бөліп  көрсетуге  болады

I

өн д ір істік  өмірлері,  олардың  әдет-ғұрыптары,  және  салт-дәстүрлері; 

мемлекеттік  биліктін  араласуынан  корғалған  ерікті  индивидтердін  және 

олардын  ұйы м д ары н ы н,  к ә с іп к е р л е р   одактары,  түты н уш ы л а р  

ассоиианиялары ны н  ө з ін -е з і  б а ска р уш ы л ы к  саласы;  тәрбие  және 

мемлекеттік емес білім  беру саласы; мемлекеттік  емес  бүкаралык акпарат 

кұралдары жүйесі; мәдени, коғамдык үйымдар; отбасы, шіркеу, мешіт және 

т.б. болып табылады.

Мемлекеттік  кұрылымға  карағанда  азаматтык  коғамда  вертикальді 

байланыстан  гөрі  (яғни  билік  катынастары  және  бағыну)  еркін  және  тен 

к ү к ы к т ы   серіктестер  арасындағы  бәсекелестік  пен  ы нты мактасты к 

горизонтальді катынастары кәбірек болатынын айтуымыз керек.

Осымен  байланысты  азаматты к  ко ға м   бұл  ко ға м д ы к  е м ір д ің  

экономикалык, әлеуметтік, социомэдени жэне рухани саласындағы тыныс 

әрекетін камтамасыз ету күрылымы, оларды үдайы ендіру және әрі үжымдык 

мүдделер мен  кажеттіліктерді канағаттандыру үшін, жекелеген индивидтер 

мен ұжымдардын ездігінен іске асыру үшін жағдайлармен камтамасыз етуге 

бейімді, үрпактан-ұрпакка өз алдына және мемлекеттен тәуелсіз коғамдык 

институттар мен катынастар жүйесін беру күрылымы.

Азаматтык коғам күрылымын жалпы алғанда шартты түрде үш денгейге 

белуге болады. Азаматтык коғам кұрылымындағы бірінші денгейді адамнын 

азык-түлікке, киім-кеш екке, баспанаға және т.б. базалык кажеттіліктерін 

канағаттандыратын,  индивидтердін тыныс  әрекеттерін  камтамасыз ететін 

экономикалы к  катынастар  күрайды.  Бүл  түлғааралык  және  топаралык 

байланыстар денгейі жеке меншік кәсіпорындар, кооперативтер, акционерлік 

коғамдар,  кәсіби, тұтыну жэне баска да бірлестіктер мен  үйымдар сиякты 

коғамдык  институттар  аркылы  жүзеге  асады.  Яғни,  түлға  мен  коғамнын 

мүдделерін жалпы сактағанда алуан түрлі формалы меншікті иеленуге және 

онын нәтижесін пайдалануға мүмкіндіктін болуы азаматтык коғам дамуының 

манызды жағдайы.

М енш іктін  болуы  тұлғанын  кез  келген  коғамдағы  еркіндігінін  негізгі 

жағдайы кызметін аткаратынын айтуымыз керек.

Занмен сенімді корғалған меншік адамға мемлекеттік биліктен белгілі бір 

дәрежеде  дербестік  береді  және  тәуелсіз  етеді.  М енш ікті  иелену  адамда 

кожайындык сезімді калыптастыратыны, онын белсенділік танытуына, күш- 

куатын  толык  жинап,  жоғары  тиімділікгіен  енбек  етуге  итермелейтіні  де 

манызды саналады. 

т м  

.  ni,..,  ^

Субъектінін жеке мүддесі, меншік азаматтык коғамнын ерікті азаматы 

ретінде  онын  күнделікті  кызметінің  куатты  ынталандырушысы  болып 

табылады. 

• 

■

  v

Азаматтык  коғам  кұрылымынын  екінш і  денгейі  дүниеге  ұрпак  әкелу,

231

денсаулык сактау, бала тәрбиесі, рухани жетілдіру жэне діни сенім, карым- 

катынас, достык, махаббат жэне т.с.с.  кажеттіліктерді  канагаттандыратын 

социомэдени катынастардан тұрады. Бұл деңгейотбасы, шіркеу, мешіт, білім 

мен ғылыми мекемелері, шығармаціылык одактар, спорттык коғамдарт.с.с. 

институттар шенберінде жүретін отбасылык, туыстык, діни, этникалык және 

өзге де тұракты өзара әрекеттер мен байланыстарды өзіне косып алған.

Азаматтык коғам  көптеген  әлеуметтік топтар мен  жіктердің,  олардын 

өкілдерінін  мүдделерінін  әр  түрлілігін  көрсететін  көп  түрлі,  әлеуметтік 

құрылымға  негізделеді.  Солай  дегенмен  де  көп  түрлілік  объективті  жиі 

е зге р іс те р ге   тү с у ге   ты ры сады ,  вертикальді  ж ә не  горизонтал ьд і 

байланыстарды күрады және кідірмелі динамикада болады.

Азаматтык коғамнын үш інш і деңгейісаясатка катысуға деген мүктажын 

жүзеге асыруға ыкпал ететін және әлеуме'ггік, саяси және мәдени ұнатуды 

адамның  жеке  тандауымен  және  кұнд ы л ы к  бағыттарды  тандауымен 

байланыскан  катынастарды  кұрайлы.  Сөйтіп,  индивидтін  накты  саяси 

позициясы жэне барлык азаматтардын ерікті еркін білдіруді калыптастыру 

камтамасыз етіледі. Индивидтердің мәдени-саяси жоғары бағалағаны мүдделік 

топтардын,  саяси  партиялардын,  коғамдык  козғалыстардың,  лоббистік 

топтардын, кысым жасау топтарынын және с.с. көмегінін аркасында жүзеге 

асады  және  идеологиялык стеротиптерді  ж окка шығаруды ұйғарған  жэне 

тұлғаның  негізгі  қүкы ғы   мен  ер кінд ігін   іске  асыратын  когамдык  даму 

плюрализмі камтамасыз етіледі.

О сы ған  орай  азаматтык  ко га м н ы н   әр  түрлі  мүдделері  бойынша 

кұры л ы м д а нуы   табиғи  жолм ен  ж ү р у і  ти іс   және  бүл  мүдделердін 

институционалдык формада корінісі болуы кажет. Егер де азаматтык когам 

мүшелерінін жогаргы әлеуметтік жэне интелектуалдык даму денгейі болатын 

болса, азаматтык когамнын эр түрлі күрылымында іштей еркін және өз бет- 

бағдарын сактай алатын болса және әзінін әрекетіне эзі жауап беруге кабілеті 

бар болатын болса гана азаматтык когам өмірге бейімді болады. Ө кініш ке 

орай,  Қазакстанда  азаматтык  когам  кұ р у   үрдісі  кө п  жагдайда  осы 

ф акторлармен  со кты гы сы п  калуда.  Ү з а к   уакы т  бойы  мемлекет  эз 

азаматтарынын кажеттіліктерін еркін канагаттандыруга м үмкіндік бермеді, 

когамдык өмірдін барлык салаларына бакылау жасады жэне олардын хал- 

жайына жауапкершілікті өзіне алды. Азаматтардын эр түрлі экономикалык, 

этникалык, аймактык, кәсіби, діни бірлестіктері индивидтіцэз мүдделерін, 

максаттарын, үмтылыстарын  жэне т.б.  жан-жакты  жүзеге  асыруга  ыкпал 

етуге саяды.

Осы  негізгі  функцияны  орындау  шенберінде  азаматтык коғам  тагы да 

бірнеше манызды әлеуметтік міндеттерді аткарады. Біріншіден, зандылык 

негізде  азаматтык  когам  адам  мен  азаматтын  жеке  өм ір ін ін  салаларын

232

м ем лекеттін  ж эн е   баска  ла  саяси  кұры лы мдардын  н е гіз с із   катан 

реттеушілігінен корғауды камтамасыз етеді.

Екіншіден, азаматтык коғамның ассоииаииялар базасында барлык салада 

коғамдык кеңінен  өзін-өзі  баскару  механизмдері  және  коғамдык өмірдін 

барлык деңгейлеріндегі механизмдері жасалып дамыды.

Үшіншіден, азаматтык коғам “ іркіліс пен карама-карсылык” жүйесіндегі 

саяси биліктің абсолюттік үстемдікке ұмтылуы тежеудін бірден-бір маңызды 

жэне  куатты  те тігі  болып  табылады.  Ол  азаматтарды  жэне  олардын 

бірлестіктерінін  кызметіне,  мемлекеттік  биліктің  зансыз  араласуынан 

корғайды. Сөйтіп, мемлекеттін демократиялык органдарының, оның бүкіл 

саяси жүйесінің калыптасуы  мен  нығаюына  ыкпал  етеді.  Бұл  функиияны 

жүзеге асырудын белсенділікпен сайлау компанияларына, референдумдарға, 

кайсыбір  талаптарды  колдау  немесе  карсылык  акцияларына  катынасу, 

коғам д ы к  п ік ір д і,  атап  айтканда,  тәуелсіз  бүкаралы к  акпарат  және 

коммуникация кұралдары кемегімен калыптастырудағы зор мүмкіндіктерді 

пайдалану секілді көптеген куралдары бар.

Тортіниііден,  азаматтык  коғам  институттары  мен  үйымдары  адамнын 

мемлекеттік және коғамдыкістерге катысуынатен рұқсатпен қүкы кберіп, 

женіске жету үшін шын мәніндегі кепілдікпен камтамасыз етуі тиіс.

Бесіншіден, азаматтык коғам оз мүшелеріне катысты әлеуметтік бакылау 

функциясын  аткарады.  Онын  мемлекеттен  тәуелсіз  өз  күрамдары  мен 

санкциялары  бар,  солардын  көм егім ен  ол  индивидтердін  коғам ды к 

нормаларды  бұзбауға  мәжбүр  етеді,  азаматтардын  әлеуметтенуі  мен 

тәрбиесін камтамасыз етеді.

А л ты нш ы д а н ,  азам атты к  коғам   нормалардын  р е т т іл ігін   ж әне 

кұндылықтарды камтамасыз етеді, кейін мемлекет оларды өз санкциясымен 

бекітеді.

Ж е т ін ш ід е н ,  азам атты к  коғам   дамыған  ә л е ум е ттік  индивидті 

калыгітастыратын ортаны қүруға жағдай жасайды.

С е гізін ш ід е н ,  азаматтык  қоғам  әр  түрлі  м енш ік  формаларынын 

экономикалык негізінде тұлғанын еркін дамуын камтамасыз етеді.

Тоғызыншыдан,  азаматтык  коғам  озін  кұрайтын  жеке  адамдардын, 

топтардын  жэне  баска да  элементтердін  азаматтык  құ к ы к  аркылы  эзара 

карым-катынастарын міндетті реттеушілігімен сипатталады, бүл болады-ау 

деген кактығыстарды алдын-ала жоюға мүм кіндік береді жэне бүкіл коғам 

мүддесінен шығатын ортак саясат жасауға ыкпал етеді.

Оныншыдан,  азаматтык  коғам  коммуникациялык функция  аткарады. 

Д ем ократиялы к  коғамда  мүдделердін  ко п   тү р л іл ігі  байкалады.  Бұл 

м үдяелердін көп болу ы азаматтардын демократия жағдайында кол жеткізген 

бостандыктарыныц нәтижесі болып табылады. Демократиялык мемлекет оз

233

азаматтарының мүдделері мен кажеттіліктерін барынша канағаттандыруға 

шакырады.  Алайда,  экономикалык плюрализм  жағданында бұл  мүдделер 

соншалыкты  көпсанды, соншалыкты  көптүрлі  және жіктелген, бүкіл осы 

мүлделер  туралы  мемлекеттік  биліктін  акпарат  алатын  нағыз  арналары 

жоктын касы. Азаматгык коғамнын институтгары мен үйымдарынын міндеті 

мемлекетке  азаматтардын  накты  мүдделері  туралы  акпарат беру,  өйткені 

оларды орындау, канағаттандыру тек мемлекеттін күшімен ғана іске асады. 

Осындай  акпараттың  классикалык  үлгісін  “ жасылдар  козғалысынын” 

акциялары керсетіп отыр. Сырткы ортаны корғау проблемасын мемлекеттін 

кенінен катысуынсыз шешу мүмкін емес, жэне “ жасылдар”  сырткы ортаны 

корғау жөнінде накты мемлекеттік бағдарламалар кабылдаудыталап етуде.

Алайда азаматтык коғамның коммуникативтік функциясы тек осындай 

акпаратпен шектеліп  калмайды.  Мемлекеттік билік үшін азаматтык коғам 

үйымдарымен карым-катынас жасау жалпы коғамнын калпы, күйі туралы, 

оның үстем етуші жүйе. саяси режим жөнінде, коғамдык көніл-күй туралы 

және  т.б.  жөнінде  акпарат  алудын  аса  ірі  келемді  кезі  болып  табылады. 

Демократиялык коғамдарда түптеп келгенде, азаматгык коғам -  билік басында 

тұрған саяси күштердін зандылык көзі.

Он біріншіден, азаматтык коғам өзінін институттары және үйымдарымен 

тұрактылык функциясы н аткарады. Ол бүкіл коғамдыкөмір ұстанатын мыкты 

күрылымды  жасайды.  Сондыктан  жоғары  дамыған  азаматтык  коғам 

м ем лекеттік  түр а кты л ы кты ң   н е гізі  болып  табылады,  жэне  егер  де 

мемлекеттін күрделі тарихи кезендерінде ’’шайкалуы” басталатын болса онда 

оған азаматгык коғамнынберік күрылымы сенімді тіреу болады. Бүл, әсіресе. 

Скандинавия елдеріне тән деуге болады.

Азаматтык коғамнын келесі бір функциясы коғамнынбүкіл мүшелерінін 

өмір  сүруіне  кажетті  күралдардын  белгілі  бір  минимальді  денгейімен 

камтамасыз  ету  болып  табылады,  бұл  оған  өзін  жегкізе  алмағандар  үшін 

манызды. Бұған мүгедектер, карттар, сыркаттар, жетімдер және т.б. мысал 

болаалады. Біз азаматгык коғам калыптасуынынтарихи жағдайларын.онын 

ерекшеліктерін, белгілерін, күрылымдарын және функцияларын аныктадык, 

енді  дәл  сондай  коғамнын  Казакстанда  калыптасуы  туралы  кыскаша 

баяндауға тура келеді.

Қазакстанда азаматтык коғамды калыптастыру басты және үзак мерзімді 

міндет болып табылады1.  Оны  шешу  көптеген  факторлар мен  жағдайларға 

тәуелді  болмакш ы.  Елімізде  азаматты к  коғам   институттары н 

калыптастырудын көрнекті айғағы ретінде саны 3500- ге жеткен мемлекеттік 

емес  үйымдар  мен  бірлестіктер  кызметін  айтуға болады.  Казакстан  үкіметі

'Караиыз:  Дъяченко  С.А.  Политический  транзит  в  современном  Казахстане.  -  

Астана,  2001.  —  с.  221-223.

234

бұл үйымдарды колдау және олармен ынтымактастык.орнату багыгын катан 

үсынады.

Казакстанда  азаматтык  коғамды  калыптастырудын  бірнеше  айрыкша 

ерекшеліктері  бар.  Олар бүкіл осы  үрдіске мәнді  ыкпал етеді.  Біріншіден. 

коғамдыкөмірдін манызды мәселелеріне бүкіл шешім жасауды әрдайым өзіне 

алған күш ті беделге сүйенген мемлекеттік билікке бағыну әдеті  Казакстан 

азаматтарынын  әлеуметтік  психологиясына  орнаған  еді.  Е кінш іден. 

казакстандыктардын  санасында  үжымдык  бастау  дәстүрі  мығым,  бірігіп 

тірш ілік  әрекег ету  әдеті  күшті.  Үш інш іден,  Казакстан  халкынын  негізгі 

бөлігі  ешкашан  да  шынайы  менш ік  иесі  болған  емес,  жер  мен  ендіріс 

күралдарынан кол үзген-ді.

Казакстаннын  казіргі  әлеуметтік-саяси  жүйесінін  бір  ерекшелікгерін 

айтар  болсак,  онда  коғамдык  өзі  ұйымдаскан  әр  түрлі  институттардын 

калыптасуынын каркынды өсуіне карамастан олардын жиынтығы әлі күнге 

дейін коғамды  гүрактандыратын  жэне оны ортак максаттар мен міндеттер 

төнірегіне шоғырландыруға ыкпал ететін өтімді жүйеге айналған жок.

Казакстанда азаматтык коғамды калыптастыру өзіне сәйкес кұрылымдарды 

кушті әрі өкілетті азаматтык институттарға біріктіре алмай әзірге сандык өсу 

мен салалы кептүрліліктін артуы жолымен гана жүріп келеді.

Осыған орай Казакстандағы азаматтык коғамды орнату проблемалары, 

біздінойымызша, келесі міндеттерді дүрыс шешумен байланысты:

1.  Тиімді,  әлеуметтік  бағытталған  нарыктык  экономикаға  негізделген 

азаматгык когамнын экономикалык ірге тасын калау. Өзінің сипаты жағынан 

бұл  экономика  жеке,  кооперативтік,  үжымдык  және  мемлекеттік  тауар 

өндірушілер -  менш ік иелерінін мүмкіндіктерін  үйлестіретін көп укладты 

болады.

2. Азаматгардын экономикалык еркіндігі мен дербестігіне кол жеткізу. 

Б ілікті,  иниииативалы  және  іскер  кызметкерлерден  мейлінше  жоғары 

денгейлі табысы бар ” орта таптың калыптастыру.

3.  Когамдык  өмірде  партиялар  мен  когамдык  козғалыстар  рөлінің, 

бүкаралык акпарат  күралдар  кызметінін  артуына  орай  көп  жакты  саясат 

пен  ид еол огияны н  дамуына  байланысты  саяси  жүйеде  түб егейл і 

демократиялык кайта күрулар жүргізу.

4. Жалпы азаматтардын кұкыктык, мәдени денгейлерінін дамуына сәйкес 

олардын  когамдык әлеуметтік-саяси  емірдегі  рөлін  көтеру  және  әр түрлі 

коғамдыктүзілімдердін кызметін арттыру міндеті.

К е й ін гі  жылдары  Казакстан  Республикасында  азаматтык  коғамды 

калыптастырып  еркендету  үшін  колайлы,  кажетті  жагдайлар жасалуда. 

Алайда бұл  үрдіс  үзакка созылатын  өтпелі  кезенді  жэне  оган  мемлекет 

тарапы нан  тұр а кты   к е н іл   аударуды  ка ж е т  етеді.  К а з а кс т а н н ы н

235

толыкканды еркін азаматтык когам кұруға м үм кін д ігі бар.

Жоғарыда  баяндалғандарды  жэне  гылыми  әдебиеттерде  айтылған 

пікірлерді корытындылай келіп азаматтык коғамға мынандай аныктама беру 

жөн. Азаматтык коғам — бұл коғамдыкөмірдін мемлекеттік емес саласы, ен 

бастысы,  адамдардын  экономикалык  жэне  жеке  бастын  тір ш ілік  эрекет 

саласы, мемлекетгіңтікелей араласуынсыз еріктілік негізде коғамда дамитын 

түлғааралык, отбасылык, коғамдык-экономикалык, әлеуметтік, мәдени,діни 

катынастар мен кұрылымдардың жиынтығы және түлға бостандығынан, саяси 

плюрализмнен, демократиялык к ұ к ы қ т ы қ т ә р т іт ç iі негізалған индивидтер 

мен  үжымдардың  кажеттіліктері  және  өзін-эзі  кәрсетуі  жағдайларын 

камтамасыз етудің саласы.

Азаматтык  коғам  мемлекетпен  диалектикалык  карама-кайшылыктар 

бірлігінде емір сүреді жэне кызмет аткарады. Демократиялык режимде ол 

мемлекетпен тығыз эзара әрекет етеді, ал тоталитарлык жэне авторитарлык 

режимдерде мемлекетке карсы белсенділік немесе енжарлыкоппозицияны 

ұялатады.

3. Мемлекет пен азаматтык когамнын езара әрекеті

Мемлекет пен азаматтык когамнын езара катынастары проблемасы жете 

зерттелмеген  әрі  ғылыми  әдебиеттерде пікірталасты  мәселе болып  калып 

отыр. Қоғамдыкемірдінәртүрлі жақтары мемлекетпен азаматтыккоғамнын 

бір-бірінен  айырмашылыктарын  керсететіні  белгілі.  Олар  өздерінің емір 

сүру  тәсілдерімен  бір-бірінен  езгешеленеді:  мемлекет  демократиялык, 

к ү к ы к т ы к ,  тоталитарлык,  авторитарлык  піш інде  к ө р ін іс   табады,  ал 

азаматтык коғамға іштей демократиялык. кұкы кты к бастаулар тән.  Келесі 

бір мысалда мемлекет пен азаматтык коғам арасындағы айырмашылыктарды 

керсете алады. Егерде коғамды пирамидатүрінде елестететін болсак, онда 

мемлекетке  тән  вертикалды  байланыстардан  өзгешеленетін  адамдар 

арасындағы  әрекет  етуші  горизонтальді  байланыс  ’’азаматтык  коғамды” 

кұрайтын  болады.  Ө ркениет  даму  денгейін  кэрсететін,  мемлекет  пен 

азаматтык коғам бір-бірімен тығыз байланысқан, әркайсысы жеке емір сүре 

алмайды.

Мемлекет  пен  азаматтык  коғам  катынастарында  коллизи,  карама- 

кайшылык, келісілмегендік болуы мүмкін. Олар белгіленген конституциялык 

реттілік шеңберінде шешілуі тиіс. Мемлекет пен азаматтык коғам антипод 

ретінде  бір-біріне  карама-карсы түрмауға тиісті,  керісінш е олар  күкыкты 

кұрметтеу  негізінде өзара үйлесімді  әрекет етеді.  Олар езара  генетикалык 

түрде  байланыскан.  Гегель  олардын  езара  әрекеттерін  бейнелей  келіп. 

азаматгык коғамды адамнын мемлекеттік корғау аркасында езінін еңбегінен 

өзі үшін пайдатабатын азаматтын жеке өмірсаласы ретінде карастырған.

236

Мемлекет пен азаматтык коғам біріне-бірі шабуылдап.өмірлік кеністікті 

тартыска салып, тіптен бір-біріне көмектесе отырып бейбіт өмір сүрегінін 

де айтуымыз керек. Тек мемлекет кана азаматгык коғамды ресми көрсетуге 

талаптанады.  Бүл  өз  аумағында  тұратын  барлык  адамдарды  мемлекеттін 

б іріктіруім ен  түсіндіріледі.  Ө зін ін  функнияларын  жүзеге  асыру  үшін 

мемлекет  езінд ік  ұжымдык  орган  ретінде  ерекше  баскару  аппаратына 

сүйенеді. Сонымен катар мемлекеттін бәріне ортакміндеттілік манызы бар 

ерекше әлеуметтік нормалар жүйесі — к ұ к ы к т ы к нормалары бар.

Азаматтык коғамөзін-өзі ұйымдастыратын жәнеөзін-өзідамытатын жүйе 

іспетті болғанымен, онын дамуынын табысты ж үруі мемлекетгің колайлы 

жағдай жасауына  гікелей байланысты екенін айтуымыз керек1. Сондыктан 

азаматтык когамды калыптастыру үшін демократияға негізделген, кукы кты к 

мемлекеттін негізі болатын күкы кты н бәрінен жоғарылығын жэне басқа да 

принциптерді мойындаған :<үшті мемлекеттік билік қажет.

Мемлекет азаматтык коғамға, онын  кұрылымына  ыкпал  етеді.  Алайда 

оны н  кері  эсер  алатыны  да  болады.  Мысалы,  мемлекеттін  к ү к ы к т ы к  

шығармашылык  кызметі,  халык  өкілетті  органдарынын  жұмысы  саяси 

партиялардын, азаматтардын коғамдық ұйымдардың кызметімен өзара тығыз 

байланыскан.  Сонымен  бірге,  мемлекеттік  механизмнін,  коғамнын  бүкіл 

саяси билік үйымдары жұмысынын нормалы және тиімді болуы тұлға мен 

мемлекет арасындағы маңызды буын іспетті, эзіндікделдал ретіндегі дамыған 

азаматтык коғамсыз іске асуы мүмкін  емес.  Азаматтык коғам  азаматтары 

бірлестіктерінің  кө пте н-кө п  кұ кы ғы   мен  е р к ін д ігін ін   жүзеге  асатын 

әлеуметтік ортасы.

Солай дегенмен  де,  кайсыбір  институттардың  болінуі  азаматтык  коғам 

салалары мен саяси салаларынын бір-бірінен шектеуін белгілесе де азаматтык 

қоғам  институттары  мен  казіргі  мемлекеттін  саяси  институттарынын 

қалыптасуы мен дамуы бір мезгілде өзара тығыз байланыста, өзара әрекетте 

және бірімен-бірі езара қабысып жүргенін естен шығармау кажет. Мысалы, 

адам  күкыктарына  азаматтык саяси  күкыктары  сәйкес  келеді,  әлеуметтік, 

экономикалык, үлттык-мәдени, діни және т.б. плюрализміне саяси партиялар 

плюрализмі т.б.  орайласады.  Сонымен  катар, бір мезгілде азаматгык коғам 

саласына және мемлекеттік салаға да жаткызуға болатын бірнеше институттар 

мен күбылыстар (феномен) өмір сүреді. Мысалы, саяси партиялар мен үйымдар 

кайсы бір  аспектілермен  е кі  салаға  жатады  ж эн е   олардын  арасын 

байланыстыратын эзіндік буындар іспетті кызмет аткарады. Казіргі жағдайда 

осындай  үксас  косарланған  салмакты  бірнеше  институттар,  мысалы, 

корпоративизм  немесе  жана  корпоратизм  институттары  аткарып  келеді. 

Корпоративизм, әдетте институционалдык жүйе ретінде айкындалған. Онда

'Карацыз:  Жиро Т.  Политология /  Перевод с  польск.  — Харьков,  2006.  — с.  43-46.

237

жария саясат мемлекеттік аппарат пен ыкпалды жэне куатты корпоративтік 

ұйымдардын (көп жағдайда бір жағында бизнес, екінші жағында кэсіподактар) 

арасындағы өзара әрекеттін негізінде жасалады.  Бұл  жүйеде, корпоративтік 

ұйымдарға  кайсыбір  салаларда  өз  мүдделерін  мемлекет  койған  кейбір 

шектеулерге  айырбастауға  монополиялык  өкілдігі  бар.  Баскаша  сөзбен 

айтканда,  саяси  өкілдік  функционалдык  пен  немесе  мүдделер  өкілдігімен 

толығады.  бүл  дәстүрлі  парламент  механизмдерінін  эмір  сүруі  жүйесіне, 

сонымен катар енбек пен капитал арасындагы жэне т.б. шиеленістерді шешу 

тәсілдері мен ретіне мәнді өзгерістер енгізеді. Егерде партиялар мен езге де 

институттар кайсыбір азаматтартоптарының саяси  жүйедегі  мүдделері  мен 

багытгарын білдіретін болса, онда мемлекет жалпы, барша халыктын мүддесін 

білдіреді.  Өйткені,  ол  —  саяси  идеяларды  іске  асырушы,  билікті  жүзеге 

асырудын басты институты, егемендіктін негізгі субъектісі.

‘ заматтык когам мен  мемлекет әрдайым бф -бірікін алдынан  шыгады. 

Азаматтык  когам  мемлекетке  мемлекеттін  колдауын  кажетсінетін  өзінін 

инициативаларымен, (ен алдымен материалдык) мүдделерімен, талаптарымен, 

өтініштерімен  жэне т.б.  назар  аударады.  Мемлекет азаматтык  коғамға  эр 

түрлі  формада  алдынан  шыгады:  бул  азаматтардын  инициативаларын 

зерттеуге (оларды колдау немесе колдамау), кэптеген когамдык үйымдардын, 

бірлестіктердін, корлардын белсендігін дамыту үшін материалдык кұралдар 

белуге саяды.

Казіргі  демократиялык елдердін  бәрінін  б ил ікгік  күрылым  жүйесінде 

азаматтык  коғам  үйымымен  байланыс  орнату  үшін  элеуметтік  органдар 

үйымдастырылган жэне де олар жүйелі жұмыс істеп келеді. Олардын кызмет 

багыттары  мен  формалары  әр түрлі:  сол  ұйымдарды тіркеу,  оларға  көмек 

беру (консультациялар, каржыландыру), олардын эмір сүруі үшін колайлы 

жағдайлар жасау. Мысалы, Үлыбританияда көптеген жылдарбойы арнайы 

мемлекеттік орган  — кайырымдылык комиссиясы  жүмыс  істеп  келеді.  Ол 

кайырымдылык үйымдары мен корларын  (бүл елде олар мейлінше өте көп) 

тіркеуден  өткізеді.  Мүндай  ұйымдар  мен  корлардын  кызметі  кедейлерге 

көмек көрсетуге, шіркеуді колдауға, білім беруді дамытуга, нәсілдік белгісіне 

карай дискриминацияға жол бермеуге, азаматтардын денсаулыгын коргауға, 

Ұлыбритания  азаматтары  үш ін  тен  мүмкіндіктер  жасауға  багытталған. 

Когамдык ұйымдарға көмек көрсету (ен алдымен материалдык) комиссиянын 

манызды функциясы болып есептеледі.

Кайырымдылык  комиссиясы  типіндегі  арнайы  органдармен  катар 

мемлекеттіназаматтык когаммен байланыс орнатудын кенінен тараган бір 

формасы бар. Энпме парламенттер мен үкіметтер жанында жүмыс істейтін 

әртүрлі кенестер мен комиссиялар күрамына азаматтык когам үйымдарынын 

өкілдері енгені туралы болып отыр. Олар саяси биліктін өкілді органдарына

238

жиі дегіутаттарболып сайланады. Азаматтык коғам өкілдері азаматтык коғам 

дамуының накты мәселелеріне және коғамдык пікірдің жай-күйіне катысты 

аса  күнды  акпараттарды  иеленгендіктен  парламенттік  комитеттер  мен 

комиссияларда эксперттер мен кәсібилер ретінде кызмет етеді.

Батыс  Еуропанын  бірнеше  елдерінін  парламанттері  мен  үкіметтері 

жанындағы  осындай  комитеттер  мен  кенестер арасынан  консультативтік 

сипаты  бар  әлеум еттік-эконом икалы к  кенестерді  атап  айтуға  болады. 

Олардын күрамына көптеген  коғамдык ұйымдардын экономикалык және 

әлеуметтік  салаларынын  өкілдері  кірген.  Мұндай  кеңестер  Франиияда, 

Австрияда,  Швеиияда,  Финляндияда,  Италияда,  Бельгияда  жэне  баска 

елдерде  жүмыс  істейді.  Бүл  мемлекеттердін  үкім е ті  әлеуметтік  және 

экономикалык  сипаттағы  мәселелер  бойынша  кабылданатын  зандардын 

жобалары  туралы  кенестердін  пікірлерін  сұрастырады.  Өз  кезеңінде  бүл 

кенестер  өз  инициативасымен  кайсы б ір  на кты   мәселені  ш еш удін 

маныздылығы мен кезек күттірмейтіндігіне үкіметтін назарын аударта алады.

Мемлекет  пен  азаматтык  коғамнын  езара  әрекет  ету  формаларынын 

арасынан кептеген елдерде калыптасып, кызмет аткарып отырған азаматтардын 

күкы  мен  еркіндігін сактауды бакылайтын  парламенттік екілеттік  кызметті 

айту  керек.  Бүл  кызметті  зан  шығару  билігінің алдында  жауапты  тәуелсіз 

жогары лауазымды адам баскарады. Сенім берілген лауазымды адамдар немесе 

кәсіпкерлер іс-әрекетіне наразы азаматтардан арыз-шағымдар алады да езіне 

берілген  мүмкіндіктерге  сәйкес  алынған  материалдарды  зерттейді,  онын 

нәтижесін соған орайластырылған үсыныстарымен парламентке баяндайды. 

Сенім  берілгендердің  үсыныстарына  кұлак аспау  ете  сирек  кездеседі.  Бүл 

азаматтык коғам үйымы беделінін жоғары екенін керсетеді. Үлыбританияда 

азаматтык күкыктар женіндегі сенім берілетін адамды премьер-миннстрдін 

ұсынысымен королеватағайындайды. Азаматтык кұкыктар женіндегі сенім 

берілген адамның коғамда алатын орны соншалыкты жоғары, әрі жауапты, 

оны  тек  мемлекеттік  каражатты  үкіметтін  калай  жұмсағанына  каржылык 

бакылау жасау  міндеті  жүктелген  парламенттің бас аудитор-бакылаушысы 

статусымен салыстыруға болады  .

Азаматтык  коғамнын  гүлденуі  кұ кы кты к  мемлекет  жағдайында  іске 

асады, ал соңғының калыптасуы, дамуы жэне сакталуы тек азаматтык қоғам 

негізінде жүретін процесс. Демек биліктік катынастар саласында азаматтык 

коғамға кұкы кты к мемлекет сәйкес келеді.

К ұкы кты к мемлекет институттарға, принциптерге және күндылыктарға 

негізделген  азаматтык  коғамды  мемлекет  заннын  кемегіне  сүйеніп,  емір

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: