Қазақстан Республикасы Білім ж әне Ғ ылым министрлігі

режимдердін ішіндегі ен жаксы және ен әділетті баскару формасы.

Айта кету  керек,  егер азаматтардын саяси  мэселелер бойынша дербес 

шешімдер кабылдауына  жагдайлар жасадып  жэне де олардын мүдлелерін 

биліктін әрекеті  каііагаттаіідырмайтын болса,  онда бұл әрекетке олардын 

карсы шығуына кукыктары болса,  тек сондай жағдайда ғанадемократиялык 

режимдер тиімді  жүмыс  істейді.  Бұл  үшін олардын кызмет етуіне  кепілдік 

бсрілуі  кажет.  Демократиялык  режимдердіц  кызмет  етуінін  кепілдіктері 

мыналар  болып  табылады:  азаматтардын  коғам  тарапынан  мемлекеітік 

оргапдар  мен  онын  аппаратыныц  кызметіне  бакылау  жасау  жүйесінін 

күры луы ;  билікті  иемдепуте  байланысты  артыкшылыктар  жүйесінін 

ж о й ы л уы ; 

азаматтардын  оз  уакы ты нда  жопе  то л ы к  саяси 

акпараттандырылуы  үиіін  мүм кіндіктердін  болуы;  денутатгарды  кері 

іиакырып алу жэне шенеуніктерді ауыстыру iciи женілдету.

Сонымен.  демократиял!,ік режим - б ү л дамушы,  ілгері жыджушы режим, 

халык өкіметі  -   ягни,  халыкка барлык билікті,  коғамды жэне  мемлекетті 

баскарудын шынайы мүмкіндіііп оларбакылаитын саяси институітараркылы 

беру. 

X ,;:  , 

,, v : м

  ,

Тутас алғанда,  сонгы он  жылдыктарда бүкіл әдемдік аукымдағы саяси 

рсжммдерді демокрагиядандырудын жалпы аш мы жөнінде айтуга болады. 

Казіргі кездегі Казакстанды жанарту үшін демократияландырудын әлемдік 

тәж ірибесі  аса  манызды  болып  табылады.  Калай  болғанда  да,  бул 

казакстандык когамнын саяси даму ерекшеліктерін аныктауга жэне олардын 

әлемдікағымдарменара катынасынбелгілеуге мүмкіндікбереді. 

*  .s;

Дегенмен,  біздін елімізде демократиялык режим ориатылды деп айтуға 

элі ерге екендігі анык.  Казіргі  Казакстандағы саяси режим сипаты жагынан 

мәнісі бойынша автормтарлы-демократиялык режимнін либералдыктипіне 

көбірек  жакын.  Авторитарлык  негіздер  ен  алдымен,  биліктін  мемлекет 

бастысы -  гірезиденттін колына көбірек шоғырландырылғандыгынан көрініс 

береді.

Казакстаннын  Президенті  -   аткарушы  жэне  баскарушы  б и л іктін 

басшысы,  бас  колбасшы.  Ү кім етті  калыптастырудын  барлык  шексіз 

кукыктары дерлік оған  тиесілі.  Сонымен  бірге  елдін парламенті,  бәрінен 

бүрын  Мәжіліс,  зандарды  кабылдау,  үкімет басшысын  және мемлекеттік 

бюджетті  бекітуден  баска  кайсыбір  шынайы  күзырларынан  айырылған. 

Осылайша,  биліктін  президент  пен  аткарушы  органдардын  колына  тым 

шогарлануы  жагдайында  ко га м н ы н   тарапынан  да,  сонд ай-ак  зан 

шыгарушылар  тарапынан  да  олардын  кызметіне  үнемі  ыкпалды  бакылау 

жасау мүмкіндігі іс жүзінде жок.  Бул республикалык каржыны бакылаусыз 

жумсауга,  сыбайлас  жемкорлыкка  колайлы  м үм кіндік  жасайды.  Мүндай 

жағдайда  бакылау  куралдары  болып  букаралык  акпарат  куралдары  жэне

187

кемеліне жеткен партинлык жүйе кызмет агкаруы тиіс. Алайда,  әлеумееттік 

топтардын  мүдделерін  аныктауға  және  білдіруге  қабілегті  бәсекиелес 

партиялык жүйенін калыптасуы әлі аякталып біткен жок. Бүкаралыкакп;парат 

күралдарының өзі нарык жағдайында билікке тәуелді болады.  өйткені с олар 

мемлекет тің каржысымен өмірсүреді.

Казакстан саяси режимінін эволюииясы онын демократияландырыылуы 

бағытында  коғамды  саяси  лидерлер  мен  элиталардын  субъективизімцінен 

корғауға  м үм кінд ік  беретін  бидіктін  әр  түрлі  тармактары  арасынддагы 

функциядар мен кұзырдардыи неғүрлым үтымды бөлінісімен байланымсты. 

Казакстан ныналдындаөлі шын мднісіндегі демократияландыру жолын жхүрін 

әтудің үзак сапары түр.

Саяси режимдерлі демократияландыру — бұл когамдыкемірдін баролык 

жактарын  ең  алдымен.  әдеуметтік-саяси  катынасіарды,  шынайы  хаалык 

өкіметі мен гуманизмді,  ада.м кұкығынынбасымдығын мойындау негізаінде 

кайта күрудын бәріне ортак басты бағыт.

Жоғарыда айтылғандардын бәрін корытындылай кеде.  саяси режи\дідер 

когамнын саяси жүйесінін функционалдыкаспектілерін карастырады двіеген 

түжырым жасауға болады. Саяси режимдер — бүл саяси билікті жэне нашкты 

билік институттары мен тармактарынын уйымдастырылу приниитерін  іске 

асырудын  гпптері,  формалары  жэне  әдістері.  Ал,  адам  кукыктары 

мен 

бостандыктарынын  көлемі.  мемдекеттік  билікті  іске  асырудын  әдісттері. 

мемлекет  пен  коғамнын  арасындагы  өзара  катынастын  сипаты.  сааяси 

шешімдер кабылдауға коғамнын ыкпал ету мүмкіндіктерінін болуы  неммесе 

болмауы.  саяси  инстиі уттардын  кадыптасу тәсілдері.  саяси  шеіиімдцерді 

жасаудын әдістері саяси режимдердін сагіалы сипаттамасы болыгі табылгіады.

, . Һ . г і  

! . 0

 

.

'•  ■

 

-riart 

i

і

w ч

' ifi'

. 

-  

, - f a . ? .  

й > !

:'Чі 

т  т  

іғ;;г

. 

; 

’V  ifiAHV’.- ■

 • ! *  

^ ІІ!

.,. ч 

■

■

  Н.*%

 ; -і5 

î   'Ifi; 

>і-,\

й VK;;;1

•  .  . i j

188

•.'-V 

г * , * .  

КОТАМ НЫҢ САЯСИ Ж ҮЙЕСІ 

-

Коғамнын саяси жүйесінін проблемалары саясаттанушы галымдардын, 

әлеуметтанушылардың,  тарихшылардың,  зангерлердін,  философтардын 

айырыкша назарып аударып отыр. М ұны н өзі түсінікті де. Өйткені төтенше 

күрделі карым-катынастар калыптаскан казіргі даму жағдайында коғамның 

саяси жүйесін талдаудын маңызы арта түсуде.

К о ға м н ы ң   саяси  ж үй е сінің   тұжырымдамасы  саяси  ғылымдардың 

методологиялык  арсеналыпа  сапалык  жаңалыктар  енгізу  үшін  жасалған 

ұмтылыс  ретінде  XX   ғасырдың  орта  шенінде  калыптасты.  Әлеуметтік 

пропестерді  зерттеуге  ж үй е л ік,  бихевиористік  және  кұры лы м ды к- 

функционалдык түрғыдан келу коғамның саяси жүйесі теориясынын негізі 

болып келеді. Бүтан коса саясатгануда осы әдістертүрғысынан келу когамнын 

саяси  жүйесін  әр  түрлі  денгейлерде  терен,  неғүрлым  кешенді  талдауға 

мүмкіндік береді.

Коғамнын  саяси  жүйесін  жүмыс  істеп  тұрған,  біртұтас  жанды  дүние 

ретінде  карастыруга  болады.  Осыған  байланысты  саяси  жүйе  аркылы 

когамнын элеуметтік-экономикалык. жэне рухани әмірінінтыныс-тіршілігі 

жүзегеасырылады.осындаәртүрлі когамдык күштермүдделерінін киылысуы 

мен кақтыгысуы  жүріп жатады,  билік сипатындағы шешімдер кабылданады 

деп  айтуға  болады.  Когамнын  саяси  жүйесі  алға  койылған  максаттардын 

орындалуы  үшін  әр  гүрлі  саяси  субъектілер  кы зметінін  үзд іксізд ігін, 

байланыстылығын жэне оларды сатылап үйлестіруді  камтамасыз етеді.  Ол 

әлеуметтік жанжалдар мен кайшылыктарды шешу механизмін аныктайды, 

когамдык катынастарды үйлестіреді,  әр түрлі  когамдык күштердің негізгі 

күндылыктары  бойынша.  когамдык дам уды н  максаттары  мен  багыттары 

жөнінен консенсуска жетуіне септеседі.

Сонымен бірге,  когамнын саяси жүйесі таптардын,  әлеуметтік топтардын, 

халыктардын саяси  мүдделерін түсінуге,  осы  мүдделерді  білдіретін  саяси 

күбылыстардын озара байланыстылығы  мен  озара тәуелділігін  анықтауга 

мүмкіндік береді.  Когамнын саяси жүйесінін осы жэне баска да мәселелерін 

дүрыс түсіну үшін,  ен алдымен,  когамнын саяси жүйесінінүғымы мен мәнін 

карастыру кажет.

һ 

1.  Коғамғіың саяси жүйесі  женіішегі  угым жэне  онын мәні

Коғамнын саяси жүйесінін осы зама т ы  тужырымдамасы оны аныктаудын 

эр түрлі өлшемдерін ұсынады. Сондыктан,  саясаттанушылар арасында бул 

ұгымды түрлішетүсіндіру калыптаскан. Бүгінде гылыми эдебиетте коғамнын

Ж е гін ш і тақырып:

 

»

189

саяси  жүйесі  жөнінде  елуге  ж уы к аныктама  берілген.  Мәселен,  біркатар 

галымдар саяси жүйені идеялар (комплексі) кешені деп білсе,  баска біреулері 

оны өзара әрекет ету жүйесі ретінде таниды,  үш інш і біреулері оған белгілі 

бір элементтердіц жиынтығы деген аныктама береді. Алайда Г.Алмонд пен 

Д .И сто н ны н  саяси  жүйе  ж ө нінд е гі  ( концепциясы )  тұжырымдамасы 

классикалык үлгідегі түжырымдама болып табылады. Олар когамнын саяси 

жүйесін  зерттеуге  жүйелі  тұргыдан  келуді  енгізді.  Жүйелі  тұргыдан  келу 

кезкарасы бойынша саяси жүііе сырттан болатын импульстарга күлакасатын 

өздігінен реттелуші,  ездігінен дамушы организм болып табылады.

Ғылыми  әдебиегте  ко ға м ны и   саяси  ж үйесіне  сипаттама  беруде 

институт юналды к   түрғыдан  келу  де  атап  көрсетілген.  Институиионалдык 

тұрғыдан  келу  дегеніміз,  бұл  -   саяси  жүйені  айкындауға  мемлекеттік. 

институционалдыксаяси үйымдар аркылы,  олардын байланыстары менөзара 

байланыс  жасау  жүйесі  аркылы  келу  деген  соз.  Қоғамның  саяси  жүйесін 

функционалдык жагынан да карастыруга болады, Функционалдык жагынан 

карастырылатын  когамдык саяси  жүііе  мынандай  екі  боліктен:  саяси  билік 

жүргізу жүйесі мен когамдыкістердітікелеіі баскару жүйесінентұруыда мүмкін.

Саяси билік жүргізу жүйесі басшылык жасау рөлін аткарады. Саяси билік 

жүргізуш і  жүйе  —  заи  шығарушы  жэне  баска  да  мемлекеттік  органдар, 

сондай-аксаяси жүйенінозгеде институгтары аркылы  когамдыкдамудын 

не гізгі  багыттарын  айкындайды.  когам  басш ылыкка  алатын  жалпы 

принцитерді және әлеуметтік нормаларды орныктырады.

Аткарушы органдарды,  мемлекет пен партияларды,  когамдык ұйымдар 

оргаидары мен  козғалыстарды камтитын когамдык істерді тікелей баскару 

жүйесі  билік  жүргізуш і  б ө л ікгін   окімдері  мен  талаптарын  орындауға, 

олардын  білдірген  еріктері  мен  әлеуметтік  топтардын  мүдделерін  жүзеге 

асыруга  ти іс.  Қ о га м н ы н   саяси  ж ү п е с ін ін   е кі  б ө л іг ін ін   арасында 

диалектикалыкөзара тәуелділік калыптасады.

Бүгінде саясаттануда когамнын саяси жүйесін талдауга жана кырынан келу 

кажет,  ал ол синергетика аркылы мүмкін болмак. Синергетика -  бұл озінін 

мәні жагынан пэнаралык болып табылатын жана гылыми парадигма. Ол ашык 

жэне  өзгермелі  (нелинейных)  когамнын  саяси  жүйесінде  қалыптасатын 

өздігінен үйымдастырылатын,  өздігінен баскарылатын процестерді зертгейді. 

Синергетика — кездейсок саяси  кұбылыстарды жалпы сипаттык белгілерге 

жаткызады. Синергетикалыктүрғыдан келгенде,  кездейсоктыксаяси әмірдін 

өзіндік,  сипаттык касиеті ретінде карастырылады.  Бұл багыттагы одан аргы 

зерттеу,  меніңше,  синергетика түргысынан келуді когамнын саяси жүйесін 

танудын  және  түсіндірудің  сенімді  методологиясына  үластырады.  Саяси 

микрокүрылымды  жэне  саяси өзара  әрекегтесуге  накты  катысушылардын 

м інез-күл кы н,  сондай-ак  когамнын  саяси  ж үй е сінің   кұрылымы  мен

190

функциясын түсіндіруге негізделген теорияны сипаттайтын тұжырымдаманы 

келісудіңсенімді әдісін табуға жағдай туғызуы да мүмкін.

Когамнын саяси жүйесі — белгілі бір саяси және күкы кты к нормаларға, 

мәдениеттін кұндылыктары мен дәстүрлеріне негізделген  коғамныысаяси 

ұйымдары рөлінін,  катынасынын.  проиестерінін.  принииптеріпің реттелген 

күнды жиынтығы болып табылатын саяси ииституттарды көзге елестететін 

күрделі,  көгі кырлы жүйе.

Осыған орай “ жүйе''  үғымы когамнын саяси  жүйесініп базалык ұғымы 

болып  табылатынын  айткан  жөн.  Саяси  ғылымдардағы  "ж үйе’'  үғы.мы 

биологиядан еніен термин екені белгілі. “ Жүйе”  үғымы — бүл өзі өмірсүріп 

отырған  сырткы  жағдайлармен  езара  әрекеті  кезінде  өзініц  күрылымын 

өзгертугебейімделген,  соларменбіртүгастыкты күрайтын,  байланыста және 

карым-катынаста болатын элементтердін белгілі бір сапалы жиынтығынан 

тұратын  пән,  күбылыс немесе  процесс екенін атап көрсетуіміз керек. Ал, 

“ жүйе" үғымы саяси ғылымдарда саяси шешімдер кабылдау және оны жүзеге 

асыру  процесіне  ыкгіал  етуш і  өзара  байланыстарды,  әрекетті  х<әне 

кұрылымды білдіреді.

Кез  келген  когамдык  жүйе  б ір ін ін   өзгеруі  бүкіл  тутастыкты  және 

реттілікті бүзбайтындай байланыста болатын көптеген элементтердің белгілі 

бір жиынтыгын болжайды,  елестетеді. Дүрысында жүйе негүрлым жогары 

және негүрлым төменгі сатыдагы жүйелердін болуын.  сондай-ак іш кі жүйе 

өмірсүруін жокка шыгармайды. Жүйелік методологияны жасаудын негізінде 

кейбір жалпы үгымдарды түжырымдауга,  сондай-ак кез келген күбылыс пен 

процесгерді  сипаттап  жазуга  м үм кінд ік  беретін  әдістемелік  тәсілдерді 

аныктауга  ұмтылушылык  жатыр.  Басты  идея  өзінін  табигаты  бойынша 

негұрлым әр түрлі саналатын  кұбылыстын өзі ортак касиеттерімен белгілі 

болып отырған жүйе ретінде карастырылатындыгына келіп тіреледі. Жүйенін 

дамуы элементтердіц,  сондай-ак баска да іш кі жэне сырткы факторлардын 

әзгерісіне  байланысты.  Ал,  когамнын  саяси  жүйесі  когамдык-тарихи 

дамудын нәтижесі болып табылады.

Когамнын саяси жүйесі женіндегі ұгым әртүрлі саяси институттардын, 

әлеуметтік  саяси  кауымдастыктардын  тамыр  жайган  ж иы нты к  тобын, 

олардын өзара  әрекеті  мен  өзара  карым-катынасыныи  нормаларын  және 

принциптерін бейнелейді. Өйткені саяси билік осы нормалар мен принциптер 

аркылы жүзегеасырылады. Сонымен коса когамнын саяси жүйесі жөніндегі 

үгым саяси пропестер калай реттелетінін де,  саяси сала калай калыптасып, 

жүмыс істейтінін де көрсетеді.

Когамнын саяси жүйесі жоніндегі  үгым саяси өмірді  когамдык өмірдін 

баска белігінен бөліп карауды кажететеді. Сондыктан саяси жүйені когамдык 

жүйенін жиы нты ктобынын жеке іш кі бағынысты жүйесі ретінде карастыру

191

керек.  Саяси  жүйе  іш кі  бағынысты  жүйе  ретінде  коғамдык баска да  іш кі 

багынысты жүйелермен: әлеуметтік,  экономикалык,  моральдык,  күкүкты к, 

мәдени,  идеологиялык және т.б.  өзара  әрекетте  болады. Саяси  жүйе осы 

коғамдык коршаған ортадан өз ресурстарын алады.

Саяси жүйе коғамдык коршаған ортамен бірлесе әрекетгесу,  соған ыкпал 

ету,  сондай-ак  өз  кы зм егін  женге  келтіру  аркылы  коғамның  әркилы 

денгейлерінде  саяси  үрдістердін  күры лы м ды к-ұйы м дасты руш ы лы к 

интеграииясын  камтамасыз  етеді.  Когамдык-коршаган  ортада  б иліктін 

мүдделері мен талаптарын канағаттандыруга, оларды талдап.  корытындылауға, 

жалпы  мәні  бар  саяси  максаттарды  орны кты руға,  б и л іктін   кажетті 

ресурстарын іздестіру мен белуге жәнеалға койған максаттарды орындауды 

камтамасыз етуге кабілетті біртұтас саяси орталык күрылып калыптасады.

Біртүтас кокамдыкжүйе шеңберінде іш кі бағынысты жүйелердін бірлесе 

әрекеттесуінің  сипаттамаларын  карасгыру  барысында  когамнын  саяси 

жүйесінін өзіне тән орнын аныктап алу кажет. Осыган байланысты когамнын 

саяси  жүйесінін  өзге  де  іш к і  жүйеге  бағыныстылар  алдында  өзіне  тән 

“ жогары билікке” не болатынын атап еткен жен. Оның мәні мынада — саяси 

жүйелердін шеңберіндеталданылып жасалынган саяси шешімдер,  кесімдер. 

зандар  бүкіл  когам  үилін  жалпы  білім  беретін  сипатка  ие  болады,  ягни 

когам ны незгеде багынысты жүйелерінетікелей әсеретеді. Сонымен бірге 

саяси  жүйенін  төтенше  аса  жогары  "жеке  дербестігі” ,  багынысты  әзге 

жүйелерге Караганда азаматтардын іс-әрекеттеріне арнайы күкы кты к және 

саяси  нормалар  аркылы  катан  регтеліп,  эсер  ететін  ерекше  тетігі  және 

калыптасу деңгейі болады.

Когамнын саяси жүйесі баска жүйелерден мыналараркылы ерекшеленеді: 

ол әмбебап болып саналады және бүкіл когам мен онын барлык мүшелеріне 

езбетіншеәсерегеді;  күіи корсетіп ырыккакөндірутәсілдерін колданганда 

соны  түбегейлі  бакылауға  үмтылады;  оны н  міндеттеуге  негізделген 

шешімдерді енгізу кұкы гы н коғам занды деп кабылдайды;  онын шешімдері 

беделді-билікті болып саналады жэне онын жариялылык күшіне орай бұл 

шешімдердін міндетті түрде орындалуы мүмкін.

“ Когамнын  саяси  ж үйесі”   түсін ігін   осыған  біршама  жакын  өзге  де 

түсініктерден ажырата білу керек. Олардың катарында мәселен,  "когамнын 

саяси ұйымы” ,  “ когамнын саяси өм ірі” ,  “ саяси күрылым” ,  “ саяси режим” 

секілді  түрлері  болады.  Сондыктан  “ когамнын  саяси  жүйесі" түсінігімен 

салыстырганда  “ когамнын саяси  омірі”  деген  түсін ік  аса аукымды  болып 

саналады. Ол барлык саяси байланыстарды.  барлык денгейлердегі когамнын 

емірінде болып жаткан күбылыстар мен  үрдістерді  камтиды. Саяси жүйе — 

онын кемелділігінін негүрлым жогары денгейде болганына карамастан,  бұл 

бар болганы когамнын саяси әмірінін бір бөлігі гана. Когамнын саяси емірі

192

үшін  жүйелілік  белгісі саяси  жүйелер секілді оның ерекше сипаты болып 

саналмайды.  “ Саяси  күрылыс"  түсін ігі  саяси  жүйеге  де,  сонымен  бірге 

коғамнын саяси өміріне де катысты. “ Қогам ны н саяси жүйесі”  түсінігімен 

салыстырғанда анағүрлым тар аукымды болып саналатын “ коғамнын саяси 

үйымы  "  түсін ігі  коғамнын  саяси  өмірін  іегі  күрылымдык  элементтердін 

біреуін,  онын  статистикалык бөліктерін  күрайтын саяси  институттар мен 

бірлестіктердін  жүйесі  деген  үғымды  білдіреді.  “ Саяси  жүйе"  мон  “ саяси 

режим"  түсініктері  оздерінін  мазмүндары  бойынша  бір-біріне  өте  жакын 

болады.  Сондыктан да олар б ір-бірінін спнонимдері  ретінде  пайдаланыла 

береді. Мәселен,  ғылыми әдебиеттерде.  сондай-акБ А К-та р“ демократиялык 

режим’’  —  "демократиялык ж үііе " деген  гүсініктер  көбінесе бір  мағынада 

колданыла береді.  Алайда,  олардын арасында біркатар өзгешеліктер бар. 

Саяси  ж у й е н ін   бір  тү р ін ін   шенберінде  саяси  режимдердін  ө з ін д ік  

ерекшелікгері  болуы  мүмкін.  Олай  болса  саяси  режим  дегеніміз  —  саяси 

б и л ікті  жүзеге  асырудын  түрлері  мен  әдістері  бойынша  б ір-б ір інен 

ерекшелінетін негүрлым ауысгіалы түсін ік болып табылады.

Когамнын саяси жүйесінін мәні  көп жагдайларда саяси режим аркылы 

аныкталып отырады  .  Коғамнын саяси жүйесінін мәнін аныктауіа келетін 

болсак.  бүл  кезде  гылыми  әдебиеттерде  кездесетін  осы  міндегті  шешуге 

арналған  көптеген  тәсілдерге  назар  аударған  жон.  Бүдан  көретінім із, 

бірінш іден,  карастырылып  отырған  кұбылыстың  аса  күрделі  екендігі. 

екіншіден.  үсынылып отырған сипаггамалардын алға  койған  максаттарға 

және  зертгеудін  пайдаланылып  отырған  эдістеріне  тәуелділігі,  саяси 

жүйенін мәнін аныктау кезінде түтастай алгандаен алдымен саясаттын негізгі 

бағыггарын — когамнын интеграииясын және “ билік’’ кагегориясында көрініс 

тапкан оныц имманентті сапасын ескеру кажет. Осыган байланысты когамнын 

саяси омірінін мәні адамдардын іс-әрекеттерінің коріністерінен байкалады 

деп атап көрсеткен жөн. Бұл керіністертікелей саяси билік аркылы жүзеге 

асырылады. Ал саяси билік когамнын саяси жүйесінін езегі болып саналады. 

Сондыктан когамнын саяси жүйесі саяси биліккетікелей немесе өздерінін 

үйымдары  мен  козгалыстары  аркылы  ыкпал  ете  алатын  әлеуметтік 

топтардын,  халыктардын сан кырлы мүдделерін білдіреді. Саяси институттар 

мен  күрылымдардың  аткаратын  кызметтерінін  нәтижесінде,  сондай-ак 

адамдардын  баскарушы  жэне  баскарылатын  саяси  рольді  орындауы 

нәтижесінде саяси жүйе когамнын эр түрлі өміріне максатты түрде эсер ете 

алады.  Саяси  жүйе  те тіктерінін  әлеуметтік  катынастарга  эсер  етуі  — 

күндылыктар  мен  ресурстарды  когамны н  ішінде  билік  жолымен  белу

'Караныз: Эбсаттаров 

Р.Б.  Когамнын саяси жүйесі: концептуалдык талдау / /  Абай 

атындагы  Алматы  уииверситетініц  Хабаршысы.  Әлеуметтік  жэне  саяси  гылымдар 

сериясы.  — Алматы, 2003.  №2.  — 73-74 б.

Самса ггану жоі іе онын проблемалары

- 13

 

J93

.3 -3 2 1

кабілетіне негізделген. Осыған орай халыкка белгілі бір мөлшерлі шамалар 

мен іс-әрекеттерінін нормалары көрсетіліп беріледі.

Міне,  осыған  байланысты  “ коға.мыың саяси  жүйесі" түсінігі  мемлекет 

пен коғамныңарасындағы.  мемлекетгікемес денгейдегі әртүрлі әлеуметтік 

субъектілердін арасындағы әзара карым-катынасыныңсипаттамасы ретінде 

пайдаланылады. 

■■■j.t.- 

"  ■.< :•  ,*•►/ 

■, 

а :< 

■

 

.  гі.-.м'»  -іегуг*'

Саяси институттар мен күрылымдардын аткарыгі отыркан кызметтерінін, 

адамдардын  ‘‘баскарушы  және  баскарылушы”  дейтін  саяси  рөлдерді 

орындауынын  нәтижесінде  саяси  жүііе  коғамнын  ты ны с-тірш ілігінін  әр 

түрлі сипаттарына ыкпал етеді.

Саяси  жүйе  мемлекеттік билікгі  пайдалаш.  соған  катысу.  соган  жету 

жолында  күресу  негпінле әлеуметтік  кауымдасгыктар арасынаа өндірісті 

реттейтіндігін және ипліктерді бөлетіндігін атагі өткен жөн.

Коғамныңсаяси жүііесі сипатыныңонынәлеумеггік-экономикалык негіз 

аркылы түжырымдалатынын да атап көрсету керек. Саяси жүйеде өнлірістік 

катынастарды  езгергу  мен  жетілдіру  ө ндірістік  күш гер  меп  ө нд ір ісгік 

катынастар арасында пайла болатын карама-кайи іылыктардын бетін ашу жоне 

оны шешу жолы аркылы жүзеге асырылады. Mine,  осы карама-кайшылыкты 

шешу — коғамнын әлеуметтік-экономикалык дамуын те здетудін манызды 

көздерін күрайды.

Когамнын даму үрдісінде пайда болатын осы карама-кайшылыкты шешу 

занғарлыіына  ие  болу  үшін  ен алдымен  коғамдык  жүйенін өзі  сол  өзіі-іің 

алдында түрған міндеттер денгейіне көтеріле алуы  керек.  Вүл — оны үдайы 

жетілдірулі,  дамудын экстенсивті факторларын  женіп шығу кезінде,  ягни 

осынын алдындағы кезендерден сакталып калган онын жекелеген буындары 

мен институттарындағы әлі де колданыстан түспей келе жаткан енжарлыкгы 

жеңіп шығуды мензейді. 

ГЬ«   ..:щ-.

  ;J . 

н  . .  ■ •.vu'

Когамнын осы заманғы дамуында пайда болатын карама-кайшылыктарды 

шешу  жэне  накты  кажеттіліктерді  камтамасыз  ету  үшін  экономикалык 

тетіктерді,  жоспарлау жүйесін түбегейлі жаксартуды,  коғамдыкөндірістің 

жэне когамнынтыные тірш ілігінің барлык жактарын елеулі түрде арттыруда 

камтыған колданыстағы өндірістік катынастарды айтарлыктай денгейде одан 

эрі жетілдіру керек.  Когамнын саяси жүйесі таптынтабиғаты,  әлеуметтік 

кұрылыс.  баскарудын  формасы,  мемлекеттін  түрі,  саяси  режимнін, 

әлеуметтік-саяси  кагынастардын  сипаты,  мемлекеттін  саяси-күкы кты қ 

мэртебесі,  коғамдағы  саяси-идеологиялык  және  мәдени  катынастардын 

сипаттары мен  мемлекеттің тарихи түрі,  гарихи және ұлттык күрылымдар 

мен саяси өмірссілтынын дәстүрлері жэне баскалар аркылы аныкталады.

Саяси жүйе дегеніміз -  мемлекет фокусы болып табылатын организмнің 

саяси билік аркылы түтастай орталыктандырыла баскарылатын  коғамнын

194

барлык  элементтерінің  интеграциясын  камтамасыз ететін  біршама тұйык 

жүйе.  Ол  солардын  ұйымдасуы  мен  өкіл дікте р ін,  билік  әдістері  мен 

тәсілдерін жэне саяси институттардың (саяси режим) кызметі,  саяси билігі, 

саяси күндылыгы,  бағыт ұстануы мен саяси іс-әрекеттердін үлгісі бойынша 

элеуметтік жэне саяси баскару кұрылымдарынык арасындағы өзара әрекет 

етудің  жүйесін  аныктайтын  саяси  институттарды  (мемлекет,  саяси 

партиялар,  коғамлык  ұйымдар  және  т.б.),  саяси-кұкы қты к  нормаларды 

камтиды.  Саяси  жүйенің  негізі  болып табылатындардын барлығы оларды 

диалектикалыкбіртүтас дүниеге біріктіреді,  бұл — мемлекетгік билік.

“ Когам ны н  саяси  ж үй е сі”  т ү с ін ігі 

коғам ны н  әлсуметтік-саяси 

табигатын,  ондағы  болып  жаткан  саяси  катынастарды,  институттарды. 

билікті  үйымдастырудың  нормалары  меи  принциптерін  неғүрлым  толык 

ашыгі  көрсетуге м үм кіндік береді.  Коғамнын саяси жүйесі саясаттанудын 

категориясы ретіғше,  біріншіден,  биліктін олеуметтік мазмүнынынсиііагын, 

оны таратушыны,  экономикалык күрылыспен өзара әрекеттесуін камтиды, 

екінииіден.  билік  гүткасы  жүзеге  асырылатын  жэне  саяси  катынастар 

реттелетін институттарлын,  ұйымдардын жүйесіне жол сілтейді,  үшіншіден, 

саяси  бнлік  институтгары  кызмегтерінін  принииптері,  нормалары,  осы 

кыз.меттерлш бағы ггары айкынлалалы.

Қыскасым айтканлакоғамнынсаяси жүйесі дегенімізсоныимеханизмі  . 

күші аркылы коғамдағы билікті,  басшылыкты жэне баскару кызметін жүзеге 

асыратын түтастай біртетік. Коғамныңсаясп жүйесінін кызмсті — коғамлағы 

болып  жаткан  саяси  кагынастарды және ондағы саяси үрдісгерді  реггеуге 

бағытталған кызмет.

Когамнын саяси жүйесі шенберінде жеке тұлғаны саяси әлеуметтендіру, 

накты саяси бағдарлама мен бағыттарды талдау,  коғамдағы біртүтастык пен 

келісімді камтамасыз ету,  сактау жэне нығайту максатында эр түрлі әлеуметтік 

саяси  күштердін  мүдделерін  келістіруге,  ресурстарды  белуге,  коғамдык 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: