'Ткачев  П .Н .  Соч.  - Т . 1 .   -   М „   1932.  -   С.  445

Казіргі коғамнын өмір жағдайы,  — деп атап корсетті  Михайловский,  — 

хал ы кты  

кайыршылықжағдайындатірш ілік етуге мәжбүретуде. Осындай 

өмірдін  нәтижесінде  халык  “ тобырға”  айналады.  Ол  халыктын  езгідегі 

жағдайына  шын  көніл  білдірді.  әсіресе  шаруаларды  есіркеді.  Алайда, 

көптеген  баска  да  халыкшылдарға  карағанда  М ихайловский  халык 

көтерілісінін коғамдык кұрылысты өзгертетініне сенбеді.

X IX  

ғасырдын екінш і  жартысы  мен  XX  ғасырдын басындағы  Ресейдін 

саяси ойында саяси  билікті  жокка  шығаратын,  мемлекетті  жоюды озінін 

максаты етіп жариялаған ағым — анархизм елеулі кұбылыс болып табылды. 

Идеялыкағым ретінде анархизм Батыс Evpona елдерінде пайда болды. Ресейде 

М .А.Бакунин,  П .А .К ро поткин анархизмнін корнекті теоретнктері болып 

табылады.

М .А .Б акуни н  (1814-1876)  ұжымшыл  анархизмнін  теоретигі  болды. 

Адамзаттарихын ол эволюниялык процесс ретінде,  адамзапын "жануарлар 

патшалығынан”  “ бостандык патшалығына”  кош у үрдісі ретінде коре білді. 

Онын пікірінш е.  дін  мен  мемлекет дамудын томенгі децгейінін рәміздері. 

Бакуниннінәлеуметтік-саяси анархизм түжырымдамасы адамнын,  коғамнын 

және ғаламнын бірлігін философиялыкдүниетанымдык,  органикалык,  омірді 

түтас  күйінде  кабылдау  принцппіне  негізделген.  Бүл  үйлесімділіктін 

әлеуметтік-саясм  салада  бүзылуы,  онын  пікірінш е,  билік  апгіаратынын 

орталыктануына,  мемлекеттін калыптасуынаәкеп соғады.

Мемлекет,  онынойынша,  барлык әлеуметгік бакытсыздыктын,  бұкара 

халыкты  езудің  негізгі  кайнар  көзі,  сондыктан  мемлекет  жойылуы  тиіс. 

Онынпікірінш е,  мемлекеттін жойылуы революииялыкжолмен жүзегеасуы 

керек. Мемлекетті жоюдыңнәтижесінде бостандығы ештенемен шектелмеген, 

адамдары саяси биліктен тәуелсіз коғам  күрылуы керек.  Мүндай коғамды 

Бакунин  шаруалар  мен  жұмысшы  үжымдарынын  “ ерікті  федераииясы” 

регінде корді.

Б а к у н и н н ін   идеялары  к о м м у н и с т ік   а н а р х и зм н ің   о к іл і  болған 

П.А .Крапоткиннін (1842-1921)  шығармашылығында одан  әрі дамытылды. 

Крапоткин коғамдыкомірдін барлык кұбылыстарын "'биоәлеуметтік өзара 

көмек занына” бағындырды. Бүл заңадамадарды коғамдықомірге біріктіреді 

деп  есептеді  ол.  Осы  занға  сәйкес,  онын  ойынша,  адамдар  бір-бірімен 

күреспей,  ынтымактастыкка  үмтылады.  Сондыктан  адамдардын  ерікті 

коммуналар  федерациясына  отуі  занды  деп  тұжырымдады  Крапоткин. 

Мүндай  федерацияға  оту,  онын  пікірінш е,  тек  революциялык  жолмен 

болады. Революция ғана адамдардын ынтымакгастығына,  ерікті ондірістік 

кауымдар  (коммуналар)  федерацияларын  күруға  келергі  келтіретін 

факторларды жоя алады. Осындай факторлардын катарына жеке менш ікгі, 

мемлекеттік бнлікті жаткызды.

73

Оның  тұжырымдамасынын  кыскаша  түрдегі  мәні  мынаған  саяды: 

“ Өндірушіні капиталдынезгісінен босату. Коммуналдыкондіріс пен ортак 

енбектін  бүкіл  өнімін  еркін  түтыну.  Оны  үкіметтін  бүғауынан  босату. 

Индивидтердінтоптарда және топтардын федерацияларда еркін дамуы. Діни 

моральдан босау. К,ысы.мсыз және жазалаусыз еркін мораль -  әдет-ғұрыптың 

өтпелі кү й і"  . 

' 

-

Ресей саяси ғылымында  Н .А .Бердяев (1874-1948) көрнекті рол аткарды. 

Бердяев  е зін ін   элитарлык  "сапалы  демократия"  түжырымдамасында 

мемлекеттік  күрылыстын  белгілі  бір  принциптерін  калыптастырды.  Бүл 

түжырымдама иерархизм  гіриннипінде  күрылған  жоне самодержавиені де 

кабылдамайды,  формальді абсолюттік халыктык біілігі бар буржуазиялык 

демократияны да мойындамайды. Ол үшін демократия “ көгішілік дауыс немесе 

сан  механикасы”  ретінде  жаксылардын  патшалығын  орнаттырмай. 

жамандардынбнлігіне,  баскарылмайтын және жауапкершіліксіз "тобырдын, 

бүкаранын’ билігіне әкепсокгырады. Шынайы демократия,  онын пікірінше, 

бүл ен алдымен түлғанын озіне билігі,  “ өзіндік тәргібі мен өзіндік тәрбиесі” . 

Ол алғашкылардын бірі болып саясаттануда демократия мен тоталнтаризмнін 

ыктимал  байланысын  көрді  және  тоталитаризмнін  жалгіы  негізделуі  мен 

белгілерін  аныктады:  1)  жекенін  және  бөліктін  (жеке  идеянын,  ұлттын, 

тантын,  топтардын,  түлғалардын)  жалпыға  талабы;  2)  бәрін  жүткыш 

биліктік күрылым:  3) жүиенін бүкаралығы;  4) түлганын рухын кирататын 

машина.

Бердяевтін шығармашылығындағы басты нәрсе саяси кұрылыстын накты 

моделін  жасау  емес  және  тоталитаризмді  әшкерелеу де  емес,  керісінше, 

қоғамдык өмірдін барлык саласында адамнын бостандык принципін орнату. 

Бердяев бостандыкты адам сипатынын мәні деп санады. Адами бостандыкты, 

түлға  еркіндігін  жүзеге  асыру  немесе  оған  кедергі  келтіру  барлык  саяси 

жүйенін критерий! болып табылады. Алайда,  Бердяевтін пікірінш е,  омірді 

үйымдастырудын  әлеуметтік-саяси  формалары  кайсыбір  денгейде  адам 

бостандығына  тоскауыл  қояды.  Сондыктан  ол  “ саясаттын  жырткышын 

олтіруге”  жэне  адами  катынастардын  саяси  емес  формаларына  көшуге 

шакырады.  "Саясатты  омір  орталығы  дегі  мойындау  зансыз,  адами  тәнді 

ештенемен  рухтандыра  алмайды,  оған  болмыстын  бүкіл  байлығын 

бағындырады.  Өмір  орталығынан,  оның  мағынасынан  кол  үзген  саяси 

гіартиялардын күрес жолы зансыз. Саясатты ен минимум денгейіне шейін, 

саясаттын аякталуына,  онын мэдениет пен дінгесініп кетуінедейін жеткізу 

біздін реттеушіміз болуы  керек,  бізге  керегі де осы,  шынайы азат болу да 

осы.  Саясаттан  саяси  азат  болу.  Жана  мемлекеттілікпен  саясаттын

'Кропоткин К .А .  Анархия и ее место  в социалистической революции.  — М . ,   1997.  — 

с.  26.

жырткышын  өлгіруге,  ескі  мемлекеттін  бір  "ұзын-сонар”  саясатынын 

жамандығын  жоюға  болмайды.  Мемлекеттілік  керек,  биліктін  зорлык- 

зомбылығына,  үзын-сонарсаясаткаөзгебастауды,  мемлекеггентыс,  өзгені, 

зорлыксыз  коғамдастыкты,  жана  саяси  шешуді  емес.  баска  жолмен 

оостандыкты карсы кою керек  .

ХІХғасырдыңсоны XX ғасырдағы Ресейдінсаяси ойында Г.В.Плеханов. 

В.ИЛенин,  П.Б.Струве.  С.Н.Булгаковжәнет.б. өкілі болған маркстікбағыт 

ерекше орын алды.

Г.В .Плеханов  (1856-1919)  орыс  м а р к с и з м ін ін   атасы.  Ол  үлкен 

интелектуалдык  мүра  қалдырды,  сонын  ішінде  '‘Социализм  жэне  саяси 

күрес".  "Біздін  таластарымыз",  "Тарихка  монистік  көзкарастың дамуы 

туралы  мәселе’' жэне  баска да  көгітеген  енбектерін  атауға болады.  Өзінін 

шығармашылығында  Плеханов  саяси  өмірдін  көптеген  проблемаларына 

көніл  аударады.  Ол  гарихи  процестегі  бүқара  халык  пен  тұлғанын  ролі 

туралы  маркстік  ілімді  жалғастырып дамытты,  экономика мен саясаттын 

өзара байланысын ашты. "Экономика,  — деп жазды ол,  — ешкашанда өзінен 

өзі салтанат кұрмайды...,  әрдайым тек белгілі  саяси  мекемелердін тікелей 

катысуы аркылы ғана ..."" салтанат күрады. Плеханов саяси идеологиянын 

калыптасуы  мен дамуына терен  галдау жасады,  идеология  мен саясаттын 

өзара байланысын ашты.

Плеханов кастандыкшылдыкка,  якобиндык революцияға,  төнкерісшіл 

соииалистік  партиянын  билікті  тез  басып  алуына  карсы  болды,  Казан 

революциясын  принциптік  пікірімен  кабылдамады  жэне  В.ИЛенинмен, 

большевиктермен ара ж ігін  ашты.

1917  жылдан  кейін  Ресей  когамынын  рухани  өміріндегі  жетекші  орын 

В.И.Ленинге жэне онын ілімі — ленинизмгетиесілі болды.

Ленинизмді онын жактастары "империализм дәуіріндегі марксизм" деп 

атайды. Классикалык марксизм дэстүрлі капитализм дәуірінде калыптасты. 

Капитализмнің  өзінін  жана  даму  фазасы  -   империализм  сатысына  отуі 

марксизмнің біркатар манызды кaғидaJ^apын ой елегінен еткізу кажеттігіне 

себепші  болды.  М арксизмнін  классиктері  сиякты,  Ленин  дүниежүзілік 

революциянын  сөзсіз  болатынына,  сонын  негізінде  капитализмнен 

социализмге жэне коммунизмге өтудін іске асатынынасенді. Алайда марксизм 

классик гері революция аса дамыған капиталистік елдерде бір мезгілде болуга 

тиіс  деп  есептесе,  Ленин  классикалык  марксизмнін  осы  аса  манызды 

кағидасынан  бас тартып.  "империализм  бүгауындағы әлсіз буын” туралы 

идеяны  үсыналы.  Э к о н о м и к а л ы к   ж эне  саяси  дамудын  те н с із д ігі 

капитализмнін сөзсіз заны.  Осы дан  келіп,  социализм алғашкыда бірнеше

'Бердяев  Н .А .  Истоки  и  смысл  русского коммунизма.  —  М .,  1990.  —  с.  171. 

Плеханов  Г.В.  Избр.  филос.  произведения.  —  Т .2.  —  М .,  1956.  —  с.  216.

>75

немесе  жекелеген  бір елде женуі  м үм кін'. Осы  идеяға сәйкес социалистік 

революция  бастапкыда  “ әлсіз буында",  әлеуметгік-экономикалык және 

саяси карама-кайшылыктардынтүйінінде -  Ресейде болуы тиіс.

Лениннін идеясы өмірде жүзегеасты. Социалиста революция алғашкыда 

Ресейде болды,  одан кейін біркатар экономикалык жағынан дамымаған елдер 

социализм  кұру жолына түсті.  Алайда дамыған капиталистік елдер оларға 

кару-жаракпен  жасактануды  танды.  Бұл  елдер  тұракты  түрде  карулы 

кактығыстарға тартылды. Сонын  нәтижесінде  бұл  елдердін экономикасы 

м илитаристік  синат  алды.  С ы рткы   кауіптен  ко р ға нуд ы н  ка ж е т т ігі 

тоталитарлык  режимдердін  орнауына  ыкпал  етті.  Экономикалык  жарыс, 

түптеп келгенде женілістапты. Бүл жағдай жалпысоциалистік жүйенін және 

Кенес Одағынын күйреуінінбасты себептерінінбірі болды.

Сайып  келгенде,  осы  аса  манызды  мэселе  бойынша  классикалык 

марксизмнінлениндік ревизиясы Ресейдіңтагдырында да,  жалпы социалистік 

идеологиянын  тағдырында да  өте  күрделі  салдарларға  соктырған  кателік 

болдыдеген корытынды жасауға болады.

М арксизмнін баска да саяси идеяларын түсіндіруде Ленин  шектен тыс 

ортодоксальды   по зиц ия  үстады, 

бұл  та п ты к  гүрғы дан  караулы 

абсолютгендіруден  көрінді.  Социал-демократиядағы  әртүрлі  бағыттағы 

күресте ол “ марксизмнін тазалығы үш ін”  күрескер.  Атап айтканда,  өзінін 

"Мемлекет  жэне  революция”  атты  енбегінін  басты  максатын  М аркстін 

мемлекет  туралы  шынайы  іл ім ін  калпына  келтіру  легі  жарнялады. 

Марксизмнін саяси түжырымдамаларына Лениннін коскан үлесі,  ен алдымен 

оған ерекше кәніл коюында жатыр. “ Мемлекет және революииянын”   І-ш і 

тарауында ол мемлекеттін тарихи рөлі мен манызы жөніндегі марксизмнін 

негізгі  идеясы  -   бүл  мемлекет  бітіспес  таптык  кара.ма-кайшылыктардын 

жемісі  және  көрінісі  екендігін  көрсетуде — дегі дәлелдейді. Осы  жүмыста 

Ленин таптык күресті пролетариат диктатурасына дейін мойындап тараткан 

ғана  марксист  болатынын  атап  көрсетті.  Осы  жэне  баска  жүмыстарында 

Ленин капитализмнен коммунизмге отудін бір гана мүмкін формасы ретінде 

пролетариат  диктатурасы  мемлекетін  күрудын  кажеттілігіне  көп  көніл 

аударылады. Капитализмнен коммунизмге өту аса үлкен байлыкжэне саяси 

формалардын алуан түрін бермеуі мүмкін емес,  бірак олардың мәні біреу: 

п рол ета ри ат д и ктату расы’ .

Ленин пролетариат диктатурасы мемлекетін "жана типті мемлекет”  деп 

атайды. Ол пролетариат диктатурасы мемлекетінін өмірсүру механизмдері 

мен  принциптерін  капиталистік  мемлекеттін  антиподы  ретінде  жасады. 

Осындай  козкарасты н  салдарынан  бурж уазиял ы к  демократия  мен

уіенин  В .И .  Поли.  собр.  соч.  — Т .26.  — с.354.

'Ленин  В .И .  Поли.  собр.  чос.  — Т .33.  — с.  34-35.

76

либералдык саяси ойдың  жетістіктері:  коғамдык  келісім  идеясы,  билікті 

белу  принииптері,  саясатты  өмірдін баска салаларынан  бөлу,  азаматтык 

коғам калыптастыру жэне т.б. жокка шығарылды.

Лениннінсаясатганулык мұрасында саяси партиялар туралы ілім де елеулі 

орын алады. Алайдабүл ілімде таптыктурғыдан келу приннипі басым. Ленин 

өзінін  енбектерінде  пролетариаттын таптык  уйымнын  жоғарғы  формасы 

ретіндегі.  оныналдынғы катарлы отряды ретіндегі жанатипті партия туралы 

ілімді  жасауға  не гізінен  көп  кө н іл   аударады,  партиянын  ұйымдык 

кұр ы л ы м ы н ы н  п р и н н и п те р ін   калыптастырады ,  солардын  іш інде 

демократиялыкцентризмді жетекіиі деп санайды (мүндадемократиядан гөрі 

централизмге акцент жасайды).

Ленин,  сезж ок,  ірі саяси ойшыл.  дарынды саяси прак гик болды. Онын 

теориялык  және  практикалык  кызмегі  Ресейдін  және  элемнін  баска  да 

елдерінін дамуына  зор ыкпал  етгі.  Алайда онын  кызметін  бір жакты  кара 

түске немесе актүске бағалауға болмайды. Лениннін кызметіне жэне онын 

ғылыми жумыстарынабізобъективтік баға беруге тиіспіз.

Түптеп келгенде,  Ресейоіішылдары Ресей мемлекеттілігіне,  мәдениетке, 

идеологияға,  саясатка жэне  жалпы саяси өмірге терен сараптама жасады, 

билік.  бостандык,  кұкы к,  тұлғамен мемлекегтінөзара карым-катынастары, 

коғамнын ревслюциялык және эиолюииялык ламу жолдары жэне т.б. туралы 

байыпты ой-пікірлер калдырды. Ресейдегі саяси ой батыс еуропалыкғылым 

денгейіне барынша жакын тұрды. Сонымен  катар ол  Казакстандағы саяси 

ойлардын калыптасуы мен дамуына ыкпал етті.

5.  К азақстан н ы ң  саяси ойлары

Казакстаннын  казіргі  когамдык-саяси  ойларынын  идеялык  кайнар 

көздері өздерініцбастауын өткен ойшылдардын саяси көзкарастарынан жэне 

түжырымдамаларынан алады. Олардын көпш ілігі адамзат коғамын жанаша, 

әділетті  негізде  кайта  кұру  туралы  армандаған  еді.  Осы  орайда  адамзат 

оркениетінін  казынасына  күнды  үлес  болып  косылған  Казакстаннын 

коғамдык-саяси  ойынын  үлкен  де  данкты  тарихынын  бар  екендігін  атап 

өтуіміз кажет.

Казахстан  коғамтануш ылары ны н  сонғы  жылдардағы  зерттеулері 

Казакстандағы  коғамдык-саяси  ойдын тарихи-саясн  шындыкты  әр  түрлі 

кока.мдык  күш терд іи  менгерген  ерекше  формасы  ретінде,  тарихи 

дамығандығын  жэне  казак  халкынын  саяси  санасынын  калыптасуы  мен 

дамуында зор рольаткаратындыгын сендіре көрсетті. Казакстанныналдынғы 

катарлы  ойшылдары  прогресс  үшін,  тарихи  алдынгы  когамдык-саяси 

күрылыс  орнату  үшін  күресті.  Нактылай  сөз  етсек.  олар  X IX   ғасырдын 

сонынан  бастап  баска  халыктардын,  елдердін  дамыған  коғамдык-саяси

77

ойларынан  ешбір  кем  түспеді.  кейбір  мәселеде  тіптен  басым  болғанын 

айтуымыз кажет.

Әрнн&,  Казакстандағы барлык ойшылдардың саяси көзкарастарын  бір 

параграфта  карастыру  м үм кін  емес.  Сондыктан  бұл  параграфта  Орта 

ғасырдын  және  кейбір ағартушы-демократ  ойшылдардын саяси  ойларын 

кыскаша карастырамын.

Орта ғасырдағы  Шығыстын,  Казакстаннын ойшылдарынын арасында 

Коркыт,  әл-Фараби,  АхметЯассауи ерекше орын алады.

Коркы т  -   жай  ғана  мифтік адам  емес.  ол  -   8-9 ғасырда огы з-кы пш ак 

тайпалары арасында Сырдария бойында омір сүрген ойшыл,  акын-сазгер, 

e M L u i. 

Онын  үлкен  енбегі  — “ Коркы т ата  кітабы” .  Бүл  кітап он  екі  жырдан 

тұрады,  оғыз-кыпш ак тайпаларынын  бәріне  бірдей  түсінікті  ортак  тілде 

жазылған.

“ К о р кы т  ата  кітабы”   —  түр кі  тілдес  халыктардын  ежелгі  тарихын, 

байырғы тұр.мысын.  әдет-ғұрпын.  аралас  некенін,  отбасылык дәстүрдін, 

тұлғанын кыр-сырын,  салт-санасын танытатын әлеуметгік,  әрі тарихи-саяси 

мүра. Онын кітабынын кейіпкерлері,  сонын ішінде өлен туындыларындағы 

кейігікерлері оғыздар мен кыпшактар.

Коркы т  бізге  жеткен  әнгімелер  мен  аныздарда  үлы  күйш і-кобызш ы  

ретінде,  ө зін ін   музыкасымен  жауыздыкка,  габиғат  күштеріне  карсы 

түрушы,  халыктардын өзара  түсіністігін  нығайтушы  регінде  т.с.с.  болып 

көрсетілген. Сонымен катар,  Коркыттын казакдаласындаәдеттеп,  мейірімді 

баксы  болғандығын  атап  өтуіміз  керек.  "К о р кы т  ата  кітабынын”  терен 

әлеумеітік-саяси маныздылығыбар  . Бұл кітагіөзінінтарихи-саяси мазмүны, 

кейіпкерлері және жазылу стилі жағынан  казактын эпосгык лас гандарына 

өте жакын тұр.

Тарихи деректер бойынша,  Коркыт үзак жылдар бойы ел баскарған көсем 

болған,  үш  хан  түсында  уәзірлік  кызмет  аткарған.  Коркыт  адамдардын, 

халыктардынбостандығын,  еркіндігін,  досгығын,  жаксылығын,  патрнотизмі 

мен  адам герш ілікті,  махаббатты,  адалдыкты,  е п тіл ікті,  кулы кты , 

әдептілікті,  үлкеняі  күрметтеуді,  кіш іп е й іл д ікті,  т.б.  толып  жаткан 

әлеуметтік-саяси  мәселелерді  жырлаған.  Сонымен  бірге  оғы з-кы пш ак 

жұртынын дәстүрлі  әлеуметтік-саяси  омірін.  халыктардын.  адамдардын 

мінез-кұлкын,  карым-катынасын,  т.б. көптеген әлеуметтік-саяси түсін ік- 

үғымын зерттеі ен. Онын жырындағы ел  корғау,  күллі оғыз-кы пш акелінін 

топтаскан  бірлігі,  достығы,  беріктігі,  ар-намыс  үшін  күресу,  ізгі  ниетті 

болу.  тәрбие,  бейбіт  өмір  мәселелері  жөніндегі  ой-пікірлері  мәнгі  асыл 

кағида,  әлеуметтік-саяси  мұра.  Бүл  жырларында  ол  әлеуметтік-саяси 

жанжалдарды,  кактығыстар  мен  соғыстарды,  кайшылыктарды  және

'Караныз:  Коркыт  Ата.  Энциклопедиялык жинак.  -   Алматы,  1999.  - 7 - 8  6. 

• 

78

халыктардын,  бектердін,  алыптардың  алауыздығын,  бірікпейтіндігін, 

әркайсысы жеке-дараәрекетжасайтынлығын,  опасыздыкты,  залымдыкты 

жаксы  көрсеткен.  Сонымен  катар,  оғыз-кы пш ак  жұртының  күш-куаты. 

билігі,  куанышы,  мактанышы,  өзге халыктаралдында мәртебесін,  беделін 

әлеуметтік-саяси мәнмен бейнелеген.

Коркыт жырлары азамаітарды соғыс өнерін игеруте,  ар-намысты жоғары 

үстауға,  ел  басына күн туганда,  оны ерлікпен коргауға үндейді. Сонымен 

бірге  ел  корғайтын  ж ігіт   пен  кыздар  акылды  да  айлалы,  қиын-кыстау 

шактарда  жауын  акыл-айламен  алып  шығатын  болуы  керек  деген  пікір. 

көзкарасты уағыздайды.

Тағы ла айта кететін бір мәселе.  Коркыттын әлеумеггік-саяси,  тәрбиелік 

мән-мағынасы ешкашанда жоғалмайгын өсиет-накыл создері көп болған.

Сайыгі келгенде айтарымыз: Коркы тластанынын әлеумеггік-саяси сипаты 

идеялык бағыт-бағдарынан және шығарманың мазмүнынан анык корініп тұр. 

Ол  бүкіл   Ш ы ғы сты н ,  К аза кстанны н  әлеуметтік-саиси  ойларынын 

жинакталған  үлы тұлғасы.  Коркыттын әлеуметтік-саяси дүниетанымынын 

негізіне: адамзат үшін әрбіртіршіліксәтініңкұндылығын көрсетуі жәнеөмір, 

отан,  босгандыктысүйпштіккөзкарас,  касиетпен күнделіктікүйкітірліктін 

аумағынан  шығабілуге,  кайталанбас уакытты,  әлеумеггік-саяси күндылык 

гіен идеадды кадірлеп,  бағалай білуге үндеуі жэне сол аркылы коғамдык омірді 

мэнгілік ету идеясы жатады. Сондыктан да онын әлеуметтік-саяси идеялары 

тек  Шьн ыстын  ғана  емес,  Европа  халыктарынын  да  ортак  игілігі  болып 

табылады.  Сонымен  бірге,  Коркыт  жырларынын  әлеуметтік-саяси  мэн- 

мағынасы болашак үрпак үшін де манызы зор.

Арыс  пен  Сырдария  өзендері  тогысатын  жерле  орналаскан  Фараб 

(Огырар)  каласында  туған  Әбу  Нәсір  Мухаммед  эл-Фараби  (870-950) 

прогрессивті әлеуметгік-саяси ойдын жаркын білдірушісі болды. Ол копте ген 

тілдерді жете білді  жэне ғалым-энциклопедист әрі философ болды.

Әл-Фарабидің мұрасы өге көп және алуан түрлі боп келеді. Ол сол түста 

б е л гіл і  болған  б ү кіл   білім   салаларын:  ф илософ ияны ,  эти ка н ы , 

әлеуметтануды,  саясатты,  психологияны,  жаратылыстануды,  музыканы 

т.б.  зерттеді,  және  ол  енбектері  әлеуметтік-саяси  ойдын  дамуына 

айтарлыктай рөл аткарды. Әл-Фарабн  100-ден астам ғылыми енбектер жазды, 

олардын кейбіреулері ғана біздерге белгілі болып отыр.

Әл-Фараби саяси ілімге де айтарлыктай үлес косты. Ол “ Ракымшыл кала 

тү р ғы н д а р ы н ы н   к ө зка р а с т а р ь Г , 

“ Саясат  ту р а л ы ", 

“ М емлекет 

кайраткерлерінін  афоризмдері",  “ Азаматтык  саясат",  "Бакытка  жету 

туралы" және т.б. еңбектерінде пайымдалған.

Әл-Фараби өзінінсаяси ілімдерімен тығыз байланыскан философия мен 

этикадан  коптеген  шыгармалар жазды.  Белсенді сана жетелейтін адамнын

79

шығармашылык  кызметі,  әл-Фарабидін  гіікірінш е,  этика  мен  саясат 

саласындағы прогрестіналғышарты болып табылады.

“ Ракымшыл кала түрғындарынын көзкарастары” ,  “ Азаматтык саясат” 

шығармаларында  эл-Фараби  орта  ғасырлык  Ш ығыста  б ір ін ш і  болып 

философиянын  көмегімен  әлеуметтік-саяси  карама-кайшылыктармен 

ушыккан 4>еодалдык коғамнын саяси және моральдык жағдайын пайымдауға 

талпыныс  жасады.  ()л  ракымды  істердін және дұрыс саясаттын кәмегімен 

адамдардын бакытка жетуін  гүпкі мақсат деп есептеді.

Әл-Фараби  саяси  мәні  бойынш а  адамзат  коғам ы ны н  б ір-б ірін ен 

ерекшелену мүмкінлігін түсінді. Олардын арасында толығы да жэне толык 

емесі де бар. Толыккоғамнын үлы,  орта және шағын делінетін үш түрі белгілі. 

¥лы  коғам -  “ бүл жер бетінде түратын барлык адамдар кауымластығынын 

ж иы нты ғы ” ,  орта коғам  ~ “ бүл бір ғана халыктан түратын  коғам” ,  шағын 

коғам   —  “ бүл  кайсыбір  халык  түратын,  белгілі  бір  жердін  бөліміне 

орналаскан кайсыбір кдланынтүрғындарынан тұратын коғам".

Т о л ы к   емес  коғам  —  бүл  ауылдын  түрғы ндары нан,  киарталды 

мекендейтіндерден,  кайсыбір көшеде.  бір үйде өмірсүретінлерден күралған 

коғам. Сонғылары.  — деп жазды әл-Фараби,  — коғамнын төменгі сатысын 

кұрайды.  ал  квартал  мен  ауыл  екеуі  бірігіп  —  калаға  карайды.  ауылдын 

калаға  карауы  онын  калаға  кызмет  етуімен  байланысты,  ал  кварталдын 

калаға карауыонынбөлімін күрайтындығына байланысты. 

J  * •

Әл-Фараби  сол  дәуірде  халыктар  ом ірінін  алуан  түр л іл ігін ін  себебі 

туралы мәселеде кабылданған ғылыми емес түсініктеме беруден алыстатуға 

тырысты.  Халыкты  халыктан  ерекшелейтін,  -  деп  жазлы  ол  "Азаматтык 

саясатта” ,  -  екі табиғи нәрсе: табиғи әдет-ғұрынтар және  габиғи касиетгер, 

сонымен  катар үиіінші  нәрсе  ...  тіл.  Табиғи  әдет-ғүрыптар  мен  касиеттер, 

оны н  п ік ір і  бойынша.  халыктарлы  кайсыбір  географиялык  ортанын 

ыкпалымен  пайда  болады.  Казакстандык  ойшылдын  бұл  пайымдаулары 

каншалыкты анғалдау болганына карамастан,  адам және адамзаттын әдет- 

ғүрыптары  жөнінде,  емір  туралы  сол  түста  үстем  еткен  гылыми  емес 

түсініктермен салыстырғанда бір кадам алға баскандыкеді. 

^

Коғамдык  бірлестіктердін  әр  түрлі  еркін.  сонымен  катар  халыктар 

арасындагы  өзгешеліктерді  зертгеп,  өл-Фараби  коғамнын  күрамына  да 

мейліншетолығырактокталады.  Қоғам,  онын пікірінше.  ракымшыл және 

ракымшыл емес болып бөлінетін әр түрлі калаларлан түрады. Ен жаксы кала 

болып  ракымшыл  кала  саналады.  Ол  озі  омір  сүрген  коғамнын  әр  түрлі 

коғамдык  ж іктерінін  өмір  салты  мен  мінез-күлкына  толыгырак  талдау 

жасайды.  Онын  назары  жетілген  коғамдык  күрылымға  колы  жеткен 

феодалдык мемлекеттік күрылыска ауған,  оны нпікірініие.  бұл ракымиіыл 

кала болып табылады. Ол іш імдікке еалынған,  жүмыс  істемептін және

80

лөззатка 

беріліп,  жатып ішер өмірсалтын үстанған феодалдык когам өкілдері 

бөлігініңкемістіктерін ашады.

Э л-Ф арабидін  өз  ке зе гін д е гі  коғам  жағлайын  парасаттылыкпен 

галдаганьш 

және мемлекеттін ірігі-ш іруінін бүкіл жауапкершілігін жоғарыда 

тұ р ға н  

билеушілерге,  феодалдарга  жүктейді,  олар  оздерінін  билігін 

күдайдын еркін орындау үш ін колданбай.  керісінше өздерінін езгермейтін 

күмарлығын канагаттандыруға жұмсайды.  Кемшіліктерді сынағанымен ол 

феодалдык тәртігіке карсы шықпайды. Керісінше әл-Фараби феодалдык саяси 

кұрылысты нығайтудын жолдарын іздестіреді.

Әл-Фараби ә зінін саяси теорияларында дәуірдін откір мәселелерін,  ен 

алдымен мемдекеп ін коғамға катынасы мәселесін көтерді және шешті. Бүл 

теориянын  бастапкы  категориясы  етіп  “ жаппай  и гіл ік ”   ұғымын  алады, 

адамдардын кандай сословияға жататынынан тәуелсіз,  олардын бәріне бірдей 

ген  тарайтын  үстаным  —  кұдайлык  ұстаным.  Жапгшй  и гіл ікті  тарату 

мемлекеттік  билік  пен  заннаманын  максаты  болуы  тиіс.  Мемлекетті 

адамдардын кажеп іліктерін когамдык канагатгандыру үшін күрылған саяси 

ұйым  ретінде аныктай отырын,  галым,  бүл  ұйымнын калыптасуын.  онын 

ламу сатыларын зерттеудін керектігімен катар адамдардын игілікке жетуінін 

когамдык-саяси жолдарын да карастыруды кажет деп санайды. Адами игілікті 

тарату,  әл-Фарабидін пікіріне сәйкес,  ен бастысы жасампаздык бастауларга 

негізделген ракымиіыл мемлекеттің болуына байланысты.

Кез  келген  жаксылык,  әл-Фарабидің  айтуынша,  шындығында  еркін 

тацлау  мен  тілегі  бойынша жүзеге асады.  Өздерінін мүдделері  мен тілегін 

біріктіре келіп.  адамдар ракымшыл мемлекет кұрады. Кала,  -  деп жазды ол,

-   жүмыста  өзара 

к ө м е к

  көрсетуді  максат  етіг/,  адамдарды  бірікгіретін, 

сонымен нағыз бакытка бөленетін ракымшыл гана болыгі табылады,  және ле 

адамдар  бакыгка  жету  максатында  бір-біріне  көмектесетін  коғам  бүл 

ракымшыл  коғам  болып  есептеледі.  Бакытка  жету  максатында  бір-біріне 

комек керсететін халык,  барлык кала ракымшыл халык. Осылайша барлык 

жер,  егерде  халыктар,  оны  мекендейтін,  бакытка  жету  үшін  бір-біріне 

көмектесетін болса,  ракымшыл жерге айналады  .

Ракымшал мемлекетте,  әл-Фарабидін пікіріне сэйкес,  ел басы — басшы 

болады,  онын карамагында феодалдык иерархиялыкбаспалдакта тұрған эр 

түрлі мүшелері болады. Бұл мемлекетте адамдардын тенсіздігіорнайды,  олар 

когамда  эр  түрлі  орынды  иеленеді.  Эл-Фараби  когамдагы  адамдардын 

арасындағытектенсіздікті көрігі кана койган жок,  сонымен катар оны сынады. 

Осымен  байланысты  оқыған  ел  басы  -   басшынын  көмегімен  ракымшыл 

мемлекеттегі барлык адамдар,  өздерінін когамдагы орындарынан тәуелсіз,

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: