Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы
жүктеу/скачать 1,82 Mb. Pdf көрінісі
|
| Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы
25 есіп өтетіні мына жолдарда теңеу арқылы берілген: inanta tiriglikkä jel teg kecär не верь жизни, она проходит как ветер (QBN 10310) [16, 254 б.]. Аспанды күлімдеген қызға теңейді: qalïq qïz külär teg jiristi tisin небо, как смеющаяся девица, обнажило свои зубы (QBN 41611) [16, 263 б.]. Бекті торқаға/жібекке теңейді: Күр арсланқа оқшар көрү турса бег Өга тегса йумшар болур торқу тег қарап тұрсаң бек айбатты арыстанға ұқсайды, Жылы-жылы сөйлесең, жұмсайды, жібектей (ҚБ 241). Торқа – ең қымбат жібек. Ж. Баласағұнның «Құтадғу билик» шығармасы тілінде параллельдік салыстырулар қолданылады. Параллелизм – ұқсас, қатар құбылыстарды салыстырып не салғастыра келіп, үшінші бір құбылысты ойдың түйінді қорытындысы ретінде береді. Sevüg Ʒan teg / cүйген жандай теңеуі «Құтадғу биликтің» 387-ші жолында көрініс тапқан: adaš qoldašïmqa sevüg Ʒan teg в отношении своих друзей я был подобен влюбленному (QBK 3876) [5 578 б.]. Уд'з'. Сиырдай теңеуі мына жолдарда көрініс тапқан: Йедім ичтим уд'з'тег Сиырдай іштім, жедім (ҚБ 408). Бұл сөздің уд варианты «Оғызнаме» ескерткішінде кездеседі. Өзге ескерткіштерде варианттары бар. «Құтадғу биликте» jemä udlaju sen/сиырға ұқсап жеме (QBH 1358) тіркесі бар. Сондай-ақ jedim ičtim ud teg/сиырдай іштім, жедім теңеуге құрылған тіркесінің образдылығы ерекше болып табылады. Қиямет кезіндегі адамның жүзін айға теңейді: qïjamättä körküt tolun teg jüzin покажи нам в день страшного суда лица его, подобное луне (QBK 156) [5, 441 б.]. Дүниені көлеңкеге теңеу 112-ші жолда кездеседі: Köligäƞ teg ol kör bu dünja toƞa о молодец, этот мир словно твоя тень (QBN 11215) [5, 314 б.]. Ауру кісіге теңеу мына жолда көрініс тапқан: kezikliq kisi teg közin jummadi он не смыкал глаз, подобно человеку, больному лихорадкой (QBH 13735) [5, 305 б.]. Иттің үруіне теңеу кездеседі: Köpäk teg ürärlär лают как собаки (QBK 3914) [5, 317 б.]. Сөзді гүлге теңейді: sözi kör čečäk teg öƞindü boduq его слова, смотри, как цветы: разной окраской (QBH 268) [5, 387 б.]. Киіктей қашу тіркесі мына жолда берілген: meƞä urmаsа örk meni tuttači / kejik teg qačar men если меня не взнуздают / я убегу, как лань (QBN 629); sevuglini sevmäz keƹik teg qačar любящего не любит, бежит от него, словно олень (QBN 411) [5, 294 б.]. Адамды қызыл түлкіге, бураға теңеу мына жолдарда көрініс тапқан: jana alcï bolsa qïzïl tülki teg еще нужна быть хитрым, словно рыжая лисица (QBH 8626) [5, 596 б.]; jana alčï bolsa qïzïl tilkü teg / titir buɣrasï teg kör öč sürsä kek Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы 26 (военачальник) также должен быть хитрым подобно рыжий лисице / и приходить в ярость подобно самцу верблюда (из породы) титир (QBN 17410) [5, 564 б.]. Түйеге теңеу 187-ші жолда да байқалады: tizilmiš titir teg učar jelgürär летят подобно выстроившимся в цепочку верблюдам, порхают (QBN 187) [5, 565 б.]. Адам ашуын бұғыға теңейді: qutuz teg öči его гнев (должен быть) подобен (гневу) оленя (QBN 1749) [5, 475 б.]. «Құтадғу биликтің» 112-ші жолында өмір түске теңеледі: bu tüš teg tiriglik kešär belgüsüz / keräk qul keräk beg barïr kelgüsüz kelgüsüz эта жизнь, как сон, проходит незаметно / раб ли, бек – (все) уходят безвратно (QBN 1121) [5, 296 б.]. Құтты көшпендінің атына теңейді: köčüt teg bolur qut (QBN 1323) [5, 311 б.]. Түнді көмірге теңейді: Kömür teg qaraƞɣu tün темная, как уголь, ночь (QBH 1136) [5, 314 б.]. Quturmïš böri teg/құтырған бөрідей теңеуі “Құтадғу биликтің» 387-ші жолында орын алған: Quturmïš böri teg azunnï ulïttïm я заставил мир выть подобно бешенному волку (QBK 38711) [5, 610 б.]. Сондай- ақ күшті бөрінің күшіне теңейді: böri teg küči adïɣlaju aɣsun (должен иметь) силу, как у волка, (быть) свирепым, как медведь (QBH 8624) [5, 10 б.]. «Қутадғу билик» тілінде кейіптеулердің де қолданыстары бар: Йашық баш көтүрди йүз ачты йарук Күн басын көтерді, жарық жүзін көрсетті (ҚБ 445); Қалық қашы түгди көзи йаш сачар Аспан қабағын түйді, көзі жас төгіп тұр (ҚБ 18); qaliq qasï tügti közi jas sacar небо нахмурилось, из глазего брызжут слезы (т.е. пошел дождь) (QBN 1813) [5, 431 б.]; kevinmä bü qutqa kelir terk barïr не радуйся этому счастью, оно приходит и быстро уходит (QBN 1524) [5, 304 б.]; Qalïq qiz külär teg jirišti tisin небо, как смеющаяся девица, обнажило свои зубы (QBN 41611) [5, 263 б.]; kuzäk jazdï rumi qïzi örtti jüz румийская девица (т.е. солнце) распустила локоны, закрыла лицо (т.е. наступила ночь) (QBK 28915) [5, 250 б.]; esizim jigitlik esizim jigitlik / tuta bilmädim men seni terk qacïttïm жаль мне, молодость, жаль мне, молодость / я не сумел удержать тебя и допустил, чтобы ты быстро прошла (QBK 3867) [5, 401 б.]; köƞul berdi söz häm jürütti tilig / он дал мысль, слово и привел в движение язык (QBH 1619) [5, 287 б.]; jajiɣ dünja mendin evürdi jüzin непостоянный мир отвернулся от меня (QBN 896) [5, 287 б.]; ölüm 47 buzdï ordu telim känd ulus смерть разрушила дворцы, много городов и селений (QBN 34714) [5, 290 б.]; qaliq tügdi qašïn tünärtti jüzin небо насупило брови, нахмурило лицо (QBN 4063) [5, 597 б.]; jajïɣ dünja mendin evürdi jüzin непостоянный Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы 27 мир отвернулся от меня (QBN 896) [5, 287 б.]; Qamuɣqa jarašur bu qut ursa jüz всем нравится, когда улыбается счастье (QBN 1326) [5, 288 б.]. Qïlič el tüzär, qalam el tüzär деген тіркестерде қылыш пен қаламға жан бітіре суреттейді: qïlič el tüzär häm bosun qasYanur / qalam el tüzär häm хazinä urur меч упорядочивает государство и завоевывает народы / перо приводит в порядок государство и наполняет сокровищницу (QBN 20112) [5, 637 б.]. Қорыта айтқанда Жүсіп Баласағұнның «Құтадғу біліг» шығармасы қазақ жазба әдебиетінің тарихынан үлкен белесті орын алатын ұлттық мұрамыз. Сондай-ақ ежелгі түркі тіліндегі классикалық поэзияның тұңғыш үлгісі. Философиялық толғамдарымен де, поэтикалық ойлау ерекшелігімен де шеберліктің ең үздігі ретінде бұл ауқымды шығарма сол дәуірдегі өнер өресін, көркемдік таным мен ой- сананың биігін аңғартады. «Құтадғу білік» тілінің троп түрлері арқылы орта ғасырдағы түркі танымының көркем жүйесін аңғара аламыз. жүктеу/скачать 1,82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|