'Қараныз:  А ш им ова  З .И .  М ет о д о л о ги я   исследован ия  сравнительного  анализа

акикатына көз жеткізу кынжылысты ж әйтем ес. Ал үксастығын да іздестіруге 

тура келеді.

Осыған байланысты акикат үшін мынаны атап айту кажет, Ф .Ф укуяманын 

әлемді шулаткан  "Тарихты ңсоны ” ж өніндеайтканы ны н мәнісі бүкіл әлемде 

А Қ Ш  пен Еуропанын үлгісіндегі либералдык-демократиялыктәртіп салтанат 

кұрады  ж ән е  ол  жойылмай  түпкілікті  орны ғады  деген  түжырымы  сынн 

түрғы дан  алып  Караганда  бары н ш а  к ү м ән д і.  Т әу ек ел ш іл д ік   д әуірін де 

ш еш ілм еген  аса  зор  м әселелер  ж өн інде  кандай  да  бір  түпкілікті  пікір 

түжырымдауға аса сак болуды талап етеді. Сонымен катар адамзаттың ширек' 

бөлігі  социалистік  экспериментті  бастан  кеш іп  келе  ж атканда бүл туралы 

пікірлер  барынш а  сакты кпен  ж әне  байыппен  айтылғаны  жөн.  М аркстік 

соии али зм нін  түпкілікті  күрып  кетуі  жөніндегі  сөздер  асыра  айтканды к 

болса  керек.  Әлі  тарих, салыстырмалы тәсіл  социализм нін адамзатка  нені 

бере алатынын. нені бере алмайтынын көрсетеді.

Мұндай мәселелерді  айкындап түсінуде салыстырмалы тәсілдің манызы 

өлшеусіз болмак.  Бүл кырынан карастырганда онын зерттеу тәсілдерін колдану 

әрбір накты үлттардын немесе елдердін өміріндеі і деректерін, күндылықтарын, 

институттарын айкындауға көмектесуі мүмкін. Осы кырынан карастыртанда 

к а зір гі  к е зд е   ә л е м н ін   с а я си   к ел б етін   с а я с и -м ә д е н и   өлш ем   аркы л ы  

с а л ы с т ы р м а л ы   з е р т ге у   е р е к ш е   м а н ы зд ы   с и п а т   а л м а к .  С о н д ы к т а н  

салыстырмалы зерттеулер гіайдалы әрі өте кажет. Бүл әсіресе, саяси теориялар 

мен саяси жүйелер жөнінде соз болғанда ауадай каж етдүние дер едім.

С а л ы с ты р м а л ы   зе р т те у л е р   тек   м и к р о д ә р е ж е д е   ған а  емес  эд етте 

о л ш ем д ерде,  к ү к ы к   салалары   мен  инсти туттарда  ж үргізіледі.  А лайда 

м акродәреж еде  —  бүтіндей  күкы кты к  ж эне  когам ды к  жүйе  дәреж есінде 

ж үр гһ ілед і.

С алыстырмалы тәсілді  колдану зерттеуш інін козкарасы н  кенейтіп өзге 

елдер  мен  халы ктарды н тәж ірибесін  жемісті  түрде  қолдануға  ыкгіал  етіп, 

ө з г е л е р д ін   к а т е л е р ін е н   с а б а к   а л у ға   ж ә н е   м е м л е к е т т ік   к ү р ы л ы с т а  

’’велоси п ед ті  кайта  ойлап  табу»  к аж еттіл ігін ен   ар ы л у ға  ы кпал  етеді. 

Ш ығармаш ылыктурғыдан  карастырсак, казіргі  Қазакстан саясаткерлерінін 

коғамды реформалау және мемлекетті жетілдіру жағдайында мүндай тәсілді 

колданғанда өзге елдердін ерекш елігін ескеріп, одан с а б а к алып отыру үшін 

өте  каж ет1.

'Караны з:  А бсаттар ов  Р .Б .  П олитическ ие  процессы   в  Р есп убл и к е  К азахстан   и 

Р еспубли ке  Кореи:  сравнительный  анализ  / /   Корейцы  и  Ц ентральн о-А зи атски й 

регион.  —  С еул,  2001,  JV°1.  —  с.  38-48;  Аш имова  З .И .  Актуальность  проблемы  и 

практическая  значимость  исследован ия  современны х  политических  п р оцессов  в 

Германии  и  Республике  Казахстан:  сравнительно-политический  анализ  / /   П оиск. 

Серия  гуманитарных  наук.  -   Алматы,  2005,  № 2 .  —  с.  98-101. 

< 

•  * ,  ...W

4 Î5

Бүгінгі танда саяси реформа, шын мәнінде, аса ауқымды с ипатка ие болды. 

М ұның  өзі  тек  К азакстанны н  ғана  ем ес,  бүкіл  әлемдегі  когам ны н  даму 

тәж ірибесіне мүкият сараптау ж асауды н барған сайын өзекті бола түскенін 

үктырса керек. Мүндай кызмеіті саясаттанудын салыстырмалы тәсілі аркылы 

айкындауға болады. Ол түрлі елдердін, өнірлердін, халыктардын дамуындағы 

негізгі үрдістер мен зандылыктарды салыстырмалы түрғысындағы жатдайын 

сараптауға баса мән беру аркылы, халы каралы к саяси тәж ірибенін, ұлттык- 

саяси мәдениеттін езара бірін-бірі байыту түрлері мен себептерінін жағымды 

ж әне ж ағымсы з кырларын аса зор аукымда айкындауға ыкпал етеді.

К оғам ды к-саяси  күбылыстар  мен  процестердін  салыстырмалы  тәсілі 

негізін де  пайда  бола  оты ры п ,  са л ы сты р м ал ы   с а я сат т ан у   ө з ін ін   дам у 

барысында, казіргі заманғы коғам ны н бары нш а күрделі мәселелеріне терен 

бойлап, езін ін  әдістем елік негізін  кеш енді. кәп кырлы, жүйелі әрекеті  мен 

саяси жүйені ж іктеу тәсілі дәреж есіне дейін  кен ейтетүсегінін айту ләзім .

3 .  Ж ү й е л е н г е н   к ө з к а р а с т а р  ж э н е  с а я с и   ж ү й е н і  т и п т е р г е  ж ік т е у  т ә с іл і

Салыстырмалы саясаттануда жүйелі көзкарас ж эне саяси жүйені типтерге 

ж ік теу   т әсіл і  ер ек ш е  м аны зды   б олы п  табы лады .  Ж ү й елеу   д ә р е ж е с ін  

к о р ы ты н д ы л ау   үш ін  ж е к е л е ге н   ел д ер д ін   ш ен б е р ін е н   ш ы ға  о ты ры п  

салы сты рм алы   саясаттану,  Д .Б арри д ін   есептеуінш е,  жүйелі  зерттеудін 

белгілі дәреж еде катан ережесін ұстанады.

Бірінш і  ереж е  зерттеуге  кө зд ел ген   н ы ш ан н ы н   кон ц еп ту ал д ы гы н а 

катысты:  біз  козгаугатиіс  мәселені  салыстырмалы   сараптан  өткізуге  шын 

мәнінде жіберуге лайыктау кажет.

Е кінш і  ер еж е  о п е р а ц и о н а л и за ц и я л ы к   болады :  біз  п ай д ал ан ган   ә р  

өзгермелі шама ұгымнынбаламалы олшемі болуғатиіс. Мұнын өзі бізтандап 

алған әр  нәрсеге сәйкес болмак.

Өз кезегіндетандау жасау процесі үшінші біререж еге жетелейді: сараптау 

үшін  елді  тандап  алганда  нәтиж есі  бүрмаланбауы   үшін  м әдени  ыкпалын 

барынш а  азайта түсуге  болады.  А кы р аяғы нда  тандау  тағы  да  бір  ережені 

камтуы  гиіс: э р  ел бойы нш а бакылау ж үргізгенде тәуелсіз болуга тиіс.

Ж үй елі  т ә с іл д ің   ж о гар ы д а  б е л г іл е н г е н   ә д іс т е м е л ік   е р е ж е с і  оны  

конституиияланды рудан бастап тандау ж асау ныш андарын күрганга дейін 

салыстырмалы зерттеулердін бір-біріне үштаскан кезендеріне сәйкес болып 

шыгады.

Саясаттану әдебиетінде өзге де салыстырмалы зерттеулердін жүйеленген 

әрекеттерінін бір-біріне үштаскан кезендері үшырасады. М ысалы, М .Доган 

мен  Д .П еласси  мұнда:  салыстырмалы  сараптау  тәж ірибесінде  ж екелеген 

окиғаларды зерттеу; б и н ар л ы қ сараптау; үксас елдерді салы сты ру; керегар 

елдерді  салыстыру;  зерттеудін біркелкі  емес  саласындағы  кониептуалды к

116

б іркелкіл ік ке мән беру деп, (кезенді) бес сатылы етіп бөліп карастырады.

М ұнда «концептуалды біркелкілікке мән беру» кезеңіне бірінші  кезекте 

көніл бөлінеді. Сондыктан саясаттануш ы-компаративист үшін оған біркелкі 

болып көрінген элементті айкы ндау кашанда манызды.

Саяси компаративистика езіндік зерттеудін жүйелі тәсілін ұсына отырып, 

ү л тты к та, сон д ай -ак әлем дік аукымда да саяси  ш ындыкты барынш а терен 

әрі ж ан-ж акты  түрде батамдауға, ұтынуға жол ашады.  Мүндағы себептердін 

бірі  казіргі кезде саясаттануда ж үйеленген кәзқарас мәселелеріне барынша 

көніл аудару болмак.

С алыстырмалы саясаттануда ж үйеленген козкарас б әрін еп бүрын адам 

ресурсы негізі болы птабы латы н «идеалды* б иліктінәрекеті болып шығады. 

М үндай  билік  табиғаты ны н  мы салы на  библиядаты  М оисей  жатады.  Ол 

Егигтеттен озі  ж аксы  таны п-білетін халыкты күткары п алып шытамын деп, 

40 жыл бойы  ш олейтте бастап  жүрді.  Сейтігі оларды  құлдыктан  кұткарып, 

оларды н әзін-езі кұрметгеу сезімін оята отырып бойларына кажегті энергия 

дары тпак болды.  Егер Библияға сенетін болсак, ол өзінін мақсатына жеткен 

секілді.  М енінш е,  бізге  ж ана  пайғамбар  каж ет  емес  ж эн е  оны н  ш елейтте 

сап ар  ш егіп  жүруі де  каж ет емес,  ейткені  К азакстан халкы нда  өз бетінше 

еркін  өмір  сүре  аларлы ктай,  күрделі  жағдайлардан,  киы нды қтардан  жол 

тауып ш ығатындай касиет пен ерік-ж ігер жеткілікті. А л, с а я с а т оларға дем 

беріп кұлшына түсуіне көмектесу і тиіс. Сондыктан да біздін міндетіміз оларға 

каж етті  жағдай  жасау  ғана.  Калай  дегенменде  біз  әзгел ерге  ұксамаймыз. 

М әселен, біз немістер мен  жапондарга, ф ранцуздар мен американдыктарға 

ұксам айм ы з.  Біздін  бойы м ы зда  бүл  халы ктар  гасы рлар  бойы  үйренген 

дағды ларды н көбі  ж ок.  Алайда бізде озге халыктар жете алмаған  нәрселер 

бар.  Э р  халы к  дербес  ж араты лы с.  Ол  еш бір  халы кка  үксамайды.  Нағыз 

саясаткер мүны  ескеріп  колдануға тиісті.  Замор  каф таны н ала салып, оны 

бірден дереу кие салуға болмайды. Оны жаксы, ш ебертігіншіге беріп, өзіннін 

денеңе ш аккелетіндей кай татіктіру кажет.

Ж үйеленген  козкарас пен ж үйеленген сараптауды н мәні агап айтканда, 

осындай мәнде болады. Ж үйеленген көзкарас түрлі ж әйттарды  ескеру үшін 

колданылатын  күрал.  Ал,  мұндай  ж әйттер окиғаларды ң ж алпы  барысына 

ықпал етіп, кабылданған саяси шешімдерді өзгертуге бейімдейді.

Мұнда салыстырмалы  зерттеулердегі  ж үйеленген  көзкарасты н түйінді 

мәні  накты  саясаттану  үғымы  мен  терминдерінін  м азм ұны н  түсіндіруге 

саяты нын  да  айта  кету  каж ет.  М әселен,  біз  ежелгі  дәуірдегі  республика 

казіргі замандағы президенттік немесе парламенттік республикадан өзгеше 

м азм ұн ға  ие  болғаны н  еск е р м ей   гүра  ал м ай м ы з.  М ы салы ,  аф и н ал ы к  

республика  А К Ш -тағы   саяси  режимге  сәйкеспейді,  ал  XIV  Лю довиктін 

монархиясы  да  Үлыбританиядағы,  Н орвегиядағы,  Бельгиядағы  ж ән е  өзге

117

елдердегі  казіргі монархиядан сапалык жағынан айырмашылығы бар.  М ән- 

манызы  ж ағынан  карастырғанда  накты  үғымнын  мазмүнын  айкындауда 

зерттеу  нәтиж есі  ішінде  ’’саяси  ж үй е”  ұғымы  барынш а  аны к  түсінік  бере 

алады.

’’С аяси   ж ү й е ”  т ү сін ігін ін   ж ү й ел ен ген ,  күры лған  ж э н е   к ы зм ет  ету 

аспектілері  болады.  Ж іктелудін  барлы к  дәреж еде  ж ән е  коғам ды к-саяси 

ө м ір д ін   б а р л ы к   с ал а сы н д а   өсе  түсуі  тү р лі  әл е у м е т т ік   ү й ы м д ар д ы ң , 

түлғалардың  ж ән е  проиестердін,  соны н  өзінде  отбасы,  енбек,  білім  алу, 

мэдениет, т.с.с. жан-жакты дамыған автономияны колданады. Алайда мұнын 

езі  олар  бір-бірінен  аж ы рап,  өз алдына дербес  кызмет етеді  деген  үғымды 

білдірмесе керек. Кайта керісінше. Казіргі коғамнын эиолюииясы косарланып 

түтаскан  процесс  болып  табылады.  О ны ң  бір  жағында  ж іктелу  күш ейеді. 

Ал, екінші жағында түрлі салалардың, институттардын. үйымдардын, мүдделі 

болған топтардын ж эне т.с.с. өзара байланысынын жанатүрлері пайдаболып, 

үлғайып кенейеді. Сөйтіп,бұл ерекшелігі барынша айкындалған сипаталады, 

алайда, сонын өзінде олардын арасында өзара бірін-біpi кажет ететін  жәйтгер 

өте  мол  болмақ.  Бүл  күндері  әлемдегі  бары нш а  к ен тарал ған   с ез  корымен 

айтканда өзара алмасу  мен өзара ынталандыруға бетбүрыс  жасау бары нш а 

күрделі әрі кеп кырлы пронес ке айналып отыр.

О сы ны н  бәрі  салы сты рм алы   сая саттан уды н   зерттеуш ілік  т әсіл ін ін  

п ә р м е н і,  к ү р а л д а р ы   м ен  ж а б д ы к т а р ы н ы ң   ж ү й е л е н ге н   с а р а п т а у ғ а  

негізделетінін  үкты рады .  Н ак  сон д ы ктан   да  Т .П ар со н ск е  ж үй елен ген  

сараптауды   ко л д ан у ы н ы н   ар касы н д а  күры л ы м лы к-талд ау  теори ясы н  

жасаудын  сәті  түсті.  Бүл  коғамды  зерттеудегі  әдістемелік  тесілдердін  аса 

маныздыларынын бірі болып табылады.

Коғамды  ж үйелеп  талдау  түрғысы нан  карастырганда  өзге  элеум еттік 

кауымдастыкты аз мөлшерде болса да немесе көп мөлшерде болса да барынша 

кен орта ш енберіндегі түракты  күрылым  ж асап кызмет етеді деуге болады. 

М үндай күрылым бүтін жүйе болып сипатталады. Ол езара бір-біріне тәуелді 

элементтердін  белгілі  бір  кеш енінен  күралады,  мүны  бөлш ектеп  талдауға 

болады.  Бүл  ж үйелер бір-бірінен  көмескі  болса да  немесе  айкы н  болса да 

корш аған ортадан  ш екара жасалғандай белініп түрады. С оны н озінде олар 

өзге  н әрсел ер ге  тендестірілм ейтіндей  үрдісте  болады.  С аясаттан уд ы н  

зерттеулеріне  ж үйеленген  тәсілді  енгізуде  Г.Алмонд.  Д .Б д эк,  Д .И стон , 

К Дойм, Э Д о у н с ж әне өзге ғалымдардын үлестері  мол.  Бүл тәсілдің мәнісіне 

токталсак, әлемді саяси тұрғыда зерттеу дегеніміз бүтін жүйелерді  күрайтын 

элем енттердін  кеш ен ін ен   түрады.  Ал,  олар  айналасы ндағы   ортам ен  -  

азаматтык коғаммен және экономика-шаруаш ылыктык жүйемен байланысты 

болады. Саяси ғылымдарда жүйеленген тәсілді енгізудін кажеттілігін негіздей 

отырып, Д.Истон былай деп жазды:  ”Ен сонғы уакыттарда жүйе түсінігі  затка

118

деген белгілі бір көзкарасты н негізі болып өзіне көніл аударта бастады: мұнда 

адам денесінін үсак клеткалары нан  (жасуш аларынан) бастап, барынш а  ірі 

және көлемді жүйелерді — адамнын өзін немесе ағзасын, адамнын жеке басын, 

ш ағын  топтар  мен  ірі  м екемелерді,  коғам  мен  коғамдардын  жиынтығын, 

халыкаралы к жүйеге дейін карастырады".

Ж ү й е л е н г е н   т ә с іл   ғ ы л ы м и   т ү с ін ік т е   б ір к а л ы п к а   т ү с ір іл у і  ж ә н е  

е р е к ш е л е н у і  к ө з д е л іп ,  с а я си   т ү л ға л а р   мен  ө м ір   ш ы нды ғы   ж ө н ін д е 

ж үйелендірілуін  реттеу  каж ет  болады.  Сондыктан  да  саяси  жүйеге  негіз 

болып  габылатын  үш өлш ем тән.  Күрамында болған немесе болып отырған 

көріністер; әрекет, іс-кимыл жасау реті  немесе кызметі; калыптасуы немесе 

эволю циясы   ойлағаны мы здай деп  үш ке  бөліп  карастырғанда,  жүйеленген 

тәсіл осы үш өлш ем нін жиынтығын  камтиды.

Ж үйеленген тәсілдің мәнісі  элементтердің өзара байланысы  мен  өзара 

әрекетін  зерттеуге  ш оғырландыру  болып  табылады.  Ж үйеленген  тәсілді 

ж актауш ы лартүрлі көзкараста болуын атап кврсетудін манызы зор. Соган 

сәйкес олардын ізденулерінін нәтижесі бір-бірінен айырмашылыкта болады. 

М әселен ,  күры лы м ды к-кы зм еттік  сараптау  түж ы ры м дам асы ны н  негізін 

с а л у ш ы л а р д ы н   б ір і  Т .П а р с о н с   ә л е у м е т т ік   ж ү й е н ің   к ұ р а м ы н д а ғ ы  

элементтердін күрылысы мен  кызметі өзара байланыста болатынына көніл 

аударуды   айтса,  ал  Д .И стон   саясатты н  нәтиж елері  аралы ғы ндағы   кері 

байланыс.тұрғындардынбасым көпш ілігінінсаяси жүйені колдауы меноған 

деген талабы жөніндегі механизмдерге талдау жасауды өзінің алдына максат 

етігі койды.

Г.А лмонды ны н түсінігінш е,  ж үйеленген талдауда  ”кіру”  ж әне  ”ш ығу” 

үғымдары  ерекш еленеді.  ” К ір у ”  легенде  саяси  ж үйелер  мынандай  сәтте 

ш еш уш і  м аны зға  ие  болады   деп  саяси  әлеум еттендіруді,  м үдделердін 

мүш еленіпбөлш ектенуін ж ән е піш інденуін, олардын саясаттаоры н алуын, 

саяси  ком м уникацияны  айтуға болады. «Шығуда» ереж елер мен  зандарды, 

бағдарламаларды,  саяси  бағыттарды,  ж эн е  оларды  орындап  жүзеге  асыру 

үшін колдану мен бакылауды аныктаймыз.  Ш ынында да, ж үйеленген тәсіл 

саяси  тұлғаларды.  оны н  бары нш а  күрделі  және  ш ытырманды  болуымен 

бүтіндейалы пталдауға мүмкіндік береді.  Мүнда саясатты н әлеуметтік негізі 

де, сондай-ак әлеуметтік ш ы нды кка керісінше болатын әсері де ескеріледі.

С аяси  кары м-каты нас  пен  өзара  ыкпал  етушілікті  талдағанда  бәрінен 

бұрын олардын субъектілерін аны ктау кажет. М әселен , саяси ойындардын 

н орм ал ары   мен  ер еж ел ер ін   м ы салға  алайы к.  О ларды   негізгі  кұж ат  -  

конституииясы з ә з алдына дербес зерттей беруге бола ма, ал  конституиияда 

мүндай  нормалар  мен  ереж елер  заңды  түрде белгіленген.  М ұнда  ол  жағы 

н ем есе  бүл  ж ағы   н е н ін ,  кан д ай   м еханизм   мен  к ұ р а л д ы ң   к ө м егім ен  

баскырылады деген мәселенін ел капай баскарылады деген мәселеден манызы

119

кем болмайды. Егер бүл мәселелер жөнінде казакстандыктарга сауал коятын 

болсак, біз:  президентпен тығыз ы нты м актасты кта, сондай-ак М әж іліспен 

ж эне Сенатпен эзара карым-катынаста, сондай-ак сот билігімен, сонын өзінде 

Конституцияны басш ылыкка ала отырып өзара карым-катынаста болу керек 

деген жауаптар алар едік.  Немесе мундай сауалды американдыктарга койсак, 

онда:  ел  президентімен  тыгыз  ы нты м актасты кта  ж эн е  К онгресспен  әрі 

Ж оғарғы сотпен эзара карым-катынаста баскарылады деген жауап алуымыз 

айкы н.  М унан  озге  ж уйеленген  т әсіл д ен   б аск аш а  —  саясат  сал асы н да 

оры н д ау ш ы л ар д ы н   турлі  кы зм еті  е за р а   қар ы м -к аты н астағы   проц есті 

курайды деген жауап болуы да мүмкін. Ол, шын мәнінде, акикатты то л ы к ө з 

мәнінде керсете коймайды.

Осыган байланысты: саяси жүйені зертгегенде жуйеленген тәсілді байыту 

процесі іс-жүзінде барлык жанаш а, тын зерттеу тәсілдері есебінен жалгасып 

отырады деген ойды ай туғаболады.  Алайда м үн ы н езін д е  ж үйеленгентэсіл 

өзекті бола отырып, салыстырмалы  зерттеулердін тек бүтіндей әдістемесінін 

алуан түрлі тәсілдерінін ара жігін жымдастырушы болады. Бұл саяси жүйедегі 

жіктеуге (типтендіру) д е тән болады.  Барш ага м әл ім ,би лік жүйесін тұнғыш  

жіктеген  коне  грек  ойш ылдары  Платон  мен  А ристотель  болды.  Кезінде 

о лард ы н   түж ы ры м дары   маны зды   гы лы ми  ж етістік  саналды .  О ларды н 

туж ы ры м дары   түрлі  дәуірлердегі  кегітеген  ғалы м дарды н  енб ектерінд е 

терендетілді  немесе мойындалмады.  Қазіргі  кезенде саяси ж үйенітиптерге 

ж іктеу, баскаш а айтканда, ж іктеудін белгілі  бір әдістемесі  калыптасып ол 

ғылымда кенінен колданылуда. М уны н мәнісі  жүйелерді салыстыру: саяси 

ж үйенінтабиғаты  (демократия  немесе диктатура); саяси реж и м н інсип аты  

(м о н а р х и я   н е м е с е   р е с п у б л и к а ,  о л а р д ы н   м ү м к ін   б о л га н   т ү р л е р і); 

м ем лекеттік-әкім ш ілік  күры лы м ы ны н түрлері  (унитарлык,  федеративтік, 

конфедеративтік) секілді  принципті  уш сипатта болады.

Бүл  сипаттарда  дұрыс  бағыт-бағдар  алу  үшін  колданылган  ұгымнын 

мазмүны жөнінде нактылы және айкын білу өте кажет. М әселен, саяси жүйе 

тікелей е з  мәніндегі сөзбен айтканда, бірінші кезекте когамды саяси өзіндік 

ұйымдастырудын  институционалды к  инф ракуры лы м ы н  білдіреді.  Турлі 

саяси   ж үйелер  бір-бірінен  айы рм аш ы лы кта  болуы  ен  бірінш і  оларды н 

к ү р ы л ы с т а р ы н ы н   к о н ф и г у р а ц и я с ы н д а ,  о л а р д ы н   и н с т и т у т т а р ы н ы н  

каты насында ж эн е т.с.с. болады.  С онды ктан саяси ж үйенін ’’анатом иясы ” 

мен институционалдыксубъектіде болуы  гуралы мәселені уғындырмай түрып 

саяси  ж үйенін  максаты  мен  кы зметі,  оларды   белгілеу  ж ағдайлары   мен 

п ри нци пгері,  саяси   билікті  ж үзеге  асы ру  ж э н е   саясаттануды н  өзге  де 

коптеген түйінді мәселелері жонінде байыпты әнгім е орбіту мүмкін емес.

Осындай  козкарас тұрғысынан  карасты рғанда, саяси  жүйені  ж инактай 

келгенде  ол  когамды  саяси  өз-езін ен   кұры лған  институттар  мен  ұйымдар

120

кеш ен і  болы п  ш ы ғад ы 1.  Бұл  б әр ін ен   бұры н  институттар  мен  баскару 

органдары , басш ы лы к ж эн е саяси өмірді бағамдау болмак. С аяси ж үйенің 

о р т а л ы қ   н ем есе  ө зе к т і  и н с ти ту т ы н ы н   а й н ал а с ы н а   ө зге  ин сти туттар 

ш о ғы рлан ы п .  м ұны н  өзі  м ем л ек ет  болы п  табы лады   да,  ж үйені  саяси 

салыстырудын басты нысанасына ай нал у ка тиісті болады. Саяси жүйелердін 

мем лекетпен  үндеспеуі  өмірде  жиі  үш ырасады.  Ш ын  мәнінде  мүнын  өзі 

ғылыми тұрғыдан карасты рғанда,айтарлы ктай занды деуге болмайды.

’’Саяси ж үйе"деген ұғымды бөліп карастырғандабәрінен бүрын кұкыктар 

мен  зандарға  гәуелсіз болып, оз алдына дербес  ұғым тудырып  ’’мем лекет” 

деген түсінікпен астасады. О ны н концептуалдык маңызы кен және тұлғалар 

мен  процестерді  камтуға м үмкіндік беріп, әркаш ан да озінің мемлекетімен 

үндес болады. Ө йткені, мемлекет болмаса саяси ж үйеде болмайды. Сондай- 

ак,  шын  мәнісінде, саяси  ж үйеге саясаттану  зерттеулерінде  каш ан да баса 

коніл бөлінеді. С ондай-ак.дәл осы секілді.саяси ж үйеніиезге деаса манызды 

элементтерін айкындағанда салыстыру нышандарын да осылай деп бағалауға 

болады.  Зерттеу  барысында  м әселе  койылғанда  оған  тиісті  жауап алынуы 

мүмкін,  ал  саяси  жүйе  дегеніміз  каж егіне  орай  белгілі  бір  ж ікке  жаткызу 

үшін тиісінш е б ағаб еру үшін  каж еттүсінік.

Т ү р л і  с а я с и   ж ү й е н ің   к ы з м е т ін ін   т е о р и я с ы   м ен   т ә ж ір и б е с ін е  

салы сты р м ал ы   зе р т теу л ер   ж ү р гізіл ген д е.  ен   ж о к   д еген д е,  м ы нандай 

міндеттерді  ш еш уге  жол  ашады:  бірінш іден.  оны н  негізгі  ерекш елігі  мен 

белгілерін, әлеум еттік-тапты ктабиғаты н,әлеум егтік мазмүнынын мәні  мен 

оны ң кайда колданатынын жете түсіну ; екіншіден, олардын әлсіз ж әне күиіті 

жактарын, когамдык теория мен практиканын гірогрессивті дамуы ндагы оны 

мен  солы н  бары нш а  нақты  айкы ндау;  үш інш іден,  түрлі  саяси  ж үйенін 

эк он ом и к алы к , әлеум еттік-саяси ж эн е идеологиялы к негіздерін. олардын 

түракты   түрде  ішкі  ж эне  сырткы  ортаға  бейімделу  механизмін  теренірек 

зерттеу;  оларды н  козғауш ы   күш ін,  кедергісі  мен  даму  ф акторы н,  негізгі 

көзкарасты  ж эне озге мәселелерін айкын түсіну.

Сондыктан да менін ойымша, мұндай түйінді сэттерді ескермей жэне саяси 

ж ү й ен і  ж ік т е у г е   м эн   б ер м ей   к о й с а к   сал ы ст ы р м ал ы   саясат тан у д ағы  

ж уйеленген  тәсілді  ж актауш ы лармен  әнгім е  болғанда  м әселен ің  мәнісін 

қаж етінш е үгындыра алмайтындай үстірт айтылған с ез болып кана калмак. 

М үнда  ұсынылып  отырган  тэсіл  салыстырмалы  саясаттануды н  мынандай 

түйінді  м әс елел ер ін   ж етк іл ік ті  түрде  т о л ы к   ж ә н е   дұры с  ұғы нды руға 

мүмкіндік береді: демократия мен диктатуранын типтері, түрлері, пішіндері, 

биліктін  колденен  ж эне  тік,  кызметі  мен  территориялы к  белінуш ілігін. 

м ем л ек еттін   ө з  м ән ін д егі  сипаты   мен  тү р л ер ін ,  ж э н е   о н ы н   маны зды  

и н с т и т у т т а р ы :  з а н   ш ы г а р у ш ы л ы к ,  а т к а р у ш ы л ы к ,  с о т ,  ә к ім ш іл ік -

'Гаджиев К.С.  Политическая  наука.  — М .,  1995.  — с.  111-122.

121

баскаруш ылык  аппараты  "саяси  ж үй е’’  мен  ’’саяси  реж и м н ің ”  бір-біріне 

к.атыстылығының категориясы ж эне с.с. түрлі елдер. өңірлер мен халыктар, 

олардын түрлі салыстырмалы саяси өлшемдері, осынын негізінде ғана оларды 

типтерге белу ж үзеге асырылады.

Көптеген  ғалымдар саяси  жүйені  ж іктеуге  (типтеуге), өзіндік  ұмтылыс 

жасады. Мысалы, Г. Алмонд -  англо-американдык, континенттік-еуропалык, 

тоталитарлық ж эне индустрия ж үйесіне дейінгі етіп ерекш елесе,  К .П оппер 

жүйелерді  ”аш ы к”  ж эне  ’’ж аб ы к”  деп  бөлді.  Ал  Д ж .К оулмен  бәсекелес, 

жартылай  бәсекелес  ж ән е  авторитарлы к деп  бөлді.  Д .Э нтер диктаторлы к, 

олигархиялык, ж анам а-екілділік ж әне тікелей екілділік жүйе деп  жазды.

Саяси жүйені типтерге езінш е ерекш елеп бөлуді С.А йзенш тейн, Р.Даль, 

Ю .Краснов,  И .К ривогуз,  В.Неминуш ий  ж эне  баска  ғалы м дарда  үсынды. 

Бүтіндей алғанда олар саяси жүйе туралы жалпы таны м-түсінікті байытып, 

зерттеу әдістемесінің аукымын кеңейтті ж эне т.с.с.

Сол  сиякты   саяси   ж үй елерді  салы сты ру  д әр е ж е л е р ін ін   арасы нда: 

мемлекеттік биліктінкұрылымы менсипаты. партиялы қж үйенінерекш елігі, 

идеялы к-саяси  бағыт-бағдар,  саяси   биліктін  қоғам мен  арадағы  кары м- 

катынас механизмі  зерттелетінін де айта кету керек.  Бүған бес тип жүйесінен 

түратын:  ли б ералды к-дем ократиялы к,  үлтты к-д ем ократиялы к,  ұлтты к- 

авторитарлык, теократиялык-авторитарлы, тоталитарлык-соииалистік саяси 

жүйелер жасалған. С оны ң езінде бүл типтердің ішінде накты нүскаларынын 

да болатыны ж окка шығарылмайды.

Осыған  байланысты  саяси  ж үйенін  өмірде  накты  бар  екенін  білдіретін 

”т а з а ”  типі.  әдетте  аралас  болы п  шығады  да,  өзге  ж үй елер  тарапы нан 

ш ектеуш ілік, сондай-ак ы нгаланды руш ы лы к сипатындағы  күшті  ыкпалға 

үшырайтынын атап айту керек.  Соған  карамастан м үн ы н бәрі саяси жүйені 

типтендіру  барған  сайы н  бары н ш а  толы к ,  адам зат  к о ғам ы н ы н   саяси  

эволю циясын ғылыми түрде қерсететіндей болып қалыптасады,

Саяси  жүйенін  салыстырмалы  зерттеулерінін  накты  м әліметі,  болжам 

бағасы, жалпы алғандағы  нәтиж есі  -   бәрін де  кен мағынада алғанда коғам 

кажетсінеді, саяситәж ірибеде кенінен  колданылады.

Т үй ін деп   а й т к а н д а ,  салы сты р м ал ы   с а я са т т а н у   д е г е н ім із  —  са яси  

ғы лы мдарды н  ен  манызды.  күрд ел і,  алайда  соны м ен  бірге  ж ем істі  әрі 

кы зғы лы кты   бағы ттары ны н  бірі  деп  коры туға  болады .  С алы сты рм алы  

с ая сат т а н у   зе р т те у л е р ін ін   с а б а к т а р ы   ғы лы м и  ж ү м ы ст ар д ы н   к азір гі 

зам анғы   әдістем есі  мен  әд іс-тәсіл д ер ін ,  бүкіл  д ү н и еж ү зіл ік   тарих  пен 

м э д е н и е т ,  с а я с а т   пен  зан  ш ы ғ а р у ш ы л ы к ,  ү л т т ы к   д ә с т ү р л е р   м ен 

з е р т т е л е т ін   т о п т а р д ы н ,  х а л ы к т а р д ы н ,  м е м л е к е т т е р д ін ,  е л д е р д ін , 

е н ір л е р д ін   м ү д д е л е р і  ж ө н ін д е   а л у а н   т ү р л і  б іл ім д і  т а л а п   е т е д і. 

Салыстырмалы саясаттанудын жетістіктері саяси ғылымдардыц коғамды к

122

м аң ы зы н   куш ей тіп ,  XXI  ғасы рдағы   коғам дағы   оны н  тео р и ял ы к  ж ән е 

к олданбалы   м үм кін ш іліктерін   кен ей те түсті.

Төртінші такырып:

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: