өзіндікмазмұны менбелгіленген

ж аткан  коғамды  зерттеуде де, ж эн е болж ау жасауда да барынш а  нәтиж елі 

бодмак. 

'■  ■

 

•

1.  Салыстырмалы саясаттанудын пайда болуы

Салыстырмалы саясаттанудын көптеген мәселелерінін ішінде онын пайда 

б олу  м әселесі  ерекш е  оры н   алады .  С алы сты рм алы   саясаттан у   езін ін  

зерттейтін  нәрсесін  әзге  н әрселерм ен  ж әне  процестермен  өлш еу  ж әне 

салыстыру жолымен зерттейді.  Н аксонды ктан да салыстырмалы тәсілдердін 

н егізін д е  А ри стотель  б аск а р у д ы н   м о н ар х и я л ы к,  о л и гар х и я л ы к   ж ән е 

демократиялык уш негізгі жүйесін, өзіш пе жіктеу тэсілін тапкан. Аристотель 

ежелгі  грек каласы-мемлекетінін констптуциясын салыстырмалы зерттеуге 

айтарлыктай үлес коскан.

С о н д а й -а к   Ш .Л .М о н теск ьен і  де  салы сты рм алы   талд ауды н   негізін 

салуш ылардык бірі деііі карастыруға болады. Ол өзінін-«3андар рухы туралы» 

(1747)  деген  енбегінде  баскаруды н  республикалы к,  м онархиялы к  ж эне 

д есп оггы к үш  тармакка ж іктелген  жүііесін  жасады.  LU .Л.М онтескье өзінін 

түж ы ры мдары н  негізінен  Кытай  мен  А нглияны н,  Иран  мен  Ф ранцияны н 

мемлекеттік баскару жүйелерін салыстыру аркылы жасаған. Салыстырмалы 

талд ау   XIX  гасы рда  әл еу м ет т ік   ж э н е   ко ғам д ы к  ғы лы мдарда  кен ін ен  

колданылған.  Мүнын нәтижесінде салыстырмалы саясаттанудын эдістемесі 

көрініс тапкан. М ұны нбастауш ы лары ны нбірі Э .Ф римен болып есептеледі. 

Ол озінін «Салыстырмалы саясат» ( 1873) деген кітабында белгілі түжырымды 

түйіндеген:  «Т арихдеген ім ізөткен  кезен н ін саясаты , ал саясат д е г е н ім із - 

казіргі кездін тарихы». Э.Фримен салыстырмалы талдауды пайдалана отырып 

түрлі  халы ктар  мен  м ем л ек е тт ер д ін ,  түрлі  тарихи  д әу ір л е р д ін   үксас 

сипаттарын ашып түсіндіруге, олардын кандай да бір ортак  гамырдан  пайда 

болганы н  үгынуға  тырысады.  С алы сты рмалы   саясат  әдістемесі  эсіресе, 

А Қ І± І-та  к е н ін е н   э й г іл і  б о л ғ а н .  К е п т е г е н   к о га м т а н у ш ы   гал ы м д ар  

салыстырмалы талдауды конституциялы км екемелерге, занш ы гаруга.дінге, 

саяси эрекеттерге талдау жасағанда колданғанын айта кеткен жөн.

XX  гасы рды н  1-ші  ж арты сы нда  салы сты рм алы   м әндегі  зерттеулер 

негізінде жасалған  ірі гылыми енбектер шыға бастағанын атап айткан жөн. 

М ы салы ,  М .Вебердін  «Дін  элеуметтануы .  Діни  кауымдастыктын  жіктері» 

(1905)  кітабы.  Орыс  галымы  М .О строгорскийдін «Д емократия  ж эне саяси 

партиялар»  (1898)  деген  іргелі  екі  том ды к  енбегінде  ком паративизм нін 

айтарлы ктай  элементтері  үш ырасады.  К .Ф ридрихты н  «К онсгитуциялы к 

баскару ж эне демократия» (1937) ж эне  К.Фридрих пен  Г.Файнердін«К.азіргі 

баскару жүйесінінтеориясы мен практикасы» (1932) кітаптарын зерделегенде 

оларды н өзіндік сипаты жагынан салыстырмалы зерттеулер болып шыгады. 

Бүларда  баскарудын,  саяси  институттар  мен  проаестердін  алуан  түрлері

107

талданып, саяси теориялардың манызды болуы түрғысынан карастырылады. 

М үндай  енбектердін  нәтижесінде  когамды  саяси  зерделеуге  айтарлыктай 

ұғым-түсінік жасалды.

М .Ф артес пен Е.П ричардтын«А фрикадағы саяси жүйелер» ( 1940) деген 

кітабы жарык көргеннен кейін саяси антропологияны нтарихы  бастау алып, 

мүнын өзі салыстырмалы саясатганудын даму ында айтарлыктай манызға ие 

болды.

С ө й т іп ,  б а с қ а р у д ы н ,  с ая си   и н с т и т у т т а р д ы н ,  ж е к е л е г е н   с а я с и  

процестердін алуан түрлерін талдау аркы лы ғылымға аса зор үлес косылып 

теориялык, корытындылау әдістемелік түжырымдау секілді материалдар мен 

салыстырмалы  саясаттану  саяси  гылымныц  өз  алдына  дербес  бір  бағыты 

болып калыптасуына алгышарттар жасалды.

С алыстырмалы  саясаттану  саяси  ғылымдардың  өз  алдына  дербес  бір 

саласы ретінде 50-жылдары калыптасты. 50-жылдардыналгашкы жартысында 

бүл гылыми  багытгы  жасауга  жэне  калыптастыруга тамаш а серпін  берген 

енбектер пайда болды. Олардын ішінде Р.М акридистін «Баскару ж үйесінін 

салыстырмалы зерітеулері» ( 1954) ж эне "Саясатты салыстырмалы зерттеун 

( 1955)  кітаптарын атауга болады.  50  жылдары  Г А л м о н д , С .Верб, Д .Л анер, 

С .П ая ,  Р .П утнем ,  Д .Э птер  секілді  зерттеуш ілердін   гы лы ми  еңб ектері 

ж ары кка  ш ыкты.  Бұлардын  бәрін  косып  карасты рганда  салы стырмалы 

зерттеулер  немесе  Батыс  терминологиясы м ен  айтқанда,  саясаттануды н 

компаративті багыты көрініс берді.  К омпаративизм приниипі негізінде аса 

м ан ы зд ы   с а я си   к ү б ы л ы с та р   зер т тел д і.  М ұ н ы н   ізін ш е   С .Б е р г е р д ін , 

Д ж .Г о л д т р а н н ы н ,  Г .Л е м б р у к т ің ,  А .Л и й п х а р т т ы н ,  Б .П а у э л л д ін , 

Д ж .С арторидін,  Ф .Ш миттердін  саяси  зерггеулері  пайда  болды.  Бүларда 

әлеумегтік  топтардын,  саяси  партиялардын  мүдде  біріктірген  топтардын, 

шешім шыгару механизмінің, саяси мәдениеттін, саяси тәртіптін ж эне оны н 

салдарынын кұбылыстарына зерделеулер жасалды.

О сы   о р а й д а   с а л ы с т ы р м а л ы   с а я с а т т а н у д ы н   п ай д а  б о л у ы   м ен  

кал ы птасуы нда  «Д амуш ы  өң ірл ерд ін   саясаты »  (1960)  деген   уж ы м ды к 

монографиянын жарыкка шыгуы манызды роль аткарганын айта кеткен жен 

М үнда  ә л еу м еттік -саяси   ж эне  әл е у м ет т ік -эк о н о м и к а л ы к   каты насты н 

ж е т іл д ір у   б ар ы с ы н д а   дам у  н ы ш ан д ар ы н   ж а с а у га   э р е к е т   ж а с а л д ы . 

С .Н .А йзенш таг билік түрлерінің Вебер концепииясы негізінде карастырган 

«И м перияны н саяси жүйесі» ( 1963) енбегінде тогы ш арлы к (бю рократты к) 

империя деп аталатынга талдау жасайды.  Ал  Р.Бендикс  «Үлттын  күрылуы 

ж эне азаматтык» (1964) деген м онограф иялы к зертгеуінде Батыс Еуропада, 

Ресейде,  Ж апонияда  ж эне  Индияда  үлттардын  калыптасу  проиестеріне 

салы сты рм алы   талд ау л ар   ж асалганда  тр а д и ц и о н а л и зм ,  то гы ш ар л ы к , 

п л еб и сц и та р л ы к   д ем о к р ати я   т.с.с.  Вебер  к о н ц еп ц и я сы   колд ан ы лды .

108

Салыстырмалы саясаттанудын калыптасып дамуына ыкпал еткен жәйттердін 

іш інде  баты сты к емес  саяси  ж үй енін  кауырт  каптай  өсуі  ыкпал  етті;  Өзге 

елдердін ж эн е халыктардын саяси мәселелеріне ж эн е бүған катысты саяси 

институттарынын, кұнды лыктарынын, бағыттарынын, дәстүрлерінін, саяси 

мәден иетін ін  мәселелеріне  саясаттануш ы ларды н ден  кою ы ны ң  барынш а 

күш ею і салыстырмалы саясаттануды н калыптасуына ж эн е дамуына ыкпал 

еткені сезсіз. М әселені осы түрғыдан алып карасты рғандаоны н маныздысы 

с о л ,  сал ы сты р м ал ы   к ө з к а р а с   аркы л ы   зерд елеуд е  XX  ғасы р д ы н   1-ші 

ж арты сы нда  үстем  болған  саясатка еувроцентристік  көзкараспен  караған 

Батыстын саяси ғылымдарынан көптеген зерттеуш ілер бой тартатын болды. 

Накты айтканда. XX ғасырдын 2-ші ж артысында, соғыстан кейінгі  кезенде 

бүкіл дүниеж үзілік ж ағдаяггарды н өзгеріскетүсуі к ен е т е к ал д ы . Түйіндеп 

айтканда бодансыздандыру (деколонизация) ж әне көптеген мемлекеттердін 

пайда  болуы ,  бұлардын  көпш ілігі  кауы рт  түрде  дербес  м емлекет  болып 

калыптасып бүкіл әлемдік саясатта белсенді түрде бой көрсете бастағанына 

орай  салыстырмалы  тәсіл  пайда  болып,  калыптасып  ж эне  дами  отырып 

кенінен әйгіленді.

С он д ай -ак  коғамдык  тұты нуш ы лар  да  салыстырмалы  саясаттанудын 

дербес ғылым саласы ретінде даралануы на  колайлы жағдай болып шыкты. 

С а я с и   ж үй е  к о н и е п ц и я л а р ы .  с а я с и   р о л ь д е р   м ен  к ы зм е т т е р ,  с ая си  

э л е у м е т т а н у ,  саяси   м эд е н и е т ,  тари х,  э л е у м е тт а н у д ы н   тео р и ясы   мен 

эдістем есі.  мэдениеттану  ж эн е  әл еум еттік-п си хологи ялы к  мән-мазмүн 

ғылыми зерделеулерге ойыса бастады.  М үнын бәрі бір-бірімен  кіріге отырып 

салы сты рм алы   саясаттану  саяси  ғы лы м дарды н  ж ан а  сапалы   дэреж еге 

көгеріліп,  дамуын  камтамасы з  етігі,  соған  сәй кес  коғам ды к  кажеттілікті 

өтеуге колданылатын болды.

XX  ғасырдын  2-ші  ж артысында  ком паративистік  зерттеулер  негізінен 

барынш а манызды екі мәселені шешуге батытталды: әлемде накты бар саяси 

ж ү й е л е р г е   с а л ы с т ы р м а л ы   т а л д а у ,  с а я с и   ж ү й е л е р д ің ,  е з ін ін   д ам у 

кезендерінде артга калған елдердін жантырып жетілдірілу үлгілері мен саяси 

жүйелерін жасау. Бүл ретте Батыска бағыталмаған  мемлекеттердін.елдердін 

ж э н е   халыктардын  саяси  институттары на,  күнды лы ктары на,  үрдістеріне. 

дәстүрлеріне  мэн  беруш ілік  күрт  күшейді.  Бұл  ретте  мүндай  жағдайдын 

калы птасуы на бүкіл  әлем ге  өзін ін   ыкпалын  күш ейте түскен  А К Ш -ты н  іс 

ж ү зін д е г і,  накты   сая си   мүддесі  а з  ро л ь  а т к а р ға н   ж о к .  Бүл  ж өн ін д е 

салыстырмалы талдаулар бастамаш ы лары ны н бірі  Г. А лмонд ашып көрсете 

білді.  М үндай  тәсілді  жасау  мен  колданудын  себептері  ж өнінде  ол  накты 

былай  дегі  жазды:  ’’Бірінш іден.  А м ерика  мүддесінік  кенейіп  бүкіл  әлемді 

камтуы на орай. біздін де зерделеу м әселелерім ізсоған сәй к ес кец ейетүсіп 

Батыс  Еуропадан  тыскары  өнірлерді  -   А зияны ,  Таяу  Ш ығысты,  А фрика

109

мен Латын Америкасын камтыды. Екіншіден, біздін зерделеулеріміз аукымы 

кеніп ол бары нш а күнделікті  кажетке ай налған сайын. біздін ғылым-білімге 

деген  талабы м ы з  да  барынш а  дәлдікті.  нактылы  болуды  каж етсінді.  Біз 

Ф ранциядағы   саяси  күлдырауды  жәй  кы зы ғуш ы лы к  ретінде  ж еке-дара 

Үндікытай  мен  И ндонезия  елдері  секілді  саясаттану  ғы лы мы ны ң  көңіл 

аударатын  окиғалары   секілді  карасты ра  салмайты н  болдық».  Бүл  ретте 

Г.Алмондынын ғана енбегі емес, сонымен катар, К.Дойчтын. Д .И стон ны н, 

Г.Э кстайнны н  ж әне  көптеген  баска  да  салыстырмалы  саяси  зерттеулер 

жасаған  көптеген  саясаттануш ы  ғалымдардын  енбектері  кенінен  белгілі 

болды. Салыстырмалы саясаттану нак осы  кезендегі зор манызы  болуы деп 

гылымды этнонентризмнен. ’’омбебап» кониепциялардан аршып алып оларды 

жүйелі  зерттеулер  ж олына  салып  әлемдегі  мемлекетгердін,  халыктардын. 

мәдениеттердін, саясатты н алуан түрлі  мазмунын  зерттеуге  жол  аш каны н 

айтута болады.  Міне, наксондыктан да, саяси зерттеулер аукымы күрт кенейе 

түсті лесе болады. 

■

  : 

т <т/ і 

г ‘

'  :

С ал ы сты р м ал ы   саясаттан у д ы н   ә д іст ем е л ік   при н ц и п терін   ж асау ға 

арналған  ж үмыстар тогі-тобымен  пайда  болды.  Олардын  ішінен  үж ымдык 

а в т о р л а р д ы н   « С ал ы сты р м ал ы   з е р т т е у л е р   ә д іс т е м е с і»   (1970)  ж ә н е  

«Салыстырмалы  саяси  жүйелер»  ( 1977)  макалалар жинағы н,  Р.Ч илкотты н 

«Салыстырмалы саясаттану теориясы: жіктелу үлгілерін іздестіру жолында» 

(1981)  ж ә н е   Р .М ерритгін  «С алы сты рм алы   саясаттан уды н   ж үй елен ген  

тәсілдері»  (  1970)  кітаптарын  ж эне  т.с.с.  ерекш е  бөліп  айтуга  болады.  Бүл 

мәселеге арналған  әдебиеттср тасқыны  бартан сайын өсіп огырғанын  атап 

Үткен  орынды.  «Өркениетке салыстырмалы  шолу»,  «Тарих  ж әне  коғамды 

салыстырмалы зерттеу», «Салыстырмалы саяси зерттеулер» жэне осы секілді 

бірқатар кәсіби журналдардын пайда болуы бүл батыттын маныздылығынын 

артканын керсетеді. 

, Т 

Л /   "

  '

Біздін елімізде салыстырмалы саясаттануды н  калыгітасу  проиесінде  ен 

м а н ы зд ы с ы   с а л ы с т ы р м а л ы   с а я с а т т а н у д ы н   Б а т ы ста  у ш ы р а с к а н  

к и ы н д ы к т а р ы н ы н   б әр ін   м ұки ят  е с еп к е  алы й  е ск е р у ;  бүкіл   ә л е м д ік  

кауымдастык буындары дамуынын кандай да бір кезендеріне сәйкесетін ен 

басты ,  ш еш уш і  білім  мен  окы п  үй р ен у   сал ал ар ы н   ер ек ш ел еп   бөліп  

карастыру;  сөйтіп  мэселенін  теориялы к  ж эн е  практикалы к  түрғысынан 

барынша өзектісін айкындау болып табылады. М ұнан өзге көптеген дэстүрлі 

салыстырмалы саясаттану мәселелерімен катар сол сәттегі саяси институттар 

мен проиестербірінш і  кезекке ш ығаруға ыкпал еткен  іс-кимылды, сондай- 

ак саяси катысты болуға тиіс  казіргі  күндегі  мэселелерді, біркатар елдердегі 

саяси мәдениеттін, саяси  күкык пен азаматтардын еркіндігінін пайда болуы 

мен  калыптасуы,  саяси  дем ократияны н  дамуы  үшін  бүкаралы к  акпарат 

кұралдары   мен  түрлі  техникалы к  кұралдарды   пайдалану,  саясн  кен ес

Ш

б е р у ш іл ік   т .с .с.  м е х а н и зм ін ің   н ем есе  ж ү й е сін ің   ж асал у ы   мен  даму 

м әселелеріне баға беріп оты руға катысатын болады.

С алы сты рм алы   са я саттан у   кұрам ы ндағы   ен   басты  ш еш уш і  буынға 

к а т ы с т ы с ы н ы н   б ізге  к о л д а н у ғ а   б о л а р л ы к т а й   д еп  к о ғ а м н ы н   саяси  

динамикасымен, саяси тұрактылығымен және орныктылығымен, осы секілді 

өзге жағдаяттармен саяси сәйкестенуін ін тиімді мәселелерін шешуді айтуға 

да болады. Мұндай мәселені шешу кандай елде, өзінін дамуы кандай дәрежеде 

болса да кез келген саяси жүйе ж эн е  кез келген саяси  институт үшін онын 

манызы уакытша тана бола коймайды. Алайда халыктагдыры үшін өзекті де, 

ш еш уш і дәреж есіне ие бола отырып оларды н маныздылығы  мен өзектілігі 

©лшеусіз әсе  түспек.  М үндай  мәселе  біздін  еліміз  үшін де,  сондай-ак өзге 

кептеген елдер үшін де казіргі уакытта шешуші м әселе болып табылады.

Ж е к е   елдерд е  ж ә н е   б ү к іл   ә л е м д е   ж а ғд а й л а р д ы н   ө зг е р у ін е   орай 

салы сты рм алы   саясаттану  ш енберінде  қарасты ры лған  басым  боларлы к 

м эселелерд еөзгеріске түсетінін атап айту кажет. Салыстырмалы саясаттану 

ш ен берін дегі  басты  api  өзекті  м әселелерді  тауып  ерекш елеум ен  катар 

олардан  кем  емес  баска  да  м эселелер  аз  болмайды.  Өз  кезегінде  оларды 

айкы ндап  ж эне  ш еш імін  табу  біздін  еліміздегі  салыстырмалы  саясаттану 

мен  ж алпы   саясаттануды н  қалы птасуы   мен  дам уы н а  тікелей  колайлы 

ж агдайлар болып табылады.

XX ғасырдын сонында ж эне XXI тасырдын басында әлемдік дамудын жана 

үрдістері айкындалып әлем нін әлеум еттік-саяси алуан  түрлілігі  күш ейген 

кезде салыстырмалы саясаттануда жана, тын өзгерістерді зерттеуге үмтылыс 

ж асау барысында онын колданбалы сипаты басым бола түсті. Сонымен  катар 

салы сты рмалы  саясаттану өз алдына дербес  зерттеу ныш аны бола отырып, 

әдістемелері  мен  максаттарында  езін ін   дербес  ерекш елігі  болтандыктан 

бүтіндей  алтанда  саясаттанум ен  байланысты  болады.  Ол  салыстырмалы 

тәсілд ер аркылы озінін онан  эрі дамуы үшін оз алдынан  кенінен  жол  ашып 

отырады.

щ-и„

 

,к> 

і и-'.

2. Саяси зерттеулердің салыстырмалы тәсілі

Салыстырмалы саясаттануды н негізі салыстырмалы тәсіл болып  келеді. 

О ны н көметімен кандай да бір саяси күбылыстар мен процестердін  кай топка 

жататыны мен ерекшеліті айкындалады. Олардын даму үрдістері аныкталады, 

болаш акка  каж ет  сипатындагы  түрлі  ныш андары  мен  үлгілері  жасалады. 

Элемде  саясатты  салы сты ру  аса  ірі  аукымда  болып  жатады.  Осытан  орай 

салы сты рм алы   зерттеулердін  немесе  салыстырмалы  тәсілдердін  кандай 

м ә с е л е   екен ін   ұғы ну  к а ж е тт іл ігі  туы н д ай ды .  М үнда  б әр ін е н   бүры н 

салыстырмалы зерттеудінөзі не деген с ұ р ак туындайды.  М әселен,  катыскан 

азам аттарды н  саны  бойы нш а  ж екелеген  саяси  ж үйелерді  салы сты руга

ұмтылыс  жасалады.  М ұндай  жағдайда бүл  жүйеге тарты лган осы   елдердін 

түрғындарынынсанын белгілеу үшін демоф аф иялы кстатистиканы  колдануга 

да болады.  Алайда мұндай ж үйенін сипатынын мәні ж өнінде бұл жеткілікті 

түсінік  бере  коймайды.  Д әл  осы  секілді  жан  басына  ш аккандагы   табысы 

бойынша, әрбір мынадамға шақканда канша радио кабылдағыш пен теледидар 

келетіні бойы нш ат.с.с. жекелеген саяси жүйелерді дәл осылай салыстыруға 

б олад ы .  Ә детте  мүндай  с а н д а р   бүл  ортадағы   белгілі  б ір  м ағлүм атты  

үкты рғаны м ен. саяси ж үй еніңтікелей өзі ж өн інд етүсінік бере коймайды.

С аяси   ж үй елерді  у акы т  б о й ы н ш а  ж ә н е   к ен істік   б о й ы н ш а  нем есе 

геоф аф иялы к принцип бойынш а салыстыруға болады. М үнын алғаш кысы — 

адамныналғаш  пайдаболғаны, ежелдегі, дәстүрлі, казіргі заманғы, ал екіншісі 

еуропалы к, азиялы к, аф ри кал ы к, америкалы к. латы н ам ери калы к жүйелер 

ж әне т.с.с. Салыстыруга мұнан езге мысшідар мен нышандарды да алып айта 

беруге болады.

Алайда ен басты мэселе жиынтыктар мен жекелеген элементтерді тандап 

іріктеп ала отырып, салыстырылатын нэрселер сипатынын белгілі бір мәнін 

ж ек елей   нем есе  ж и ы н ты к  түрін д е  сарап гауга  болады .  М ы салы ,  саяси 

жүйелерді жіктеудінөзі өзінен-озі салыстыру болып шығады. Алайда мундай 

салыстыруды  түрлі  кырлары  бойы нш а  жүргізе  беруге  болады.  Осындай 

көзкарас түрғысынан карастырғанда саясаткер-компаративистердін алдында 

ен  басты  м әселен ін   бірі  —  салы сты ры луға  тиіс  к ы рл ары н ,  бір-бірім ен 

салыстырылуға жататындарды білу кажет.

Осыған орай объективті болу үшін саяси салыстырулар белгілі бір ғылыми 

әдістемелік  ереж елердін  талаптары на  сай  болуы  тиіс.  М уны  ам ерикан ы н 

саясаттанушылары Д.М ангейм мен  Р.Ричем былай деп накты түжырымдаған:

— зерттелетін  мәселе компаративистерге бірінші кезектегі мәселе болуы 

ү ш ін   с а л ы с т ы р у ғ а   к е л е р л ік   н а к т ы   б ар   п а р а м е т р л е р ін   с а л ы с т ы р у  

мүмкіндіктерін  камтамасыз етуге тиісті болуы керек;

—  сарапталуга  барлы к  колданы лған  өзгермелі  ш амалар  эквивалентті 

мелшерде болуы тиіс. Бұл зерттелетін барлык саяси мэдениет үшін угыныкты 

болуы тиіс — мүны нөзі бага беруде жансактыктан сакгайды немесе кателесу 

мөлшерін азайтады;

— сарапталатын ел салыстырылуга жататындай мәдениеті болуы тиіс жэне 

м үнын өзі нәтиж енін обьективті болуына айтарлыктай дәрежеде ыкпал етеді;

—  ә р б ір   ел  бойы нш а  ф а к т о л о г и я л ы к   м атери алдарды   б ак ы л ау   мен 

жинактау тәуелсіз сипатта ж үргізілуі ти іс1.

А талган   ш ар тгар   түрлі  е л д е р д ін   с о н ы н   іш інде  К а з а к с т а н н ы н   да 

салыстырмалы саясаттануында колданылатынын атап айту керек.  М унын

'Қараныз:  М ангейм Д ж .  и  Рич  Р .  П олитология.  М етоды   исследования /   Агылшын 

тілінен  аударылган.  —  М .,  1997.  —  с .  332.

112

өзі салыстырмалы саяси зерттеулердін әдістемелік шарттары секілді болып 

табы латы н  сиякты .  С аясаттануды н  карастырылатын  ныш андары  өзге  де 

әлеум еттік  ж ән е  кокам ды к  ғылымдардікі  сиякты   болы п  келеді,  алайда, 

ж араты лы стану  ғылымынан  өзгеш е.  Мысшіы,  химияда  немесе  ф изикада 

ө зг е р м е л і  ш а м а л а р д ы н   б ір -б ір ім е н   с а л ы ст ы р ы л у ы   л а б о р а т о р и я л ы к  

зерттеул ер  ж асауға  ж ә н е   он ы   кай талауға  м үм кін дік  береді.  Ал  мұны 

әлеуметтік немесе саяси зерттеулерде колдану мүмкін емес. Мұнда салыстыру 

теке  кана  шартты  немесе  ж анам а  түрде  болады.  М іне,  нак  сондыктан  да 

М .Вебер  өзін ің   дінді  салы сты ра  зерттеуде  кап итали зм нің  пайда  болған 

к е з ін д е г і  тү р лі  д ін д е р д ін   э к о н о м и к а л ы к   к а ж е т т е р ін ін   б ай л ан ы сы н  

айқы ндаутаты ры сы п, бұл мәселені осылай ш еш кен.

Саяси әлемнін шынайы мәнін түсіну үшін оны н түрлерінін пайдаболуын, 

аспектілерін зерттепбілу кажет.  Ал м үны наспектілері түрлі мемлекеттерле, 

ел д ер д е  ж ә н е   о н ір л е р д е ,  т ү р л і  ұ л ттар   м ен  х а л ы к т а р д а   ә л е у м е т т ік - 

экономикалы к, коғамдык-тарихи жағдайларда ж эне т.с.с. айкындалады. Осы 

кы ры нан карастырғанда салыстырмалы сараптау ныш андары ретінде саяси 

ж үйелерді бүтіндей алып, оларды н түрлерін, жіктерін ж ән е алуандылығын 

салы сты ра сараптауға болады.  Алайда мұнда мемлекеттік институттар, заң 

ш ығаруш ы органдары, партиялар, партиялы к ж эн е  сайлау жүйелері, саяси 

әлеуметтану механизмдері т.с.с. м әселелерге тікелей мән берілуі тиіс.

Салыстырмалы тәсіл бихевиористік (кажетгілік) және институционалдык 

ғылыми  тәсілдерді  колдануды  күш ейте  түсті.  Ә леуметтік  детерминирлік 

ж ү й ен і  зе р т те у   п р о и е сін е   о л ар д ы   к о сы п   ал у  б а р л ы к   елдерд е  сая си  

процестердің мән-маңызына бары нш атерен бойлауды камтамасыз етіп, түрлі 

саяси  жүйелердің өзгерістері  мен  эволю циясы  м үм кіндіктерінін үлгілерін 

сәтті ж асауғаболады. Әсіресе, бұл екі тәсіл билік пен коғамнын, мемлекеттік 

кұрылымдар мен жекелеген әлеуметтік топтардын аракатынасын зерттегенде 

к е н ін е н   к о л д а н ы л а д ы .  С а л ы с т ы р м а л ы   т ә с іл д ін   м ан ы зд ы   к ы зм ет ін  

статистикалы к ж әне жүйелілік әрекеттер кы зметінін зерттеулері аткарады. 

М үның көмегімен саяси күбылыстар мен процестердінсандык және сапалык 

белгілері айкындалып, корты нды ланады  ж ән е  кұралады.  М ұнын негізінде 

сал ы сты рм ал ы   т әсіл   куатты   ар гу м ен ттік ,  д әл ел д егіш   б азаға  айн алы п 

барынш а объективті сипатка  ие болады. С аяси сананы , саяси жүйені  ж әне 

оны н кұралдарын, саяси  элита мен түрлі өркениетті  мәдени  ныш андарын, 

мәселен, Батыс пен  Ш ығыстын саяси жетекшілерін салыстыртанда ол күрделі 

болатүседі. Мүндай киынш ылыкка М.Вебер өзінінзерттеулеріндеБаты сты н 

т а р и х ы н   ж ә н е   оған   т ә н   м ә с е л е л е р д і  ж а к с ы р а к   т ү с ін у   үш ін   кы тай  

м атер и ал д ар ы н   к о л д а н у ғ а   т ы р ы ск а н д а   ұ ш ы р а с к а н .  С а я с и   д әс тү р д і 

салыстыртанда  саяси  мәдениетті  анықтауда  өзгеш е  талап  баса  ескеріледі. 

Тарих  ж үктеген  ж екелей  саяси  гәж ірибені  менгеру  ретінде,  м ұны н  өзі

Саисатпіш   4  н »с онын гфоблема.шры-8 

і 

1

1

8—321

өркениетті мәдени нышандарды (объективті) ж эне салыстырмалы дәреж еде 

зерделегенде  зерттеуш і  сая сат к ер   (субъекти вті)  тарап ы нан  т әсіл д ер ге 

ғылыми тандау жасауды талап етеді. Осындай мәнмен карастырғанда мұнын 

өзі  саясаткерд ін   тілінін  сәй к ес  кел м еуін ен   де  субъективті  ж ағдайлары  

б о л ғ а н д ы к т а н   е в р о а е н т р и з м н е н   б ас  т ар ту ға  н егіз  болд ы .  К ө п т е ге н  

жағдайларда Ш ығыстын саяси акикатын сипаттау үшін балама табылмайды. 

Е уроцентризм нен  бас  тарту  адам затты н  саяси  дам уы ны н  «даңғыл  жолы» 

концепциясын үстанудан тартынуға мүмкіндікбереді. М үны нөзі маркснзм- 

ленинизм де  ап-айкы н  көрініс  береді  ж ән е  л и б ералды к-дем ократиялы к 

ұстаным доктринасынын мазмұнында ұшырасады.

Бүл  к ү н д е р і  Б аты сты н   б ай ы п ты   зе р т т е у ш іл е р ін ін   еш б ірі  ш ы ғы с 

х ал қ ы н ы н   төр ттен   үш ін  (Ш ы ғы с),  Ш ы ғы с  жері  ө н ір л е р ін ін   б ар л ы к  

этном әдениетін,  оны н  тарихы  мен  саяси  мәдениетін  коса  алғанда  саяси 

сараптау жасаған кезде ескеру қажеттігін  ж окка шығармайды.

Алайда  коғамды к  организм нін  бостан-бос  келтеленіп  дәстүрлі  ж әне 

казіргі заманты болып болінушілігінен тартыну манызды. Өйткені ’дәстүрлін 

деген ім ізтолы ккан д ы  казіргі  заманты  болып  шығуы  мүмкін.  Ал,  ж әй  гана 

’’ж абы к” немесе  ’’стагнирленген”, ’’казіргі  зам анғы ” дегеніміз өз кезегінде 

саяси дәстүрде  бар  ’’дәстүрш ілдік”  болуы да  мүмкін.  Мүны  корғау белгілі 

дәрежеде ’’ж абы к” болуды білдіреді. Ж ана дегеніміз, мәселен. саяси прогресс 

м ә с е л е с ін   к ө т е р у   б о л у ы   м ү м к ін :  д ә с т ү р л і  п а т е р н а л и с т ік   ш ы ғы с  

десп оти ясы н ан  казіргі  заманғы  Баты сты н  авторитарлы к-тотали тарлы к 

диктатурасы на дейінгі  саяси  ж анғы ру  ш еңберінде  бұл  үрдіс  азая  ма?  Кез 

келген жағдайда баты сты к-ш ы ты сты ксаяси компаративистика озара бірін- 

бірі  байытып  саяси  мәдениетті  д ән ек ер л еп ,  саяси  кары м -каты нас  тілін 

жетілдіріп өзекті ж эне куатты саяси кақтығыстарды іс жүзінде ш еш уге кел 

ы кп алж асауы м үм кін. 

-cv- 

'Ч '*

С онд ы ктан  да  Ш ытыс  пен  Б аты сты н  саяси  өмірі  біртүтас  бүтіндей 

зерттеледі.  С оны н езінде саяси акикат салыстыру  жолымен  айкы ндалады. 

М ұ н д а  к ү б ы л ы с т а р д ы   с а л ы с т ы р у ,  зе р т т е у д е   с а л ы с т ы р у   д ә р е ж е с і. 

біркелкілік түсінігі, бірдей жатдай дегеніміз, шынында да, ж еткілікті болыи 

шытады.  Бүгінгі  танда  Батыстын,  К азакстанн ы н  ж ән е  Ш ы ғы сты н  саяси 

м әден иетін  зерд елеуд ін  казіргі  зам анғы   д әр еж есі  оларды   б ір -б ір ім ен  

сал ы сты р у ға  ж ол  аш ад ы 1.  Б ұ л ар д ы н   б ір -б ір ін ен   ай ы р м аш ы л ы ғы н ы н

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: