. Бірбуынды сөздерді -л тұлғалы күрделі сөздермен алыстыр- ғанда, соңғысының туынды екендігін көруге болады:
68 Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту Бірбуынды императивтер құрамынан түбірлерді ажырату мұнда тек жорамалданып қана беріліп отыр. Түркітануда осы тəріздес талдау жасалған болатын. Мысалы, Б.М. Юнусалиев жəне Х.Г. Нигматов [112] *то= жорамал түбірін теориялық тұрғыдан қалпына келтіреді. Олар қазақ тілінде той=, тоқ= гомогендік сөздерінің құрамында кездеседі, ал бұл түбір көнетүркі тілдерінде дербес кездеспейді. Ғалымдар морфо-құрылымдық талдауға сүйене отыра, оның бөлінуі ықтимал деп санайды. Хакас жəне əзірбайжан тілдерінде -ал/-ел аффиксі -ай//-ей тұлғасының орнына да қолданылады. Мысалы: хакасша харал= (қарай), əзірбайжанша сағал= (сақай=) «есею», азал= «азаю». 4. √-ар//-ер//-р: Біз осы аффикс қолданылатын қазіргі қазақ тіліндегі 34 ИЕ-ге модельдік талдау жүргіздік. Олардың 17-сі диахрондық тұрғыдан жіктеледі, яғни осы сөзтудырушы морфема мен жорамал түбірді біріктіреді: *без-ер, *доғар, *жіб-ер, *ит-ер, *кез-ер, *көт-
етістік түбірлердің императивтік тұлғасы осы тұлға шығу тегінің түпкілікті анықталмағандығын тағы да дəлелдей түседі. Келтіріл- ген етістіктерде «белгілі бір заттың өзіндік белгілерін, ерекшелік- тер мен сапасын белгілеуде немесе субъектінің бір сападан екін- ші сапаға көшуін білдіретін» жалпы сөз жасау мағынасы көрі- неді [113] (өйткені барлық осы ИЕ қимыл-əрекетті атаудан жа- салған). Н.А. Баскаков -ар/-ер жəне -қар/-кер, -ғар/-гер жұрнақта- рын бір қосымшаның əртүрлі фонетикалық варианттары деп қарайды. Батманов эр (быть) етістігімен байланыстырады. 5. √-ас//-ес//-с: Қазіргі тілде осы етіс тұлғасы көп жағдайларда дербес түбір- лерге қосылып, ортақ етістің грамматикалық мағынасын білді- реді. Алайда тілде тек диахрондық тұрғыдан ажыратылатын ИЕ-тер біршама мол кездеседі. Олардың құрамындағы -ас//-ес аффиксінің жіктелуі аса күрделі. Мысалы: *ад-ас, *ал/ж/-ас, *ег-ес, *жар-ас, *күр-ес, *тал-ас, *ұл-ас, *түг-ес жəне т.б. Осы қатардағы етістіктердің бəрі бірдей -ас, -ес тұлғасы арқылы ортақ əрекет мағынасын білдірмейді. Мысалы, адас=, алжас=, жарас=
69 Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту (киімі жарасу), ұлас=. Бұл арада, біздің пікірімізше, таза етістік сөзжасамына тікелей қатысты деп айтуға болады. Осы модельдер бойынша жасалған көптеген ИЕ-тер мыса- лы, «кеңес», «күрес», «талас» синкретті етістік-есімдік негізді білдіреді. Бұл олардың көне екендігін дəлелдейді. Қазақ тіліндегі, мысалы, «үлес» негізінің синкретизмі айтарлықтай қызығушылық тудырады. Мұнда көбінесе есім тұлға қолданылады. М. Қашғаридің Диванында: ϋlä «бөлісу» (МК. ІІІ Т. 255-б.). Мысалы: Olar ikki
Қазіргі алтай тілінде етістіктің түбірлері ÿле= «бөліктерге бөлу», «ажырату», сондай-ақ, ÿлиш тұлғасының «үлес», «бөлік» жəне «үлестір» синкретті жұптары сақталған (ОРС. 172-б.). Сол ÿла жəне ÿлаш тұлғалары ортатүркі ескерткіштерінде кезде- седі [114]. Қазіргі қазақ тілінде бұл етістіктің мағынасы, негізінен үлес-
ның құрылымдық дамуын көрсетеді. Ұқсас процестер түк>түг-ес = «бітір», «тауыс» мағынасын- дағы етістіктің түбір морфемасының даму барысында орын ал- ған сияқты. Қазіргі түгес= етістігінің түбір морфемасы (түк) «барлығы», «ештеңе емес» мағынасында қазақ тілінде дербес қол- данылады. Ол да диахрондық тұрғыда екі бөлікке жіктеледі: (тү-
(ДТС. 594-б.). Осыған қарамастан, түгес= ИЕ-гі қазіргі қазақ тілінде тұтас тұлға ретінде қолданылады. Алтай тілінде «аяқталу», «түгесілу» мағынасында басқа тү- ген= тұлғасы қолданылады, ал өзгелік етіс тұлғасында түгел қолданылады (ОРС. 180-б.). 6. √-ба//-бе туынды түбір құрылымынан синхрондық тұрғы- дан оңай ажыратылатын қазіргі тілдегі өнімді сөзжасамдық мо- дель -ма//-ме, -па//-пе-нің фонетикалық варианты болып табыла- ды. Қараңыз: *ар-ба, *тер-бе, *көл-бе. Салыст.: *жал-ма=; *қар- м=а, *сер-ме=, *шыр-ма=, т.б. 7. √-да//-де: Қазіргі қазақ тіліндегі -ла//-ле моделі – қазіргі түркі тілдерін- дегі етістікжасамдық ең өнімді модель болса, ал -да, -де соның 70 Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту фонетикалық варианты. Мысалы: *жал-да=, *аң-да=, *боз-да=, *ал-да=, *дəн-де=, жаз-да=, *маз-да=, *мең-де=, *сыз-да=, т.б. 8. √-жы//-жі: Модель бойынша анықталған осы аффикстер кездесетін та- рихи дериваттар аз емес. Олардың барлығы дерлік синхрондық деңгейде морфемалық жіктеуге келе бермейді. Мысалы: *аб/ыр/-
Өзінің етістікжасамдық қызметі бойынша -жы//-жі моделі -сы//-сі, -ы//-і, -шы//-ші тұлғаларымен үйлеседі. Осы аффикс ұяң дауыссыз дыбыстарға аяқталатын түбірлерге жалғанады да, қи- мылдың созылыңқылығын, үздіксіз қозғалысын береді. 9. √-жи: Осы модель бойынша жасалған ИЕ-дің көнелігін оның негізі- нен дыбысбейнелеуіш сөздерден шыққандығын көрсетуі мүмкін. Мысалы: *бақ-жи, *кір-жи, *қыр-жи, *тыр-жи, *ыр-жи, *қыл-
10. √-қа/-ке//-ға/-ге: Бұл модель де өнімділер қатарына жатпайды. Қазіргі қазақ тіліндегі құрылымында осындай аффиксі бар ИЕ-тер синхрондық тұрғыда түбірлер болып саналады. Диахрондық талдау нəтиже- сінде анықталған түбір морфемалар дербес мағынасын жоғалт- қан. Мысалы: *бай-қа, *бұл-ға, *бүр-ке, *был-ға, *жай-ға, *жөр-
Сонымен қатар, осы модель бойынша етістіктен жасалған есімдер бар. Мысалы: *қол-қа, *өк-пе, *қап-қа, *бəй-ге, *жор-ға, ұйғыр тілінде *уй-қа «ұйқы», *кул-ка «күлкі» [115]. Олар бұрын синкретті сипатта болуы мүмкін, алайда уақыт өте келе етістік мағынасын жоғалтқан. Г.И. Рамстедт -ға тұлғасын етістікке тəн тұлға деп санай- ды. Л.С. Левитская осы модельді айқын каузативтер көрсеткіші ретінде қарастырады, себебі үнді дауыссыздардан кейін өзгерістер нəтижесінде ץа-/-а варианты бар [116]. Осындай вариант бурят жəне моңғол тілдерінде кездеседі. Бұл тілдерде салт етістік -а-ға, ал сабақты етістіктерде -ға-ға аяқталады. Мысалы, бурят-моңғол 71 Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту һун-а «созылу», «тартылу», ал һун-га «сайлау», «дауысқа түсу», моңғолша сун-у «тарту», «созылу», ал сун-га «тарту», «созу» жə- не т.б. [117] Осындай тəртіптегі жекелеген деректер басқа түркі тілдерін- де, мəселен, қазақ жəне қырғыз тілдерінде де кездеседі: тара-
жəне т.б. Бұл параллельдерден мағыналық реңк байқалғанмен, бұл варианттардың аса мағыналық маңызы жоқ. Бір варианттың бір тілде, екінші варианттың басқа тілде кездесуі сирек. Мыса- лы, қазақ жəне қырғыз тілдерінде тал= «есінен тану» морфема- сы алтай тілінде талға да осы мағынада қолданылады. Еле= «тор арқылы себелеу» негізі алтай, қазақ тағы да басқа түркі тілдерінде қолданылса, ал қырғыз тілінде оған елге= негізі сəйкес келеді. Л.С. Левитская да осындай мысалдарды келтіреді: түрікменше bula «араластыру», алайда ноғайша bulga «қол бұлғау» жəне bilga «ара- ластыру»; түрікменше їra= «тербету», «қозғау», алайда қырғызша
ғау» т.б. [118]. Осылайша қазақ тіліндегі оян=, оят= ИЕ-дің көне өзбек тіліндегі ойған=, ойғат=пен салыстыруға болады (ФСЯ. 167-168-бб.). Осындай мысалдар келтірілген жұптағы екі варианттың да бір грамматикалық жүктемені көтеретіндігін, яғни екеуінің де иə салт, иə сабақты екенін көрсетеді. -а/е, -ға/-ге, -қа/-ке тұлғаларының ортақтығы немесе варианттылығы туралы айта келе, Э.В. Се- вортян əзірбайжан тіліндегі етістік жасайтын аффикстер туралы жұмысында былай деп жазады: «-га//-гы аффикстері -а/-и/-ы/-и көрсеткіштерімен өте жақын байланысты жəне олардың өте көне фонетикалық күйін білдіруі мүмкін. -а жəне -ға көрсеткіштерінің фонетикалық сабақтастығына К. Фой мен Г. Рамстедт те арнайы назар аударды, кейбір зерттеушілер екі тұлғаны бір тұлғадағы та- рихи сатылар ретінде қарастырады» [119]. В.В. Радлов -қа/-ке моделінің түркі тілдерінің шығыс топ- тарында ХІ ғасырға дейін өнімді болғандығын жазады [120]. П.М. Мелиоранский оны өнімсіздер қатарына жатқызады [121]. 11. √-қай//-кей: Осы аффикс мазмұны мен тұлғасы бойынша -ай/-ей моделіне жақын. Мына мысалдардан көрінеді: *аң-қай, *ең-кей, *қай-қай,
72 Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту *шал-қай, *ұл-ғай=, *қай-қай=, *қал-қай=, *қас-қай=, *қи-қай=, *мар-қай=, *тоң-қай = жəне т.б. Салыстырыңыз: шош-ай=, сер- ей=, қақ-ай = жəне т.б. 12. √-қар//-кер: Осы императивтік тұлға -ар/-ер моделінің нұсқасы болып та- былады. Мысалы: *ай-қар=, *аң-ғар=, *ат-қар=, *құт-қар=, *үл- гер=, *ес-кер=, *көм-кер=, *төң-кер=, *ұй-ғар=. 13. √-қи//-ки: негізінен дыбысбейнелеуіш түбірлерге жалғана- ды. Осы модель бойынша қазақ тілінде бірнеше ИЕ ғана жасалған, олардың мəнінде бірнəрсеге ұқсату, бейнелеу мағынасы бар. Қараңыз: *қал-қи=, *маң-қи=, *тең-ки=, *дөң-ки=, *қас-қи=, *өң-
14. √-қы//-кі: Бұл аффикс жоғарыда келтірілген -қа//-ке моделінің фонети- калық варианты ретінде етістік негіздерінің құрамында лекси- каланған. Мысалы: *бал-қы=, *бер-кі=, *бүр-кі=, *был-қы=, *қаң-
*мөң-кі=, *мүл-гі=, *мүң-кі=, *мыз-ғы=, *ор-ғы=, *үң-гі=, *ыт- қы= жəне т.б. 15. √-қыр//-кір, -ғыр//-гір: Осы модель бойынша жасалған негіздер барлық түркі тілде- рінде кездеседі. Олар негізінен -қыр//-кір тұлғасы жəне дыбыс- еліктеу түбірлері болып бөлінеді. Мысалы: *а-қыр=, *аз-ғыр=,*ба-
Олар семантикалық тұрғыда бір топты құрайды. Осы мо- дель бойынша жасалған сөздердің өзге тобын дыбыселіктеуіш түбірлер емес, көнеленген өлі түбірлерден жасалған бірқатар ту- ынды (диахрондық) түбірлер құрайды. Мысалы: *аз>аз-ғыр=,
73 Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту Аталған топтарды салыстыра келе, дыбыс еліктеуіш түбір- лерінің шығу төркінінің байырғы екендігін пайымдауға бо- лады. Осы тұлғалардың өлі түбірлерге қосылуы өз кезегінде тілдердің болашақтағы дамуының келесі сатысына сəйкес келетін грамматикалық (императивтік) мағынасымен байланысты. Егер дыбыселіктеуіш түбірлер тек осы модель бойынша ғана жасалса, екінші топтағы өлі түбірлерге басқа тұлғалар да қосылады. Мыса- лы: *жаң>жаң-а, *жаң-ар=, *қаң>қаң-ғы=, *қаң-ыра= жəне т.б. Бірқатар түркі тілдерінде бұйрық райдағы -қыр/-құр, -ғыр/ -ғұр аффикстерінің қолданылатындығына назар аударған жөн. А.М. Щербактың пікірі бойынша, олар «тілек білдіруді, аса қатты эмоционалдық реңкті береді: осы аффикстің көмегімен жасалған тұлға өздігінен де жəне тұрақты тіркестердің құрамында да ба- қытты болуды, сəттілікті немесе бақытсыздықты білдіреді» [122]. 16. √-ла//-ле: Бұл сөзжасамдық модель қазіргі қазақ тілінде жəне өзге түркі тілдерінде де ең өнімді жəне белсенді болып табылады. Л.Н. Ха- ритонов якут тілінде -1аа аффиксінің көмегімен кез-келген зат есімнен етістік жасауға болатындығын атап көрсетеді [123]. -Ла жұрнағы кең мағынадағы етістіктің ұғымына тəн мағыналардың бəрін береді. Оның есім түбірде жалғануы сол сөзді етістік тобына ауыстырады. Оны синхрондық тұрғыдан да түбір морфемалардан оңай ажы- ратуға болады. Мысалы: -ла жұрнағы кең мағынадағы етістіктің ұғымына тəн мағыналардың бəрін береді. Оның есім түбірде жалғануы сол сөзді етістік тобына ауыстырады: ау-ла=, бап-та=,
Сонымен қатар түбірдің қазіргі тіл деңгейінде морфемалық жіктелмейтіндері де кездеседі. Осы дерек көптеген аффикстер кірігіп кетуінің себебі олардың тек пассивтенуінде емес, түбір мор- фема семантикасының күңгірттенуінде жатқандығын да айғақтай түседі. Мысалы: *ай-да=, *ал-да=, *аң-да=, *бау-ла=, *боз-да=, *дəн-де=, *жас-та=, *күн-де=, *мақ-та=, *өр-те=, *сақ-та=, *сіл-те=, *тас-та=, *ту-ла=, *ұр-ла=, *ұс-та=, *шар-ла= жəне басқалар. Модельдік талдау арқылы осындай мысалдар негізінде аф- фикстік морфеманы анықтау қиын емес, ал түбір морфемалар ту- 74 Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту ралы бұлайша айтуға болмайды. Олардың кейбіреулері көнетүркі ескерткіштерінде, кейбір қазіргі тілдерде де дербестігін сақтаған. Мысалы: аl= «алдау» (ДТС. 31-б.) tag= «даңқ», «мадақ» (ДТС. 335- б.), tϋ= «шаштың талы», «жүн», «қанат» (ДТС. 594-б.) жəне т.б. Осындай сипаттағы жекелеген деректер кейбір қазіргі тілдерде де сақталған. Мысалы, біі якут тілінде «өткір», «ұстара» дегенді білдіреді [124], қазақ тілінде жəне тағы басқа тілдерде біле= «пышақтың, ұстараның жүзін өткірлеу, қайрау». Осы жағдайда, түбір морфемалар мағынасының күңгірттенуін қарастырып отырған мысалдардағы аффикстік морфемалардың бүгінге дейінгі өнімділігіне қарамастан, түбір сөздер қатарына жатқызады. Осы- мен байланысты зерттеу барысында байырғы түбірдің лексикалық мағынасын жоғалтуға əсер еткен кейбір факторларды көрсетуге болады: 1) қолдану аясының кеңеюі; 2) қолдану аясының тары- луы; 3) мағынасының тереңдеуі; 4) мағынасының үстірттігі; 5) бастапқы мағынадан туынды тұлғаның айырылуы нəтижесінде лексикадан ығыстырылуы мен метафоралануы. Мысалы: ау>ау- ла=, көз>көз-де=, мұз>мұз-да=, ту>ту-ла=; 6) сөз құрамындағы дыбыстың бұзылуы. Мысалы: бауыз=да ла Қазақ тіліндегі -ла//-ле аффиксті етістіктердің табиғатын А. Ха- сенова арнайы зерттеді [125]. Көптеген ғалымдар осы аффикстің салыстырмалы шығу тегіне қатысты О. Бетлингктің пікірімен келіседі [126]. Ғалым оны көпше түрдегі -лар, -лер тұлғасымен байланыстырады. Орхон-Енисей ескерткіштеріндегі етістіктерді зерттеген башқұрт тілшісі М.А. Ахметов осы аффикстің мағы- насын былайша сипаттайды: «-ла етістігімен тұтасқан ортақ етіс жасаушы аффикстер қимыл-əрекетке қатысушы жақтардың бай- ланыстылығын, тұтастығын жəне көптігін сан алуандығымен то- лықтырған, сондай-ақ мағынаны күшейтудің, іс-əрекеттің тар- тымдылығы мен жалғасымдылығын, іс-əрекет жасау кезіндегі «жарыс», «көмек» мағынасын білдіреді, салт етістіктерді сабақты етістіктерге айналдыру жəне сабақты етістіктерден ырықсыз етістік жасау қабілетін көрсетеді» [127]. 17. √-на//-не Осы модель бойынша жасалған етістіктер қазір түбір сөздерге айналған. Мысалы: *ар>ар-на, *жай>жай-на, *қай>қай-на, *тыр>тыр-на жəне басқалар. 75 Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту Кейбір ғалымдар -на//-не жəне –ла//-ле тұлғаларын вариант- тар ретінде қарайды. Өйткені шор жəне якут тілдерінде -ла/-ле тұлғасының фонетикалық варианттарының бірі ретінде -на/-не аффикстері қолданылады. Бұған негіз де жоқ емес, негізінен алғанда, үнді дауыссыздарға аяқталған түбірлерге, сондай-ақ кейбір дыбыселіктеуіш түбірлерге қосылған -на/-не аффиксінің сөзжасамдық қабілеті біртіндеп əлсіреген. 18. √-ра//-ре: Қазіргі қазақ тіліндегі сөзжасамдық жүйедегі бұл аффикстің өнімсіздігінің нəтижесінде осы үлгі бойынша жасалған барлық туынды түбірлер морфемалық жіктеуге жатпайды. Э.В. Севортян мен Н.К. Дмитриевтің пікірінше, осы модельде сөзжасамдық қызметті түпкілікті түрде -а/-е орындайды, ал -ыр- дың бірінші бөлігі модификация көрсеткіші болып қызмет етіп, бірбуынды имитативтерге қосылады [128]. Осындай көзқарастарға қазақ тілшілері де, атап айтқанда, қазақ тіліндегі етістіктің морфологиялық құрамын зерттеу барысында А. Ысқақов та қосылады. Қазақ тілінің материалынан -ра/-ре аффиксі қосылған туынды түбірлердің көптеген мысалдарын келтіруге болады: *аңыра=,
қараған Л.Н. Харитонов оларды туынды емес, түбір санатында қарастырады. Себебі, «етістіктер, əдетте, қазіргі тілде дербес қол- данылмайтын түбірлік элементті ұстайды. Олар сондай-ақ өзінің тұлғасы мен семантикасы бойынша айрықша, алайда қазіргі тілде формалды маңызы жоқ аффикстік элементті байқайды» [129]. Н.А. Баскаков, керісінше, бұл қысқа тұлғалы аффиксті (-ыр -ла) дыбыселіктеуіш етістікті құрайды деп санайды. Сонымен қатар, осы тұлғаның дыбыселіктеуіш түбірлерімен қатар, синкретизм- дерге қосылғандығының біршама мысалдары да кездеседі. Бұл де- рек олардың көнелігін көрсетеді. Нақ осылар біздің назарымызды аударады [130]. Мысалы: *ажы-ра=, *аңы-ра=, *асы-ра=, *бау- ра=, *бүй-ре=, *еңі-ре=, *жады-ра=, *жамы-ра=, *жау-ра=, *күй-ре=, *қай-ра=, *қаңы-ра=, *қақы-ра=, *қи-ра=, *сай-ра=, *сүй-ре=, *тоқы-ра=, *ту-ра=, *түй-ре=, *ұшы-ра=, *үй-рен=, *шашы-ра=, *ыды-ра=. 76 Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту Байқап отырғанымыздай, сонор дыбыстан басталатын -ра//-ре аффиксі мен түбір морфеманың арасына ұластырушы дауысты дыбыс қосылып, үшбуынды етістіктер жасалған. Осы императивтер түбір морфемаларының этимологиясы кө- мескіленген. Сонымен қатар имитативтер қатарына жатпайтынды- ғы да айқын. Біздің ойымызша, түбір морфемалар мағынасының күңгірттенуі аффикстік морфеманы өнімсіз морфемаға айнал- дырған. Мысалы, қазақ тіліндегі күйре= етістігінің туынды емес түрі татар тілінде «күю» мағынасында қолданылады (ТРС. 171-б.). Осы түбірлерді талдау кезінде екі морфеманың тоғысында олардың кірігуіне əсер ететін фонетикалық құбылыстарды кездес- тіреміз [131]. Мысалы, осындай жағдайларда дыбыстардың, əсіресе дауысты дыбыстардың алмасуы жиі байқалады: -ра аф-фиксін саз түбіріне қосу арқылы саз-да етістігімен қатар, сай-ра етістігі де жасалады. Мұндай құбылыстар тіл дамуының ортатүркілік дəуі- ріне тəн болатын [132]. В.Л. Котвич етістік жасауда -ла/-ле жəне -ра/-ре тұлғаларын ең көне жəне əмбебап суффикстер деп атайды. Ол былай деп жаза- ды: «Егер -ла/-ле қандайда бір заттың көмегімен жасалатын іс-əре- кетті білдіретін нақты етістіктерді құраса (сабақты етістік), онда -ра/-ре қандайда бір заттың берілу немесе оны алу əрекетін білдіретін ырықсыз етістіктерді құрайды (салт етістік)» [133]. Г. Рамстедттің пікірі бойынша, бұл тұлға сондай-ақ -р неме- се -ар тұлғасының ұзартылуы болып табылады. Осы суффикстің шығу тегі туралы басқа да көзқарастар бар. 19. √-са//-се, -сы//-сі: А.Н. Кононов осы сөзжасамдық морфеманы қалау райдың көрсеткіштерімен байланыстырады [134]. Н.А. Баскаковтың пікі- рінше, оғыздық емес тілдерде дамыған -сыра аффиксінің қысқар- ған тұлғасы осы модель үшін негіз болып табылады [135]. Осы тұлғаның қалау раймен байланысын мүлдем жоққа шыға- руға болмайды. Осы императивтік тұлғаның тілек модальдығымен байланысты бұйрық райдың жалпы грамматикалық мағынасының бұйыру идеясында да жүзеге асатындығымен түсіндіріледі. Бас- қаша айтқанда, қалау рай модальдықты білдірудің грамматика- лық құралдарының бірі болып табылады. Көптеген ғалымдар
77 Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту шығу тегі тұрғысында əртүрлі райлардың сараланбағандығын атап көрсетті [136]. Бұл тұрғыда Б.А. Серебренниковтің мына- дай пікірі назар аудартады: «Осы аффикстерде көбінесе «өзін сезіну, бірдеңені сезіну» [137] мағынасы бар. Олар байланыс се- бебінің алғашқы (қалау) мағынасымен байланысты... Осы аф- фикстің ұқсастыру мағынасы да болуы мүмкін. Бұл аффикстің ұқсастыру мағынасын, сондай-ақ В.Л. Котвич пен Г. Рамстедт те атап өтті. Сонымен қатар, олар тұнғұс тілдерінде іс-əрекеттің созымдылығы мен үздіксіздігі, қайталануы сияқты мағыналарды атап көрсетті [138]. Көрсетілген модель бойынша жасалған көптеген сөздер бар. Олардың тарихи туындылығы, семантикалық жүйелілігі, түбір жүйесінің өнімсіз жүйеге айналуы осы тұлға мен етістік сөзжаса- мының өткен уақыттағы белсенділігін жəне көнелігін көрсетеді. Мысалы *аң-са=, *ақ-са=, *жұм-са=, *көк-се=, *ұқ-са=, *күй- се=, *бор-сы=, *бық-сы=, *қақ-сы=, *жіп-сі=, *қаң-сы, *сар- сы=, *сың-сы=, т.б. 20. √-сыр//сір: Осы модельмен жасалған етістіктер өте аз. Бұл дерек оларды өнімсіздер қатарына жатқызуға мүмкіндік береді. Мысалы: *жап- сыр=, *қау-сыр=, *қап-сыр=, *қу-сыр=, *тап-сыр=, *тық-сыр=, *ық-сыр=. Жоғарыда атап өтілгендей, аффикстік морфема өнімсіздігінің себебі өзіне кез келген аффикстік тұлғаны қоспайтын түбір мор- фема табиғатынан туындайды. Мысал ретінде ең өнімді жəне ең көрсеткішті -ла//-ле етістік жасаушы аффиксі мен оның вариантта- ры қызмет етеді. Оның өнімділігі мен белсенділігіне қарамастан, оны кез келген атауларға бірден қосылады деп кесіп айта алмай- мыз.
21. √-т: Есімжасам саласында бұл аффикс даусыз өнімсіздер қатарына жатады, мұны етістік жасаушыларға қатысты айтуға болмай- ды. Қазіргі қазақ тілінде ол туынды түбірлерге қосылып, өзгеліс етістік тұлғасы ретінде кең түрде қолданылады. Сонау орхон жəне ескіұйғыр ескерткіштерінде де осы тұлғаның осындай грам- 78 Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту матикалық мағынасы болды. Қараңыз: 1) ičikdϋk ϋčϋn-tänri ölutmiš «осы бағыныштылықтан сені аспан құтқарды»; 2) tuz ašig tatїttї «ол тағамды тұздауға мəжбүр етті» (МК. ІІ Т. 299-б.) жəне т.б. Түркітанымдық əдебиеттерде айт= жəне қайт= етістіктері жалпы белгілі, мұнда -т форманты сөзжасамдық мағынасын жо- ғалтып, этимологиялық түбірге кіріккен. Басқа да осындай мы- салдарды келтіруге болады. Мысалы: *ар-т=, *бөр-т=, *жор-т=, *қор-т=, *оя-т=, *тар-т=, *түр-т=, *тін-т=. Осы дериват- тардың түбірлік бөлігі қазіргі тілде мағыналық дербестігін жо- ғалтқан. Мысалы: *жор-т=. Көне ұйғыр тілінде жо түбірі бар «шаршағанша жүру», ол М. Қашғари сөздігінде: aya bϋktϋr ϋza jordїm – «мен тау көтеріліп, тау жоталарының үстімен жүрдім» (МК. І Т. 445-б.). Қазақ тілінде ол жорт=, жорық, жорға сөз- дерінің құрамында кездеседі.
дегі осындай етістіктерді салыстырмалы талдау негізінде дəлел- денеді. Мысалы, түрікше jat= «жат», кəрісше čа «жату», тұнғұсша -da «жиналу», түрікше bat «суға бату», кəрісше -ра «төмен құлау», «суға бату», гольд. -ра «құлау», моңғолша ba-g-ta «сыю», түрікше
журша čа «ұстап алу», «алу» жəне т.б. А.М. Щербактың пікірінше, «əртүрлі тілдердегі каузацияны беру əдістерін салыстыру нақты немесе əлеуетті каузативтік ма- ғынасы бар етістіктермен, мысалы -ет етістігімен, бұйрық рай аффикстерімен байланыс орнатуға қатысты əрекеттерге оң қарау- ға мүмкіндік береді»
[139]. 22. √-та//-те: -Та//-те моделі -ла/-ле моделінің фонетикалық варианты. Мы- салы: *жас>жас-та, *мақ>мақ-та, *от>от-та, *өр>өр-те, *сақ>сақ-та, *сық>сық-та, *сіл>сіл-те, *тас>тас-та, *ұс>ұс- та жəне басқалар. 23. √-тар//-тер, -дар//-дер: Осы аффикстің көмегімен қазақ тілінде 8 етістік жасалған. Олардың бəрі диахрондық тұрғыда морфемаға ажыратылған: *ақ- тар=, *ау-дар=, *бөк-тер=, *дағ-дар=, *қай-тар=, *қаң-тар=, *той-тар=, *ұл-тар=. 79 Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту Бір қарағанда, осы модельдің құрамдық сипаты айқын. Алай- да тіл дамуының қазіргі кезеңінде былайша ажырату мүмкін емес. Тарихи даму процесінде қарастырылып отырған тұлғаның са- тылай сақталып қалғандығы туралы пікір кездеседі. М. Рясянен Э. Карахканың болжамын қолдайды. Ол болжам бойынша -t- кау- затив көрсеткіші, -ер көпше түрдің екінші жағының аффиксі [140]. Мысалы: *қай>қай-т-ар. Алайда бұл қатардағы басқа да мысалдар осылайша жіктелуге көнбейді. Егер осы тұлға шығу тегі жағынан сөзжасамдық қызметті атқарса, қазіргі тілде императивтік тұлғада ол белсенді емес, өйткені «өлі» моносиллабқа қосылады. 24. √-ты//-ті, ды//-ді: Егер а/е жəне ы/і модельдерін параллель тұлғалар ретінде қарастырсақ, біз осы модельді -та//-те тұлғасының варианты деп санай аламыз. Мысалы: *ел-ті=, *ес-ті=, *қам-ты=, *мал-
25. √-тый//-тій, -дый//-дій: Сөзжасамдық модель дыбыселіктеуіш моносиллабтық негіз- дерге қосылып, бірдеңеге кірігу мағынасындағы етістіктерді туды- рады. Мысалы: *бат-ты=, *быр-тый=, *мон-тый, *шол-тый=,
26. √-тыр//-тір, -дыр//-дір: Осы модель ырықсыз етістің тұлғасы ретінде дербес түбірлер мен туынды түбірлерге жалғанады. Басқаша айтқанда, қазіргі қазақ тілінде ол аса белсенді тұлғалардың бірі болып табыла- ды. Мысалы: бас-тыр=, кел-тір=, көн-дір=, күй-дір=, қал-дыр= жəне т.б. Солай болса да, осы қатарда, сондай-ақ этимологиясы көмескіленген түбір морфемалары бар негіздер де кездеседі. Мы- салы: *бүл-дір=, *жақ-тыр=, *лақ-тыр=, *о-тыр=. Ғалымдар (В. Шотт, Н.И. Ашмарин, Г. Рамстедт) осы генезисті тұр етістігі- мен байланыстырады. 27. √-ша//-ше: Біз бұл модельді жоғарыда аталған -са/-се моделінің фоне- тикалық варианты ретінде қарастырып отырмыз. -са/-се тұлға- сындағы негіздер сияқты -ша/-ше тұлғасындағы етістіктер де лек-
80 Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту сикадан ығыстырылған. Мысалы: *ек-ше=, *қор-ша=, *өл-ше=, *шар-ша=. Аффикстің генезисіне қатысты екі нұсқаны атап көрсетті: 1) ш ~ л сəйкестігін ескере отыра, -ша аффиксін -ла аф- фиксінің фонетикалық варианты ретінде қарастыруды қажет деп санайды; 2) -ша<(-и) ш+а [141]. 28. √-шы//-ші: А.Н. Кононов жəне басқа да ғалымдар -са/-се жəне -сы/-сі тұлғасын бір тұлғаның əртүрлі көрсеткіштері деп санайды. Олай болса, -ша/-ше жəне -шы/-ші тұлғаларын да осылайша қарастыруға болады. Мысалы *теп-ші=, *ап-шы=, *ар-шы=, *қыр-шы=, *өр- ші=, *шор-шы=, *ыр-шы=. 29. √-ы-//-і-: Көптеген ғалымдар етістік пен есімдерге жіктелу кезінде етістік жасаудағы белсенді тұлғаның -а/-е морфемасы болғандығын көрсетеді. Ол кейіннен көне жəне өнімсіз морфемаға айналған. Осының бəрі толығымен -ы/-і вариантына да қатысты. Осы мо- дель бойынша жасалған 63 ИЕ жиналды. Олардың 59-ы – тари- хи туынды. *ар-ы=, *айн-ы=, *бек-і=, *дам-ы=, *ер-і=, *жан-ы=,
30. √-ық//-ік: Осы тұлға енисей ескерткіштеріндегі есімдерден етістіктер жа- салуында белсенді тұлғалардың бірі болды [142]. Қазіргі тілде ол өзінің бұрынғы өнімділігін жоғалтса да, туынды ИЕ-дің құрамында əлі де баршылық. Олардың арасында оңай ажыратылатындары да, морфемалық жағынан қиын талданатындары да бар. Мыса- лы: аш-ық=, бір-ік=, өш-ік=, *ай-ық=, *бұй-ық=, *дəн-ік=, *ел-ік=, *ер-ік=, *көр-ік=, *тор-ық=, *үр-ік=, *ір-ік=. Барлық көрсетілген етістіктерде өздік етіс мағынасының реңктері бар. Əдебиетте атап өтілгендей, «-iк аффиксінің табиғаты анық емес» [143]. 31. √-ыл//-іл: Қазіргі қазақ тілінде -ыл/-іл тұлғасы ырықсыз етіс көрсеткіші ретінде қолданылады. Мысалы: ағ-ыл=, ас-ыл=, ег/к/-іл=, жаб/п/- 81 Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту ыл=, жай-ыл=, жар-ыл=, жой-ыл=. Өлі түбірлерден жасалған көптеген ИЕ - тер де кездеседі. Мысалы: *ар-ыл=, *ег-іл=, *жаң- ыл=, *жос-ыл=, *құт-ыл=, *саб/п/-ыл=, *сар-ыл=, *сей-іл=, *түң- іл=, *шағ/қ/-ыл=, *шом-ыл= жəне т.б. Шығу төркіні жағынан осы тұлғаны жоғарыда қарастырылған -ал/-ел моделінің варианты ретінде қарастыруға болады. 32. √-ын//-ін: Г. Рамстедт, Э.В. Севортян осы модельді ең көне сөзжасам модельдерінің қатарына жатқызады. Қазіргі уақытта осы аф- фикстен жасалған көптеген туынды түбірлер туынды сөздерге айналған. Якут тілінің грамматикасында атап өтілгендей, «өлі сөз тіркестерінің қатарына олардың құрылымынан қазіргі тілде дер- бес қолданылмайтын түбірлік элементі бөлінетін көне етістіктер де жатады» [144]. Мысалы: *бағ-ын=, *бүл-ін=, *ем-ін=, *ер-ін=, *жал-ын=, *жүг-ін=, *қаб-ын=, *өк-ін=, *сағ-ын=, *таб-ын=, *ұс-ын=. Қазіргі қазақ тілінде осы тұлға өздік етіс көрсеткіші ретінде тек етістік түбірлеріне ғана жалғанады. Байырғы күйдің қалдығы ретінде жоғарыда келтірілген ИЕ-тер құрамынан есім түбірлерді де диахрондық тұрғыдан анықтауға болады. Осы аффикстің шығу тегіне байланысты оны «3-ші жақтағы қосымшаланған есімшеге» жəне «жіктік тұлғадағы» есімшеге көтерген О. Бетлингк пен А.Н. Кононовтың болжамы да айрықша назар аударады. А.М. Щербактың пікірінше, «О. Бетлингктің болжамын қабылдау баяндауыш-толықтауыш тəртібінде түрік тілдерінің синтаксисі үшін ерекше қанағаттанарлық түсініктеменің жоқтығымен қиындай түседі» [145]. 33. √-ы//-ір: Кейбір ғалымдар осы модельдің бастапқы тұлғасы -тыр/-тір аффиксі болды деп пайымдайды. Алайда деректер мұны анық көрсете алмайды. Шындығында, талданатын тұлғаның бастапқы қызметі, шындығында, сөзжасамдық болған, өйткені ол құрылымы өте қарапайым синкретті түрлерге қосылып, «таза» (сабақты) етістіктерді құрады. Осы ИЕ-ден жасалған көптеген түбірлердің мағынасы қазіргі уақытта түсініксіз. Мысалы: *ай-ыр=, *аң-ыр=, *ау-ыр=, *бұй-ыр=, *ел-ір=,
82 Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту *сім-ір=, *сек-ір=, *сем-ір=, *сый-ыр=, *шұб-ыр=. Осы топтағы көптеген етістіктер қазір осы тұлғасыз қолданыла алмайды. Мысалы, жасыр= императив етістігі диахрондық тұрғыда екі бөлікке жіктеледі. М. Қашқари ХІ ғасырда jaš түбірінің дербес қолданылғандығын көрсетеді: Ol meni korip jasdi «Ол мені көріп, жасырынды»; teva munip goi ara jasmas «Түйе үстінде отырып, қой арасында ешкім жасырына алмайды» (МК. ІІІ Т. 60-б.). Сондай- ақ сол уақытта тұлғаның синкретті болғанын да атап көрсеткен жөн. Тіл дамуының осы жағдайында жасыр= түбірлік бөлігінің өте күрделенген тұлғасы өлі тұлғаға айналды. жасыр= үлгісіндегі етістікті императивтер құрылымын оңай ажыратылатын түбір морфемасы бар ИЕ-мен салыстыруға болады, мысалы: көш>көш- ір, түс>түс-ір, піс>піс-ір жəне т.б. 34. √-ыс//-іс: -ыс, -іс тұлғасы – қазақ тілінде ортақ етіс тұлғасы. А.Н. Ко- нонов пен В.Т. Кондратьев осы аффикстің негізін көпше түрдің тұлғасымен байланыстырады [146]. В.Л. Котвич осы тұлғаны қазір тұнғұс-манчжур тілдерінде сақталынған көптік мағыналы l та- рихи ескірген тұлғасының алломорфы ретінде пайымдайды
[147]. Э.В. Севортян, Л.Н. Харитонов жəне Х.Т. Нигматов осы модельдің ортақтық мағынасын – бастапқы, ал көптік мағынасын – екінші деп санайды [148]. Біздің ойымызша, көптік мағынасынан ортақ мағынаны шығарған А.А. Юлдашевтікі жөн сияқты. Ол былай деп жазады: «Ортақтық пен өзара байланыстылықтың етістік мағынасы іс жүзінде көптіктің тарылған мағынасын, байланысқан əрекеттердің өзіне, сондай-ақ, ең алдымен, етістіктің синтаксистік əлеуеттерінен (өзара мағына) немесе əрекет шарттарынан жəне туындаған (бірлескен мағына) байланысқан əрекеттерінен туын- даған орындаушылардың сандық жағынан шектелуін көрсетеді, түпкі нəтиже де етістіктің синтаксистік əлеуеті мен коммуника- циялық мəселелерге тəуелді» [149]. Б.А. Серебренников осы аффикстің мағынасындағы өзге де реңктердің бар екендігін ай- тады: «-ш- аффиксі үшін де жиілік жəне азайтушылық мағынасы тəн. -ш- (-ыш-) көне мағыналарының бірі көп қайталанатын əрекет мағынасының екендігі туралы болжауға болады» [150]. 83 Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту А.М. Щербак қолдаған В. Банг болжамын алып қарайық. Оған сəйкес, ортақ етіс аффиксі -іш етістігінен шыққан. Бұған қарасты- рып отырған суффикстің көнелілігі қайшы келмейді [151]. Қазіргі тілде аталған аффикс ортақ етісті білдіру үшін қол- данылады. Алайда ол кез келген түбір морфемаға жалғанбайды, бірлескен, қайталанатын қарқынды іс-əрекет мағынасындағы етіс- тіктерді таңдайды. Мысалы: *айт-ыс=, *ау-ыс=, *жар-ыс=, *кел- іс=, *көр-іс=, *қат-ыс=, өб/п/-іс=, таб/п/-ыс=, ұғ/қ/-ыс=, ұр-ыс=, *күр-ес= жəне т.б. Осы модель бойынша жасалған ИЕ арасында жоғарыда көр- сетілген мағыналармен, яғни сыйымдылықпен, ортақтықпен, көп- тікпен түйісу нүктесі жоқтары да кездеседі. Мысалы: *бүр-іс=, *жаб/п/-ыс=, *жыл-ыс=, *кір-іс=, *қай-ыс=, *қар-ыс=, *май-ыс=, *тыр-ыс=, *шат-ыс=. Мұнда осы тұлға етісжасамның емес, сөзжасамның функция- сын орындайды деп болжауға болатын сияқты. Сонымен, аффикс- тік морфеманы модельдері бойынша жіктеу арқылы түбір мор- феманы қалпына келтіру (реконструкциялау) барысында морфоло- гиялық тұрғыдан күңгірттенген негіздің көп жағдайда өнімсіз суффикстер жалғанған көне модельдер бойынша жасалатындығы анықталды. Бұл олардың талдауын анағұрлым қиындатады. |