АҚЫМЕТ ІЛІМІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ГРАММАТОЛОГИЯСЫ

Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы 
31 
АҚЫМЕТ ІЛІМІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ГРАММАТОЛОГИЯСЫ 
Ұлжан Үсенқызы Анарбекова 
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті докторант 
Алматы қаласы, Қазақстан 
u.anarbekova@mail.ru 
Жазу – адам ойын сөз түрінде қағазға түсіру жолы. Жазу – ақпарат 
алмасудың уақыт пен кеңістікке тәуелсіз жолы. Жазу – дәлел 
болуға лайықты күші бар айғақ. Жазу – ғылымды бекітуші құрал. 
Жазу – сауаттылықтың бір кепілі. Сауаттылық – қоғам мәдениеті 
мен өркениеті үшін аса құнды сипат. Мәдениеті мен өркениеті 
жоғары қоғамның білімі де, ғылымы да жоғары болады, дами 
түседі. Сәйкесінше экономикасы да, әлеуметтік жағдайы да алға 
жылжиды. Жазу – мәдениеттің асқар шыңы. 
Қазақ жеріндегі жазу сан ғасырларда түрлі күйге енгендігі 
тарихтан белгілі. 500 жылдары қазіргі қазақ жеріндегі көне түркі 
заманындағы тайпалық одақтар, қағанаттар руна жазуын қолданса, 
одан кейінгі 600 жылдардағы араб шапқыншылығынан кейін түркі 
халықтары Ислам дінін қабылдап, дінмен қоса араб графикасы да 
енді. 1465 жылы Қазақ хандығы құрылғанға дейін және кейін де 
осы араб графикалы жазу қолданыста болды. Ол кездегі жазу 
«ұйғыр жазуы», «шағатай жазуы» деп аталып жүрсе де, кейінгі 
кезде қазақ лингвисттері «ескі қазақ жазба тілі» деп атау жөн 
екенін жазады. Біз де ол пікірді қолдаймыз. 1700 жылдары Патша 
үкіметінің қол астына бауырлық қатынаста кірген қазақ еліне орыс 
патшалығы 1800 жылдарда өз діні мен жазуын енгізу жұмысымен 
айналысты. Оған дәлелді Н.И. Ильминскийдің патшаға және қазақ 
ағартушысы Ыбырай Алтынсаринге арнап жазған «Воспоминание 
об Алтынсарине» (1891) [1] деп аталатын естеліктер кітабындағы 
деректерден аламыз. 1870 жылдарға дейін қазақ жерінде ашылып 
жатқан мектептерде орыс тілі шет тілі ретінде оқытылғанымен, 
аталған жылдары қазақ жазуына кирил графикасын енгізу нақты 
қолға алынып, арнайы комиссия құрылып, іске кірісті. 1860 жылы 
Н. И. Ильминскийдің «Материалы к изучению киргизского 
наречия» [2] деп аталатын қазақ тілі дыбыстары мен грамматикасы 
жайлы қысқаша ақпарат берілген орыс-қазақ сөздігі, В.В. 

Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы 
32 
Григорьевтің «О передаче звуков киргизского языка буквами 
русской азбуки» [3] атты Н.И. Ильминскийдің еңбегіне қарсы 
жазылған мақаласы, 1897 жылы В.В.Катаринскийдің «Грамматика 
киргизского языка. Фонетика, этимология и синтаксис» (Орынбор, 
1897) [4] атты еңбектері жарық көрді. Ол кезде бұл іс толық жүзеге 
аспады, себебі қазақ хандығы болып қалыптасқалы қазақтың діні 
– Ислам, жазуы – араб графикалы жазу болды. Дін мен жазу 
байланысы тым тереңде жатқандықтан оларды ажырату, қазақтың 
қолына басқа жазуды «ұстату» оңай шаруа емес еді. Десе де 
шығып жатқан кітаптар мен мақалаларға оң пікір білдіріп, орыс 
жазуына көшуді жөн көргендер де болды. Бұл еңбектер жайлы 
пікірлер 1888 жылдың 1 қаңтарынан 1902 жылдың 12 сәуіріне 
дейін Омбы қаласында қазақ, орыс тілдерінде «Акмолинские 
областные ведомоства» газетіне қосымша ретінде шығып тұрған 
ресми газет «Дала уәлаяты газетінде» басылып отырды. 
Дінмұхамед Сұлтанғазыұлы «Қазақ тілінше жазу» (1896) [5], 
«Қазақ сөзін қалайша жазу турасы» (1899), Құрманбаев Асылқожа 
«Қазақ тілі турасынан» [6], Әлжанов Отыншы «Қазақтарға 
пайдалы кітаптар» (1894) [7], Рақымжан Дүйсенбаевтың «Харіп 
турасының сөзі (К вопросу о киргизком алфавите)» (1897) [8] атты 
мақалаларда қазақ тілі, жазуы, әліпбиі, емлесі, кірме сөздер жайлы 
мәселелер көтеріліп, шешімін табуға ұсыныстар жасалды. Аталған 
мақалалардың бәрінде дерлігінде қозғалған басты мәселе – қазақ 
әліпбиін қазақ дыбыстарын толық қамтитындай етіп түзеу болды. 
Құрманбаев Асылқожа «Қазақ тілі турасынан» [6] атты 
мақаласында қазақ тілі туралы мәліметтер беріп, әрбір оқу білетін 
қазақтың хат жазғанда не сөйлескенде керек болсын болмасын 
басқа тілдің сөздерін қолданатынын айтып, сынайды. Қазақтың 
қант, кісі, көрпе, жастық сөздерінің орнына сәйкесінше «шекер», 
«кіші», «жуырқан», «міндәр» деп ноғайша айтатынын жазады. 
Қазақтың тілінің жыл-жыл сайын төмендеп бара жатқанын 
айтады. 
Отыншы Әлжанов «Қазақтарға пайдалы кітаптар» [7] (Д.У.Г. 1894. 
№39) мақаласында қазақ жазуын орыс әрпіне өтуін 
қолдаушылардың бірі болды. Қазақ тілінде араб, парсы, ноғай, 
түрік сөздерінің көп екенін, оқығандардың өзге жұрт сөздерін 
қосып сөйлеп, жазатынын қынжыла жазады. Орыс ғылымының 

жүктеу/скачать 1,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: