'Дюверже  М .  Политические  партии.  —  М .,  2002.  —  с.  116-123

шешуде  кең  өкілеттіліктерді  пайдаланады.  Авангардтык  партия  ө зінің  

кызметін депутаттык мандат ушін күреспен шектемейді. Ол  парламенттен 

тыс күрделі кызметті іске асырады,  идеологиялықжәнетәрбие жүмыстарына 

үлкен кәңіл бәледі,  дүниетанымдык ііегізде калыптасады.

Саяси партиялардын саяси жүйедегі орны мен ролі көбіне онынаткаратын 

кызметтерімен  айкындалатынын  айта  кеткен  жен.  Саяси  партиялардын 

атқаратын  кызметтері  онын іс-әрекетінін  негізгі  міндеттері  мен бағытын, 

онын  коғамдағы  орнын  көрсетеді.  Саяси  партияның  неғүрлым  ортак 

функцияларынын катарына:

— әлеуметтік мүдделер окілдігі;

— бағдарламалык нұскаулар,  партияның саяси бағытын жасау;

—  қоғамдык  п ікір ,  саяси білім  калыптастыру жэне азаматгарды  саяси 

әлеуметтендіру;

— кадрлар дайындау және ұсыну міндеті жатады.

Корсетілген  функциялардың  шенберінде  нактырак,  жеке  міндеттер 

бөлінуі  мүмкін.  Қандай да бір функциялардын мазмұны,  формалары  мен 

әдістері партиялардын әртүрлі типтерінде ерекшеленуі мүмкін. Сондай-ак 

кайсыбір партиялар да өздерінін дамуы мен жағдайының ерекшелігіне карай 

орындайтын ерекше функцияларда бар.

Партиялардын кызметінде таптардың,  әлеуметтік топтар мен жіктердін 

мүдделі  екіл д іктері  маңызды  орын  алады.  Бүл  ф ункцияны н  мазмүны 

әлеуметтік  күштердін  мүдделерін айқындау,  түжырымдау және негіздеу, 

оларды біріктіру жэне жандандыру болып табылады.

Жоғарыда  көрсетілгеніндей,  партиялардын  генетикалык  кұрылуы, 

коғамның таптарға жэне баска да мүдделері әр түрлі әлеуметтік кұрылымдарға 

жіктелуімен байланысты. X IX  ғасыр мен XX  ғасырдын басы — бүл әлеуметгік- 

таптык  позициялардын  шүғыл  түрде  бөліну  кезені.  Бұл  партиялық  жүйе 

коғамның әлеуметтік-таптык кұрылымының дәл көшірмесі деген сөз емес. 

Таптык саясаттын алуан түрлі  нүскалары эр уакытта да болды:  жұмысшы 

табында — демократиялык жэне к о м м у н и с т ,  буржуазияда — либералдык 

және консервативтік. Таптык шенберден шығып кететін ұлттык және діни 

партиялардын  калыптасуы  коғамны н  әлеуметтік  кұрылымынын  көп 

өлшемділігін,  саяси  емірге  онын  субъектілері  ретінде  белсене  катысуға 

ұмтылатын әр түрлі жіктердін болатындығын көрсетеді.

С он ғы   онжы лды ктарда  е к іл д ік т ін   ф у н кц и я с ы н ы н   мазмүнында 

айтарлыктай  әзгерістер  болды.  Батыс  саясаттанушылары  XX  ғасырдын 

ортасынан бастап таптык партиялардын орнына “ жалпыхалыкгык партия1' 

немесе “ бәріне арналған партия”  деп аталатын партиялар келе бастағандығын 

айтады. М ұндай партия әзін кандай да бір таптын немесе ж іктін м үдделерімен 

теңцестіруден  аулак болуға тырысады,  ездерін  жалпы  мүддені  білдіруші

249

ретінде көрсетеді. Табыскд жету үшін,  бәрінен бүрын сайлауда жетістікке 

жету үшін партия бүгінде тұтас күштер одағынын мүдделерін ескеруі тиіс. 

Партиялар көп дауысты женіп алуға әрекеттенеді және соған сэйкес әр түрлі 

мүдделердіңкелісіміне үмтыла отырып,  озініңстратегиясы мен тактикасын 

жасайды. Қазіргі кезде партияның кейпін таптык бағдар ғана емес,  саясаттын 

белгілі біртипі де калыптастырады.

Аталмыш түжырымдама коғам өміріндегі объективті өзгерістерді камтып 

көрсетеді,  алайда “ бәріне арналған партия” деген терминді сөзбе-сөзтүсінуге 

болмайды:  ешбір  партия  барлығын  канағаттандыра  алмайды,  өйткені  ол 

саясаттын  ыктимал  нұскаларының  бірі  болып  табылады.  Партиялардын 

әлеуметтік  негіздерінін  кенеюіне  карамастан,  олардын  арасында  олар 

бәрінен бұрын бағдар ұстайтын күштер тұрғысынан алғанда да,  сондай-ак 

олардын  о р та к  са я си-и д е ял ы к  бағдары  тү р ғы с ы н а н   алғанда  да 

айырмашылықтар сакталуда.

Әртүрлі әлеуметтік топтардын мүдделері агрегиттенеді,  саяси бағдарлама 

жасау процесінде жэне партиянын саяси бағытын іске асыруда көрініс береді. 

Осыған  байланысты  партиянын  келесі  ф ункциясы  —  бағдарламалык 

нүскаулар,  элеуметтік-экономикалык  жэне  саяси  стратегиялар  жасау. 

Партиянын,  әдеттегідей,  белгілі бір идеологиялыкпринциптерге негізделген 

үзак мерзімді саяси бағдарламасы болады. Тіпті,  егер партия  кандай да бір 

катан  тұрғы дағы   и д еологиялы к  жүйеге  сүйенбесе  де,  белгілі  бір 

идеологиялык жолды  үстану  онын  накты  кызметінде  және  ол  корғайтын 

кұндылыктарда байкалады.

Партиянын  кызметінін  прагматикалык  жэне  идеологиялык  стильдері 

бөліп  көрсетіледі.  Прагматикалык  партиялар  іс-кимылдын  практикалык 

пайдалылыгына,  накты максаттарга жету үшін кез-келген  мүмкіндіктерді 

іздеуге багытталган. Прагматикалыктиптегі партиялар катал гылымилыкка 

жэне сонгы сатыдағы акиқатқа үмтылатын,  абстрактілі багдарламалардан 

өздерін аулак үстайды. Мұндай партиялардын багдарламасы көбіне сайлау 

алдындагы платформа болып шыгады.  Прагматикалык партиялар өздерінін 

мүшелеріне катал идеологиялыкталаптар коймайды. Идеологиялык шек кою 

олар  үшін  елеулі  роль аткармайды  жэне де  эр тектес  келісімдер  жасауга, 

коалициялар күру жэне т.б. барысында оларды кұрбан етеді.

Идеологиялык партиялар (немесе дүниетанымдык,  доктриналдык) бел ri л i 

бір  катан  идеологиялык доктринага  сүйенеді.  Олар  үшін  өздеріне  тиісті 

мүраттар  мен  принциптерді  коргау,  когамды  белгілі  бір  идеологиялык 

максаттары бар үлгіде кұру жэне оларды өмірде іске асыру тән.

Партия  мүшелерінің  онын  багдарламалык  максаттарын  мойындауы  -  

партия  ішіндегі байланыстардын беріктігі үшін кажетті жагдай. Дегенмен, 

партияда әр гүрлі саяси фракциялардын өмір сүруі жэне олардынарасындагы

250

күрес те болмай калмайды.  Идеялык-багдарламалыкайырмашылықтын да 

ө зінін  шегі  бар  жэне  олардын  бүзылуы  ұйымдык  жіктелуге  жэне  жана 

партиялардын пайда болуына әкелуі мүмкін. Сонымен бір мезгілде партиялар 

(мысалы,  ком м унистік)  жаргы лык  мақсаттармен  және  міндеттермен 

сыйыспайтын  фракциялык  күреске  тыйым  салады.  Фракциялык  күреске 

тыйымсалутиімсізекенінжәнеол партиянынсаяси-идеялыкжағынан катып- 

семіп калуына әкелетінін тәжірибе айғактайды.

Партиялар әр түрлі саяси доктриналарды дамыту ға және жанартуға ғана 

үмтылмайды,  сондай-ақ  оларды  коғамда  кеңінен  таратуға  да  ұмтылады. 

П а р ти я н ы н   м атериалдары ны н  баспасөзде  ж а риял ануы , 

партия 

көшбасшыларының  радио  мен  теледидардан  сөйлеуі,  митингілер  мен 

жиналыстарда сөзсөйлеуі осыған кызмет етеді. Партия е зін ін саяси бағытын 

қоғамдык пікірдін мойындауына және колдауына мүдделі.

Саяси партиянын идеологиялык функциясы сондай-ак езінін мүшелері 

мен жактаушыларына саяси білім беруге,  когамнын мүшелерін белгілі бір 

кұндылыктар мен дәстүрлер рухында тәрбиелеуге,  азаматтарды саяси өмірге 

катыстыруға саяды жэне де акыр сонында оларды саяси әлеуметтендіруге 

мүмкіндік береді. 

.. 

..  .  .. 

...

Саяси партиянын билікті іске асыру кызметі:

-   мемлекеттік  билік  пен баскару органдарында сайлауға әзірлену  мен 

оны өткізуге катысуды;

—  партияны н  парлам енттік  кы зм е тін,  парламенттін  партиялык 

фракцияларындағы және жергілікті билік органдарындағы онын жүмысын;

-   мемлекеттік органдардын саяси шешімдерді даярлауы мен кабылдау 

процесіне катысуды;

— өзінің күрамын толыктыруды жэне баска да  міндеттерді өзіне  косып 

алады.

Казіргі демократиялык коғамдарда саяси партиялар бнлік үшін күресте 

күштеу эдісін жокка шығарады жэне сайлау процесіне бағдар етіп ұстанады. 

Сайлау  партиялардын  бәсекелестігінін  басты  аренасы  болып  табылады  . 

Бәсекелестік  күресте сайлаушылардын басым  болігі  саяси бағытын  кадір 

тұтатын партия табыскажетеді. Сондыктан сайлаушылар тарапынан колдау 

табу,  езінің  электоратын  күру  мен  кенейтуді  камтамасыз ету  партиянын 

басты міндеттерінін бірі болыгі табылады.

Когамнын  әлеуметтік  кұрылымындагы,  халыктын  білім  денгейіндегі 

өзгерістердің,  бұкаралык  акпарат  күралдарынын  әсерінін  нәтижесінде 

партиялар сайлаушыларғатұракты ыкпал етуден айрылады. Бүны американ 

әлеуметтануш ылары  У .К р о т т   пен  Г .Д ж е ко б с о н   аны ктаганы ндай, 

“ партияларды  колдаудын эрозиясьГ  болып  өтеді.  Көптеген  сайлаушылар

'Қараныз:  Выборы  в  развитых  странах.  -   СПб,  2006.  — с.  90-95.

251

сайлаудан сайлауғадейін өзінің партиялык ұстанымын өзгертеді немесе алуан 

түрлі  децгейдегі  сайлауларда  сонғыларынын  кайсыбір  проблемаларды 

шешуге  уәде  беруіне  байланысты  әр  түрлі  партиялардын  үміткерлерін 

қолдайды.

Депутаттык мандаттарды женіп алған партиялар парламентгік фракция 

немесе  партиялык  топтар  калыптасты рады.  Фракциялар  зан  жобаларын 

әзірлей  отырып,  парламенттін  карауына  эр  түрлі  ұсыныстарды  енгізеді, 

үкіметке  сұрау  салады,  күн   тәртібін  жасауға  катысады  жэне  баска  да 

ө к іл е тт іл ікте р ге   ие  болады.  Әр  түр л і  партиялардын  парлам енттік 

фракцияларынын саны  ескеріле  отырып,  парламенттін  баскарушы  және 

жұм ы с  органдары  (комиссиялар,  комитеттер,  бюролар  және  т.б.) 

калыптасады.

Батыс  елдерінде  парламент  пен  муниципалитеттерде  партиялык 

фракциялардын автономиясынын принципі  жүмыс  істейді,  соған  сәйкес 

фракциялар  партиялык  съездер  мен  конференцияларды  коса  алғанда 

партиялыкоргандарғатікелей бағынбайды. Олар накты жағдайлармен санаса 

отырып,  партиялыкбағдарламалар мен максаттардыжүзегеасырады. Бірак, 

парламенттік фракцияныңтиімді жұмысы белгілі бір іш кі тәртіптін болуына 

саятындыктан,  партиялык фракциялар кобіне барынша катац мінез-кұлык 

ережелерін  кабылдайды және тіпті олардын бүзылуы жағдайында шара да 

колданады.  Мысалы,  ф ракциянын  пленарлық  м әжілісінде  фракция 

мүшелерін тиісті түрде дауыс беруге міндеттейтін (“ фракциялык мәжбүрлеу" 

жэне  “ дауыс беру  тәртібі”  жөніндегі)  шешім  кабылдануы  мүмкін.  Ресми 

мәжбүрлеумен  жэне баска да  шаралармен  катар барынша  ұтымды  болып 

шығатыны -  келесі сайлауларда партиялык үміткерлердін катарына кірмеу 

перспективасы.

Баскаруш ы  па р ти ян ы н  б и л ікт і  іске   асыруы  те к  парламенттегі 

бастамашылдык  (инициирующ ий)  және  консультативтік  ролінен  ғана 

кә р інб е йд і,  сондай-ак  аткаруш ы   органдарды  калыптастыруы   мен 

бағындыруынан  да  корініс  табады.  Саяси  партиялар  билеуші  элитаны 

калыптастыруға,  баскарушы кадрларды ірікгеу ментағайындауға катысады. 

Осы  орайда  олар  саяси  көшбасшыларды  жэне  мемлекет  кайраткерлерін 

тәрбиелейтін институттар болып табылады.

Билеуші  партия ө зінін парламенттік фракциясы аркылы,  мемлекеттік 

аппараттағы эзінін экілдері аркылы ездері үсынатын  коғамдык  топтардын 

мүдделеріне сэйкес келетін шешімдерді  кабылдауға катысады. Партиялык 

органдар  мен  форумдар партиянын максаттары  мен  міндеттерін  былайша 

аныктайды:  зан жобасы жэне баска да мемлекеттік актілер түрінде олардын 

іске асырылуы  парламентке  мүше адамдардын өздері,  сондай-ак баска да 

әкім ш іл ік  органдар,  шаруашылык аппарат  жэне  баскалары  үшін  шексіз

252

кұкы кты  болып-калатындай болуы керек. Демократия жағдайындағы жалпы 

тәжірибеде партиялар мемлекеттікжүйегетікелей күшпен кірменді. Билеуші 

партиялар  е зд е р ін ің   саясаты пың  ү к ім е т т ің ,  ж е р гіл ік т і  атқаруш ы 

органдардың  іс-әрекетімен  тікелей  үйлесуінен  кашуға  тырысады,  кейде 

қайсыбір танымал болмаған шаралар үшін өздерінен жауапкершілікті алып 

тастау аркылы олардан өздерін алыс үстайды. Осылайша,  партия және оның 

органдары мемлекеттен калайда “ шеттетіледі”  және оған тек жанама түрде 

гана  ыкпал  етеді.  Нәтижесінде  партиялық  органдар  мен  үйымдар  терен 

коғамдыкерекшелігін сактайды және өздерінің функцияларын мемлекеттік 

емес негізде орындайды.

Саяси  партия  мемлекет  пен  азаматтык  коғамнын  арасындағы  төреші 

ретінде  ке р ін е д і.  Партия  бүкараны н  м ем лекеттік  күрылымдармен 

байланысын,  азаматтардын  саяси  катысуын  институттандыруды  және 

халыктын коғам.  ік-саяси белсенділігінің стихиялы түрін үйымдас  н түрге, 

бақылауға  бейім  түрге  ауыстыруды  камтамасыз  етеді.  Саяси  партиялар 

аркылы  азаматтар  мемлекетке  өздерінін  топты к талаптарын  кояды  және 

сонымен бір мезгілде кайсыбір саяси мәселелердін шешілуін колдауда оны 

өзіне карата алады. Сол аркылы партиялар халык пен мемлекеттін арасындағы 

тура байланысты да,  өзара байланысты да дамытады.

Партиялардын  бұл  жарастырушылык  ролі  демократиялык  коғамда 

барынша  айкын  көрінеді.  Тоталитарлык  жэне  авторитарлык  режим  өмір 

сүріп  тұрған  елдерде  билеуші  партиянын  ролі  мұндай  жарастырушылык 

ш е нберінен  тым  алш актап  кетеді.  Б и л ік   ү ш ін   күресте  ш ы найы  

бәсекелестердін  болмауынын  нәтижесінде  билеуші  партиянын  саяси 

үстемдігі  калыптасады,  ол  әкімшілік-саяси  функцияларды  озбырлыкпен 

тартып алады.  Билеуші партия мемлекеттен жоғары түрады,  оған бакылау 

орнатады  жэне сол аркылы азаматтык коғамға үстемдік етеді. Партиялардын 

өзінін функционалдык денгейінін шенберінен  шығып  кетуі,  мемлекеттік 

органдарды  өзі  ауыстыруға  әрекет  кылуы  партиянын  коғамдык-саяси 

табиғатын бүзады. Мұндай ұйым сөздің тура мағынасы түрғысынан алғанда 

саяси партия болудан калады. Сондыктан да казіргі уакытта м үндай партиялар 

әлемдік  кауымдастык пен  өздері өмір сүрген  елдердегі  коғамдык пікірдіц 

көз алдында бар беделін түсіріп,  саяси аренадан кетуде.

Саяси партиялар казіргі коғамнын саяси жүйесінін манызды бөлігі бола 

огырып, әр түрлі партиялык жүйелерге жататындығын да айта кеткен жон.

т„-  ;■»! ! 

см

253

2. Партиялык ж үйелер

Казіргі  кезде әртүрлі елдерде саяси билік үшін күреске катысатын саны 

атуантүрлі партияларәрекететеді. Оларбіреумен шектелмей,  бфнеше ондаган 

болуы  да  мүмкін.  Сол  секілді  әр  түрлі  партиялардын  коғам  мен  билік 

күрылымындағы орны да бірдей емес. Агагі  көрсетілгеніндей.  олардын бірі 

үкіметтік болса,  екіншісі — оппозициялык бола отырып,  сонымен бір мезгілде 

ө к іл д ік   органдардын  ж үм ы сы н а   катысады, 

ү ш ін ш іл е р і  -   б и л ік 

институттарынын калыптасуы  мен  жүмыс істеуін камтамасыз етуде мүлдем 

ешкандай роль аткармайды. Саяси процесс барысында партиялардын арасында 

кандайда  болмасын  езара  қарым-катынас  туындайды,  сондай-ак  саяси 

партиялар  мемлекетпен  жэне  баска  да  саяси  институттармен  белгілі  бір 

катынаска түседі. Басқаша айтканда,  э р түрлі елдерде белгілі бір партиялык 

жүйе калыптасады,  оларды біздін кезкарасымызтұрғысынан алганда когамнын 

саяси жүйесінін күрделі жүйешесі ретінде карастыруға болады.

Сейтіп,  партиялык  жүйе  партиялардын  азаматтармен,  мемлекетпен, 

баска да саяси институттармен жэне бір-бірімен езара әрекетінің жиынтыгы 

болып  саналады,  олар  сол  коғамда  кайсыбір  денгейде  саяси-әкімш ілік 

қатынастарды алуға,  үстап түруға және іске асыруға катысады.

Әртүрлі партиялык жүйелерді зерттеуге арналған көптеген отандык және 

шетелдік эдебиеттер бар. Оларды зерттеу партиялыкжүйенін кайсыбіртипі 

партиялардын  формальды  санына  карап  емес,  олардын  саяси  биліктін 

калыптасуы  мен  жұм ы с  істеу  м еханизм індегі  накты   роліне  карай 

аныкталатындығын  керсетеді.  Партиялык  жүйенін,  күрылуына  біркатар 

факторлар  ықпал  етеді.  Олар:  когамнын  эконом икалы к  даму  денгейі, 

элеуметтік-таптык күштердіңаракатынасы,  когамлык катынастардын жетілу 

денгейі,  халыктын  ұлттык  күрамы,  тарихи  жэне  діни  дэстүрлер  және 

баскалары. Партиялыкжүйенін калыптасуына әрекет етіп тұрган зан және 

де ен алдымен сайлау загщары елеулі ықпал етеді.

Осыларгасэйкес партиялыкжүйеніңәртүрлі типтері калыптасады. Саяси 

р е ж им нін  гүріне  байланысты  демократиялык,  авторитарлык  жэне 

тоталитарлык партиялык жуйелертуралы айтуга болады;  үстемдік етіп түрган 

әлеуметтік кұндылыктарга сэйкес со ц и а л ист жэне буржуазиялык жүйелер 

болып  белінеді;  партия  мен  мем лекетгін  арасындагы  катынастын 

ерекшелігіне  карай  бәсекелес  және  бәсекелес  емес,  альтернативті  және 

альтернатнвті емес  партиялык жүйелер болып бөлінеді.  Калай болганда да 

барлы к  осы  ти по л о ги ял а р   б и л ік   ү ш ін   күр е ске   на кты   каты сатын 

партиялардын санына  сэйкес  партиялык  жүйелердін  көппартиялык.  екі 

партиялык және бірпартпялык болып бөлінетіндігімен байланысты.

7Караиыз: Жиро Т.  Политология /  Переводе польского.  — Харьков, 2006.  — с. 365-369.

254

Саяси даму тәжірибесі көрсетіп отырғанындай,  коғамнын демократиялык 

дамуынын  үйлесімді  түрі  жэне  шарты  болатын  көппартиялык  жүйе 

(екіпартиялык). Олардын ерекше өзгешеліктері бір партиянын тарапынан 

билікке катысты монополиянын болмауы жэне шынайы саяси оппозициянын 

өмір сүруі болып табылады.

Көппартиялык жүйе  елде билік үшін  күресте  сайыска түсетін  бірнеше 

саяси партиялардын болуымен сипатталады.  Бүл  партиялардын арасында, 

әдеттегідей  од ак  кү р у   немесе  ке л іс ім   жасау  тә ж ір и б е с і  болады. 

Көппартиялылык  әр  түрлі  әлеуметтік  топтардын  мүдделерінің  барынша 

толык  ө кіл д ігін   камтамасыз  етеді,  саяси  пронестін  бәсекелестігі  мен 

ашыктығына,  коғамнын саяси элитасынын әлсін-әлсін жанарып тұруына 

жәрдемдеседі. Соған сәйкес  көппартиялык жүйе  саяси проиеске де  күшті 

ыкпал етуге кабілетті.

К,  зіргі  уакытта  дамыған  елдердін  копш ілігінде 

.'Эппартиялык 

жүйе 

орныкты,  дегенмен  онын  жетістігі  мен  кемшілігіне  катысты  пікірталас 

толастар емес.  Мысалы,  орыс  ойшылы  Б.Н .Чичерин  коппартиялылыкты 

“ жактагі” немесе оғаіі ‘"карсы” мынандай дәлелдер келтірді: "жактау” — саяси 

мәселелердін  ж ан-ж акты   түсіндірілуі,  оппозиция  тарапынан  билікке 

бакы лауды н  болуы , 

ұй ы м д а сты р уш ы л ы кка   тәрбиелеу, 

нағы з 

көшбасшыларды табу;  "карсы” -   партия козкарастары мен әрекеттерінін 

біржактылығы,  үкіметбилігінінәлсіреуі,  партиялардын күресі процесінде 

әдет-ғүрыптын нашарлауы.

Тарихи тәжірибе көппартиялык жүйенін бірнеше алуан түрін көрсетеді. 

Онын  накты  күрылымы  —  партиялык әдет-ғүрып  — бір  елден  екінш і  елге 

елеулі түрде ауысады.  Классикалык көппартиялык жүйе (Дания,  Бельгия, 

Австрия,  Нидерланды)  бірнеше  саяси  партиянын  бәсекелестігімен 

сипатгалады,  олардын ешкайсысы  парламенттсгі  копш ілік орынды  женіп 

алуға жэне билікті өз бетінше іске асыруға мүмкінш ілігі жок. Сондыктан да 

көппартиялылыктын алуантүрлілігі кэппартиялылықтын бытыранкылығы 

ретінде айкындалады.  Бүл жағдайда партиялар коалициялык көпш ілік күру 

максатында  ымыраға  келуге,  одактастар  мен  серіктестер  іздеуге  мәжбүр 

болады.

Партиялык  коалиция  -   бүл  мүдделерінің  консенсусы,  ымыраға  келуі 

жэне  тепе-тендігі  негізінде  ортак саяси  максаттарға  жету  үшін  қүрылған 

саяси  партиялардын  одағы,  бірлестігі.  Партияаралык  коалициялардын 

дәстүрлі  түрде  электоральдык  (сайлау  науканы  кезінде  кұрылады), 

парламенттік және  үкіметтік сиякты түрлері бөліп  көрсетіледі.  Сондай-ак 

легнслатуралык коалииияны даажыратуға болады.  оған партиялар сайлауға 

ә зір л ік  барысында  бірігеді  жэне  олардын  әрекет  ету  мерзімі  бүкіл 

легислатураға.  яғни сайланбалы органнын өкілдік мерзіміне есептеледі және

коньюнктуралыккоалиниялардабар,  олар тек сайлаудан кейін калыптасады 

және  көбіне  уакытша  сипатта  болады.  Көппартпялык  бытыранкы  жүйе 

кезіндегі аткарушы биліктінтұраксыздыгы  нәтижесінде саяси тәжірибеде 

саяси  биліктің  аса  түрактылығы  мен  тиімділігіне  кепілдік  беретін  баска 

партиялык  гәртіпке өту үрдісі байкалады.

Кейбір  саясаттанушылар  кеппартпялылыктың  ерекше  түрі  ретінде 

блокты кжәне поляризаииялыкты бөліп көрсетеді.  Мүндасаяси аренада екі 

жэне одан да көп ірі саяси блоктарды бірікгірген бірнеше саяси партиялар 

әрекет  етеді  .  Әр  түрлі  партияларды  озіне  тарта  отырып,  блоктар  саяси 

күштердің шоғырлануына,  саяси процестін  үсакталуын жеңуге мүм кіндік 

береді.  Партиялар  өздерініц  сайлау  алды  стратегиясы  мен  тактикасын 

бдоктардың біріне жататындығын  есепке ала отырып  кұрады.  Сайлаудын 

нәтижелері тек жекелеген әрбір партиянын күшіне карап емес,  блок ішіндегі 

әрекеттердін  үйлесіміне  карап  та  аныкталады.  Мысалы,  Францияда 

Социалистік партия баскаратын солшыл күштер блогы мен  Республиканы 

колдау Бірлестігі (РК.Б) баскаратын оншыл партия біріне-бірі карсы түрады.

Үстемдік етуші партиясы бар кәппартиялыкжүйе(үстемдікету  гәртібі) 

оппозициянын тиімділігінін аз болуы барысында билікте бір партиянын ұзак 

уакыт  болуымен  сипатталады.  Билеуші  партия  өзінін  карсыластарынын 

әлсіздігі мен ыдыранкылығынын,  оларға берік оппозициялыкодак кұруға 

м үм кіндік  бермейтін  біркагар  кайшылыктардын  аркасында  үстемдік  ету 

жағдайына жетеді және оны ұстап түрады.

Мысалға,  Жапонияда  1955жылдан  1993 жылға дейін билік либералдық- 

демократиялык  партиянын  колында болды.  Үндістанда соғыстан  кейінгі 

кезенде  билікті  үзак уакыт бойы  Үндістан  Үлттык  Конгресі  үстап  тұрды. 

Швеиияда  Соииал-демократиялык  жүмысшы  партиясы  үстемдік  егуші 

партия болып табылады.  Үстемдік ету тәртібінде  — үстемдік  етуші  партия 

тұрақты бірпартиялык үкімет калыптастыруға мүмкіндік берелі,  біракөзіне 

билеуші партияныноралымсыздығын,  токырап калу каупін алады.

Екіпартиялыкжүйе елде куатты екі партиянын болуына саяды,  олардын 

әрқайсысы әз бетінше билікті кабылдауға және оны іске асыруға кабілетті 

болады. Партиялардын біреуі сайлауда женіске жетсе,  екіншісі оппозицияға 

айналады,  сөйтіп  олар  әлсін-әлсін  билік  тізгін ін  бір-біріне  ауыстырып 

отырады. Сайлаушы екі саясатшыныңарасында жәнетіпті мемлекеттегі екі 

билеуші команданынортасындатандау жасау мүмкіндігіне ие. “ Екіпартиялык 

жүйе”  түсінігі,  елде баска да,  ыкпалы аздау партиялардын да өмір сүретінін 

жокка шығармайды. Оларда саяси процеске катысады,  біракженіске жетуден 

шынайы үміттене алмайды.

Екіпартиялык жүйенін классикалык үлгісі А Қ Ш -та  калыптасты.  онда

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: