Қазақстан Республикасы Білім ж әне Ғ ылым министрлігі

Сегізінші такырып:

чу>.

 

- 

1

'

МЕМЛЕКЕТ Ж ӘНЕ A3 АМАТТЫҚҚОҒАМ 

•

М ем лекет  ж эне  азам атты к  коғам  ертеден  ғалЫм  зангерлердің, 

саясаттанушылардың,  философтардын,  тарихшылардың,  әлеуметтану- 

шылардың және экономистердін назарына іліккен. Бул кездейсок нәрсе емес 

еді,  өйткені  оларды  калай  түсінуге  орай  мемлекет  пен  азаматтык  коғамға 

катысты  проблемаларды,  әсіресе  мемлекеттің,  азаматтык  коғам ны н 

"сактанғыштығы, өмір сүргіштігің мәселелерін шешу, олардың қазіргі коғам 

алдында пайда болған міндеттерді шешу кабілеті соларға байланысты.

¥ за к  уакыт  бойы  саясаттануда  ’’мемлекет”  жэне  ’’азаматтык  коғам” 

үғымдарының  жеке  карастырылмай,  бір  мағынада  колданылыгі  келгені 

белгілі.  Осыған  орай  "мемлекет”  жэне  ’’азаматтык  коғам”  ұғымдарының 

коғамдык  өмірдің  әр  түрлі  жактарын  көрсететіндігін  атап  айткан  жен. 

Мемлекет  жэне  азаматтык  коғам  топтар,  индивидттер  жэне  т.б.  ортак 

маңызды мүдделерінін керініс беру формасы болып табылады, оларды жүзеге 

асырудын тәсілдері іспетті. Солай болғанмен де оларды түсіндіруде пікірлер 

мен бағалаулар шашыранк ы.

Осыған байланысты мемлекет жэне азаматтык котам туралы мәселелердін 

пайда  болуы  олардын  шығуымен  болғандығын  айтуымыз  керек.  Сол 

мәселелерді  эр  заманның  ірі  ғалымдары  көтерді.  Мысалы,  кім  бакылау 

жасауы тиіс, кім  бірінші орында түруы кажет, мемлекет ne әлде азаматтык 

когам ба? Кім кімнен жоғары түрады: мемлекет азаматтык коғамнан жоғары 

бола ма  немесе азаматтык коғам  мемлекеттен  жоғары  бола  ма?  Осы  және 

өзге де  мәселелер  казіргі  уакытта да түрлі  пікіргаластың өзегіне  айналып 

отыр.  Ал  накты, демократиялык елдердегі  калыптаскан  жағдайлар  кім нін 

колында  саяси  билік  болса,  сол  бір ін ш і  орынға  шығатындығына  көз 

жеткізгендей. Сонымен бірге азаматтык коғамнын ірі коғамдык күш екендігін, 

онымен мемлекеттін санаспауы мүмкін еместігін атап өтуді дұрыс санаймыз.

Демек, мемлекет пен азаматтык коғам өзара тығыз байланыскан, олардын 

өзара байланысының сипаты тарихи тәжірибенін көрсеткеніндей аса күрделі. 

Мемлекет  пен  азаматтык  коғам  арасында  тепе-тендік  эр  кезде  сактала 

бермеген. Осы езара байланысты бір кезде француз ойшылы  Поль Валеди: 

’’Егерде  мемлекет күш ті  болса, онда ол  бізді  басып-жаныштайды,  егерде 

әлсіз  болса  — біз  кұримыз”   — деп, дәл  білдірген  еді.  Бүл  мәселенің  мәнін 

дүрыс  түсіну  үшін  ен  алдымен  мемлекетті  негізгі  саяси  институт  ретінде 

карастыру кажет. 

. 

;

'<<'

  •' 

і:

 

Ч;  : 

ч'.  . V. 

•  >.  • 

'-‘і

 ; ....... . 

і

  ? 

і---

  ••.. : 

-Ч  ■

■

 

•:»

•  '  -г» 

••  {/  ч 

'!  , 

){<,

  HV-' 

.  .  -О :  ^

;  •:  ; 

-  '.i.-vr г;  ,. 

t ;>u

211

1. Мемлекет — негізгі саяси институт 

•»•••  v.i  ‘

Мемлекет — бұл күрделі 

к о н с т р у к т и в т і ,

 

көп 

ф ункш ю нальді

 

когамдык- 

саяси түзілім. Оны зерттеу әртүрлі аспектіде болуы мүмкін.

Мемлекет  коғамның  саяси  жүйесінің  аса  манызды  институты  болып 

табылады. Мемлекетгін маңыздылығы әлеуметгік-рухани озгерістерге тиімді 

және шешуші ыкпал жасаи апатындай, онын колында билік пен ресурстардын 

мейлінше шоғырлануымен аныкталады.

’’Мемлекет" термині әлеуметтік-саяси әрекеттерде әдетте екі мағынада

— тар және кен мағынада колданылады. Тар магынада ол үстемдік институты 

ретінде, мемлекеттік билікті алып жүруш і, иеленуші  ретінде түсіндіріледі. 

Өз мәнінде мемлекет — бұл тарихи  калыптаскан  ұйым немесе сол аумакта 

жогары билікті иемденген саяси институт. Ал, кен мағынада ал ганда мемлекет 

дегеніміз калыптаскан жалпылық,азаматтародағы, кауымдастык. Бүл жерде 

ол  ’’мемлекетті”   (тар  мағынадағы)  жэне  ’’коғамды”   қамтитын түтастыкты 

білдіреді.  Баскаша  сөзбен  айтқанда,  мемлекет  деп  белгілі  бір  аумакта 

орналаскан  және  жоғаргы  билік  органдары  баскаратын  ел,  коғам  ретінде 

түсіндіріледі.  Осыдан  шыға  отырып,  онын  төнірегіне  баска  да  саяси 

институттар  топтасатындыктан  мемлекетке  саясаттанулық  сараптама 

жасаудынбастауы онын когамдык саяси жүйесінін негізгі элементі, біліктік 

бөлігі, өзегі екенін аныктаудан басталады.

Осымен байланысты саяси ойлар тарихында мемлекеттің шыккан кезінен 

бастап  оған  әр  түрлі  түсініктем е  (трактовка)  берілді,  себебі  адамзат 

тарихынынтүрлі кезендерінде алдынғы катарға онын кайсыбір функциялары 

мен касиеттері  шығып отырған. Сондыктан мемлекеттін генезисі (шығуы) 

мәселесі  жүздеген  жылдар  бойы  ұзакка  созылған  пікірсайыстардын 

та кы ры б ы   болды.  Ол  туралы  әр  гүрлі  көземелдер,  теориялар, 

түжырымдамалар үсынылды.

Мемлекеттін шыгуы түралы этнография жэне тарих ғылымдарынын жана 

білімдер беріп келе жатканын  атап өткен  жән.  Осыдан  келіп  мемлекеттін 

пайда  болуынын  әр  түрлі  теориялары:  патриархалдык,  теокрагиялык 

(те о л о ги я л ы к),  а нтр о п о л о ги я л ы к,  ко га м д ы к  ке л іс ім   (к о н т р а к т ), 

психологиялык,  органикалы к  (биологиялык  факторлар),  әлеуметтік- 

экономикалык (маркстік), күштеу теориясы жәнет.б. калыптаскан.

Мемлекеттін шығуы туралы бірден-бір ертедегі түсінік патриархалдык 

теориялар  идеясымен  байланысты.  Патриархалдык  теория  бойынша 

(Р.Фалмер, Н.Михайловский жэне баскалары) мемлекет -  ерікті бірігудін 

н е гізін д е   күр ы л га н  үлкен  отбасы  ретінде,  отанд ы к  б и л ік т ін  

корғаушылығымен  билеуші  мен  оны н  кол  астындағылардын  карым- 

катынасы  әке  мен  отбасы  мүшелерінін  карым-катынасымен  үксас  етіліп, 

шағын отбасынынбірігуі ретінде карастырылады.

212

Отбасындағы  әке  си якты   мемлекетте  де  билеуші  сайланбайды, 

тағайындалмайды жэне оны кол астынддғылар орнынан ала алмайды, өйткені 

сонғылар онын  балалары.  Конфуций  билеушілерді  кол астындағылармен 

карым-катынасты рахымдылык негізінде кұруға шакырды.  Патриархалдык 

теория  мемлекеттік  бил ікті  касиетті,  кадірлі  санап,  бір  елдегілердің 

’’туыстығынн күрметке бөлеі'ен ілім. Мемлекет бұл теорияда бәрінін атынан 

және  бәріне  пайдалы  болғандықтан  жүзеге  асырылатын  патриархалдык 

биліктін дамыған формасы ретінде көрінеді.

Теократиялыктеория (Ф .Аквинский, Маритен, Мерсье және баскалары) 

мемлекетті  кұдайдын  кұдіретінін  негізінде  гіайда  болған,  ал  бүкіл  билік 

кұдайдан деп карастырады. Осыдан келіп әркім барлыкмәселеде билеушіге 

бағынуға міндетті. Өмірде калыптаскан адамдардынәлеуметтік-саяси жэне 

кұ кы кты к теңсіздіктер/  кұдайдың  еркімен  белгіленген,  соған  кону  керек 

және күдайдын жердегі наместнигіне қарсылыкжасамау кажет. Мемлекеттін 

кұдайлык генезисін казіргі діндерде мойындайды. Дәлірек айтканда, мысалы, 

католизм  мемлекеттін  және  б и л ікт іц   кұдайдан  пайда  болу  идеясын 

дәріптейді, оны жузеге асырудын накты формаларымен байланыстырады.

Бастауын  Аристогельдің енбектерінен  алған антропологиялык теория 

мемлекеттің шығуын адамнын қоғамдықтабиғатымен түсіндіреді. Мысалы, 

Аристотель  адам  коғамдык  (саяси)  және  ұжымдық тірш ілік  иесі  ретінде 

белгілі  бір  коғнмдык  өмірде,  олардын  ен  жоғарғысы  болып  саналатын 

мемлекетте өмірсүреді және оз кабілетін дамытады деген көзкарасты бекітті. 

Демек. осы сұракка сәйкес,  когамдык әмірдің мемлекеттік формасы адам 

табиғатынын мәнінде жатыр.

Коғамдык келісім  теориясы  бойынша  (Т.Гоббс,  Б.Спиноза, Дж.  Л окк, 

Ж -Ж .Р у с с о   ж эне  баскалары)  ко ға м д ы қ  ом ір  тә р тіб ін   ж эне  оны н 

үйымдастырылуын камтамасыз ету максатында, адамдар арасында, билеуші 

мен бағынушыларынын арасында саналы түрде жэне еркіндікпен келісімге 

келу, шартка отыру нетізінде мемлекет пайда болады. Сонымен бірге адамдар 

оз  е р кінд ігінін  (өз  билігінін)  бір  болігін  мемлекетке  береді.  Мемлекет 

шыкканға дейінгі окшауланған  индивидтер ендігі  жерде біртұтас халыкка 

айналады. Нәтижесіндебилеушілер мен коғамда өзара кү кы к пен міндеттер 

және  сонғынын  іске  асуы  үш ін  жауапкерш ілік  кешені  пайда  болады. 

Мысалы, мемлекеттін зандар кабылдауға, салыктаржинауға, кылмыскерді 

жазаға тартуға және тағысын сол сияктыларға кұкысы бар, сонымен  катар 

ол оз аумағын, азаматтардын күкы  мен еркін, олардын меншігін  жэне т.б. 

корғауға міндетті. Азаматтар зандарды орындауға, салыктардытөлеуге және 

т.б.  міндетті,  сондыктан  да  олардын  бостандығы  мен  меншігін  корғауға 

күкылы, ал  биліктін киянат жасаған  жағдайында шартты,  келісімді  бүзуға 

күкысы бар.

213

Сонымен  катар  коғамдык  келісім  теориясында  мемлекет  адамдарды 

жаппай ымыраға келтіру органы ретінде пайымдалады.

П сихологиялы к  теория  (Л .П етраж иакий,  Г.Тард,  3.Фрейд  жэне 

баскалары) мемлекегтін шығуын адам психикасынын: белгілі бір адамдардын 

билік  еткісі  келу  кажеттілігі,  өзгелердін  бағынуға  тырысуы,  еліктеуі,  ал 

баскаларының — бағындыруға, еліктеу үаіін үлгі болуы іспетті ерекшелікті 

касиеттерімен  байланыстырады.  А лғаажы   кауы м ды к  адамнын  тайпа 

көсемдеріне, абыздарға.  баксыларға,  көз бояушыларға  және баскаларына 

жапсырған кабілеттері мемлекеттін пайда болу, шығу себептеріне айналған. 

Олардың сикыршылык күш і, психикалыкэнергиясы (олар аншылыкты сәтті 

іске асырған, ауруларға карсы күрескен, окиғаларды алдын ала білген, және 

т.б.) алғашкы кауым мүшелерінін санасын жоғарыда аталған элитаға тәуелді 

ету үшін кажетті алғышарттар жасаған. Тек осы элитаға берілген биліктен 

келіп  мемлекеттік  билік  пайда болады.  Сонымен  қатар,  әркезде  билікпен 

келіспейтін,  кайсыбір  агрессиялык  ұмтылыстары,  сезіктері  байкалатын 

адамдар болған. Осындай психикалыкбастауы бартүлғаларды тізгіндеп ұстау 

үшін  мемлекет  пайда  болады.  Солай  болғандыктан  коғамдағы  белгілі  бір 

адамдарға халыктын басым көпшілігінінбағынуын,тындауын,ыркына көнуін 

канағаттандыру  мүраты  үшін  және  кейбір  индивидтердің  агрессиялык 

күштарлығын  басып-жаншу  үаіін  мемлекет  кажет.  Осыдан  адам  санасы 

зандылыктарында негізделген мемлекеттін психологиялык табигаты дүниеге 

келген.

П сихологиялы к  теория  екіл д е р інін  п ікір ін а іе   мемлекет  жауапты 

шешімдер кабылдауга кабілеті бар белсенді тұлгалармен жэне сол аіешімдерді 

аткаруға, іс-әрекеттерді колдауга ғана кабілеті бар енжар бұкара арасындағы 

психологиялык карама-кайаіылыкты иіеаіудін жемісі.

Мемлекет шығуынынорганикалыктеориясы (Г.Спенсер, Вормс, Прейс 

жэне баскалары) X IX  ғасырдын екінші жартысында кенінен етек алды.  Бүл 

кезде ғылым, соның ішінде  гуманитарлык гылым  Ч.Дарвин айткан табиғи 

сүрыптау идеясынын куатты ыкпалын бастан  кешіріп жаткан болатын.

Органикалык  теория  ө кілде рінің  п ік ір і  бойынаіа  мемлекет  -   бүл 

организм, онын  бөлімдерінің арасындағы тұракты  карым-катынастар  гірі 

жаннын  мүшелерінін  өзара  байланысына  ұксас  болады.  Яғни,  мемлекет 

биологиялы к  эволю аияны ң  бір  түрі  болып  есептелетін  әлеуметтік 

эволюаиянын жемісі.

Биологиялык  организмнің  бір  түрі  болғандыктан  мемлекеттін  миы 

(билеуш ілер)  ж эне   о н ы н   ш еш ім дерін  іс ке   асыратын  кұралдары 

(бағынуаіылар) бар.

Осыған үксас, биологиялык организмдер арасында табиги сұрыптаудын 

нәтижесінде  бейімделгендер  ғана  аман  калатын  болса,  әлеуметтік

214

организмдерде де күрес пен соғыс үрдісінде (бул да табиғи сүрыптау) накты 

мемлекет калыптасады, үкімет күрылады, баскару күрылымы жетілдіріледі.

Мемлекет  шығуынын  әлеуметтік-экономикалык теориясы  (К.М аркс, 

Ф .Энгельс,  В.И.Ленин  жэне  баскалары)  мемлекеттін  пайда  болуын  ен 

алдымен мынандай әлеуметтік-экономикалыксебептермен (факторлармен), 

атап  айтканда,  коғамдык  енбек  бөліністері,  экономикалы к  мүдделер, 

әлеуметтік коғам кайшылыктары жэне т.с.с. түсіндіреді.

Экономиканын дамуы мен мемлекеттің пайда болуы үшін үш ірі енбек 

бөлінісі  (жер шаруашылығынан мал  шаруашылығынын жэне кол өнердін 

бөлінуі,  тек  айырбаспен  айналысатын  адамдар  табынын  ж іктелуі)  аса 

манызды болды. Мұндай беліну жэне онымен байланысты енбек күралдарын 

жетілдіру  онын  енбек  енімділігін  арттыруға  серпіліс  береді.  А рты к  өнім 

пайда болды, ол түптеп келгенде жеке менш іктін шығуына әкеп соктырды, 

соны ң  нәтижесінде  коғам  м үл іктіл е р   және  мүліксіздер  таптарына, 

канаушылар мен каналушылар болып екіге бөлінді. Экономикалык мүдделері 

карама-карсы таптар бірін-бірі  күртып  жібермес  үшін, езуді  зандастырып, 

нығайтатын, олардың кактығысуын токтатып, коғамды тәртіп шенберінде 

үстайтын, 

соктығыстытежей алатын, оны ’’тәртіптің”  шегінен шығармай 

үстап тұра алатын күш  кажет болды. Міне, бұл күш -  мемлекет” 1.

Жеке меншіктін пайда болуынын манызды нәтижесі ретінде ендігі жерде 

коғаммен  үйлеспейтін  ж эне  оны ң  барлык  м үш елерінін  мүдделерін 

білдірмейтін  жария  саяси  билік  бөлінді.  Билік  ету  рөлі  баскарушылар 

санатына  айналған  бай  адамдардын  колына  көш ті.  Олар  ездерінін 

экономикалык мүдделерін корғау үшін жалпы саяси кұрылым -  мемлекетті 

ойлап шығарды, ол ен алдымен мүлік иелерінін еркін жүзеге асыру күралы 

кызметін  аткарды.  Осыған  орай  В.И.Ленин  ’’Мемлекет  дегеніміз  таптык 

кайшылыктардын  ымыраласпайтындығынын  жемісі  мен  көрінісі.  Таптык 

кайшылыктар  кай  жерде,  кай  кезде  және  каншалык  объективті  түрде 

ымыраласа алмайтын  болса,  мемлекет те сол  жерде, сол  кезде, соншалык 

пайда болады. Жэне керісінше: мемлекеттін болуы таптык кайшылыктардын 

ымыраласпайтындығындәлелдейді” 2  -деп,түжырымдаған еді.

Сайып келгенде, мемлекет негізінен бір таптын екінші тапка үстемдігін 

сактау  мен  оны  колдау  максатында,  сонымен  катар  коғамнын  біртұтас 

организм сиякты өмір сүруіне кепілдік беру максатында пайда болды.

Күштеу  териясы  (Ш ан  Ян,  Е .Д ю ринг,  Л.Гумплович,  К .К а у тс ки й , 

Ф .О пп е н ге й м е р   ж эне   баскалары )  м е м л е ке ттін  ш ы ғу  себептерін 

экономикалык катынастардан емес, кұдай  ісінен емес,  керісінше, әскери-

'Маркс К., Энгельс Ф . Тандамалы шыгармаларының уш томдыгы. -  3-том. -  Алматы, 

1981.  -   363 6.

2Ленин  В.И.  Ш ы ғ.  толык жинагы.  -   33 том.  -   8 бет.

215

саясифакторлардан: күштерден,жаулаушылыктан, біртайпаныңекіниіісін 

езіп-жаншуынан  іздестіреді.  Жаулап  алынған  халыктар  мен  аймактарды 

баскару үшін кысым жасау аппаратынын кажетгігі туды, міне сондай аппарат 

болып мемлекет шыкты.

Осы  іл ім н ің   ө кіл д е р ін ін   п ік ір і  бойынша  мемлекет  бір  тайпаның 

екіншілеріне  билік  жүргізу  барысында  "табиғи",  яғни  күштеу  жолымен, 

пайда болған ұйымы.

Ал,  бүл  күштеу  мен  бағыну  экономикалык  үстемдіктін  негізі  болып 

табылды.  Соғыстар  нәтижесінде  тайпалар,  касталар,  сословиялар  және 

таптарға кайта өзгерді. Жаулаушылар тізе бүккендерді кұлдарға айналдырды. 

Олай болса мемлекет коғамдык дамудын іш кі нәтижесі емес, керісінше ол, 

сырткы күш тінтануы ны нж ем ісі.

Ж алпы ,  соңғы   о н ж ы л д ы кта ғы   салыстырмалы  тарихи  зерттеу 

көрсеткеніндей, мемлекеттің пайда болуынын ортак және міндетті түрдегі 

себептері ж окекендігін атап айтуға болады. Бұл үрдіскеәртүрлі іш кі және 

сырткы  факторлар:  косымша  ө н ім н ін  артуы,  технологияны  жетілдіру, 

географиялык жағдай, этникалык катынастар, халык санынын өсуі, экология, 

соғыстар мен басып алушылыктар, сырткы ыкпал мен сауда, идеологиялык 

фактор жэне т.б. ыкпал еткен.

Осымен  байланысты  мемлекеттін  пайда  болуы  белгілі  бір  денгейде 

кемеліне  жеткен  коғамның табиғи дамуынын  занды, объективті  нәтижесі 

екенін атаған жөн. Мемлекет коғамнан алғашкы кауымдық кұрылыс ыдырау 

үрдісінде белініп шыкты.

Мемлекеттін калыптасуы  мен дамуы  үзак процесс, оған әлемнің алуан 

халыктары  әр  түр лі  жолдармен  ж е тке н і  б ел гіл і.  Тарихи  пр а кти ка  

көрсеткеніндей әр түрлі  халыктарда  мемлекеттін  шығуына тір ш ілік етуге 

аса  манызды  жағдайларды  сактау  үшін  ортак  баскару  кажеттігін  саналы 

түсіну негізгі себеп болды. Мемлекетте халыктын экономикалык, саяси жэне 

әлеуметтік максаттарға жетуде өз күштерін біріктіруге, оларды тәртіптеуге 

және бағыттауға мүмкіндіктері бар.

Казіргі  танда  саясаттануда  мемлекеттін  мәнін  белгілі  бір  кұрылымы, 

саяси биліктің және белгілі  бір аумакта әлеуметтік  үрдістерді баскаратын 

ұйымы бар саяси кауымдастык ретінде түсін ік калыптаскан.

Жалпы  халыкаралык түсін ік  пен  саяси  аспекті  тұрғысынан  Караганда 

мемлекеттін мәнін сипаттауда аумак, халык — ел-жүрт және билік сиякты 

оның негізгі элементтерін  күрайтындардын манызы аса зор екенін айткан 

жен.

А ум а к  —  бұл  мемлекеттін  ф изикалы к.  материалдык  не гізі,  онын 

ке ністіктік  мәні.  Мемлекеттін  ез  аумактык  иелігінін  накты  белгіленген 

шекарасы болуы тиіс. Тарихтын көрсеткеніндей бір мемлекеттердің баска

216

мемлекеттерге аумақтык егестері және талаптары кескілескен талаптарға, 

д а у -ж а н ж а л ға ,  тіп те н   әскери  к а кт ы ғы с та р ға   дейін  ж е т к із ге н . 

Жаулаушылыктың  нәтижесінде  мемлекет аумағынан  айырылатын  болса, 

онда ол өмір сүруін токтаткан.

Мемлекеттік  аумак  деп  отырғанымыз  —  бүл  сол  мемлекет  билік  етіп 

отырған кұрлы кты нбірбөлігі, казба байлығы, әуе кеністігі жәнеаумактык 

сулары.  Мемлекет аумактыктүтастыкты  және оның егемендігін  корғауға 

және камкорлык жасауға, оның кауіпсіздігін камтамасыз етуге міндетті.

Мемлекеттің  екінш і  манызды  элементі  —  халык  (ел-жүрт),  яғни  сол 

мемлекеттін аумағында өмірсүретін ж әнеонынбилігіне бағынатын, үлысты 

немесе ұлтты күрайтын адамдар кауымдастығы. Мемлекет халқы -  ел-жүрты 

бір үлттан немесе көпұлттан түруы мүмкін.  Мемлекеттін халыкка билік етуі 

жалпылык  сипат  алатынын  айту  орынды.  Мемлекеттін  әрбір  азаматы, 

сонымен  катар  шетел  азамагтары  біртұтас  мемлекеттік  билікке  бағынуға 

міндетті. Сонымен бірге мемлекеттің халкы, әдетте, экономикалык, саяси, 

әлеуметтік, ұлттык, мәдени катынастарда бірынғай болмайды. Сондыктан 

мемлекет бүкіл  халыктын мүддесінен  шығатын  дүрыс салмактыда баланс 

жасалған саясат жүргізуге, сепаратизммен, экстремизммен, терроризммен 

күресуге, елді бөлшектеуге жол бермеуге міндетгі. Мемлекеггін тұтастығын 

жэне онын барлык  мүшелерінің өзара байланысын  азаматтык институты 

немесе  бір  елдін  азаматы  болу  камтамасыз  етеді.  Солай  болған  сон 

мемлекеттегі  халык  —  ел-жұрт  мемлекеттін  азаматтары  немесе  онын 

азаматтары  болып  есептеледі.  Белгілі  бір аумакта өзіне сәйкес органдары 

жүзеге асыратын мемлекеттік билік — мемлекетті кұрайтын үшінші элемент.

Мемлекеттік билік бұл тұрақты, орныкты сипаттағы саяси институт. Ол 

егеменді, тиімді, ұйы мды кжагынан калыптаскан, мемлекет алдындатұрған 

міндеттерді  табысты  шеше  алатындай  болуы  тиіс.  Осымен  байланысты 

мемлекеттін кызметі бірнеше ерекшелікті белгілермен айкындалады.

Мемлекеттін белгілері бұл — жалпы мемлекетті жэне баска да көптеген 

коғам ды к-саяси  үйымдардан,  бірлестіктер  мен  кауымдастыктардан 

м е м л е ке ттік  органдарды н  ж еке  ә р ка й с ы с ы н   бөліп  даралайтын 

мемлекеттіліктін кажетті айырыкша ерекшелігі.

Мемлекеттін белгілері туралы ғылыми әдебиеттерде әртүрлі көзкарастар 

мен  түсініктемелер  берілгендігін  айткан  жен.  Өз  пікірімш е,  мемлекеттін 

негізгі,  айкындау  белгілеріне  келесі:  аумакты к  бірлігі,  үлттын  езін-езі 

баскаруы, жария саяси билікті, кұкы кты , салыктарды, егемендік белгілерін 

жаткызуға болады.

Мемлекет бүкіл ел  келемінде саяси биліктін біртүтас аумактык ұйымы 

ретінде керінеді. Сонымен катар, мемлекет е зінін билігімен және кайсыбір 

халыкка жататынына карамастан, езаумағын мекен еткен барлык адамдарды

217

корғауымен біріктіріледі. Олай болса, бүкіл елдіңұлттыкмүддесін корғауға 

үмтылған  билеуші  саяси  топтардын  басты  максаттарынын бірі  колда  бар 

барлык  занды  кұралдармен  мемлекеттін  аумактык  тұтастығын  сактауға 

кепілдік беру болмакшы.

Мемлекет өз аумағында түратын барлык халыкты біріктіреді. Саяси өзін- 

өзі баскарушы үлт мемлекеттің субстанционалдык элементі болады.

Үлтта  жоғарғы   б и л ікт ін   ка ж е ттіл ігін   саналы  түрде  тү с ін у   пайда 

болмайынша жэне онын накты білдірушісі болмайынша мемлекеттін пайда 

болуы  мүмкін  емес.  Коғамда  ұлттын  өзін-өзі  билеуге  деген  алғышарттар 

жасағанда  ғана  мемлекеттілік  калыптасуы  м үм кін.  Жоғарғы  билік  өз 

төнірегіне  ұлтты  топтастырады  жэне  ен  алдымен  ортак  мүдде  үшін  оған 

жетекшілік етеді.

Осымен байланысты жария биліктін коғамға және елдін халкына сәйкес 

келмеуін  айту  керек.  Жария саяси  билік,  коғамнан  биік түрған  және оны 

баскаратын, бұл коғамдыкөмірдін негізгі салаларына жетекшілік ететін және 

кажет болса күш керсетуге арка сүйейтін ерекше баскару жүйесі (механизм). 

Жария саяси билік жүйесіндегі басты орын мемлекеттік аппараттын еншісіне 

тиген.  Мемлекеттік  аппарат  бұл  мемлекетте  іс  жүзінде  билікті  жүзеге 

асыратын, аса үлкен және күрделі бүкіл мемлекеттік машинаны козғалыска 

келтіретін саяси элитанын бір ж ігі, ’’корпорация” .

Мемлекет  күкыксыз  емір сүре  алмайды,  өйткені  к ү кы к жария  билікті 

занды  түрде  бекітеді.  Тек  мемлекеттін  ғана  коғамдык  өмірді  кұкы кты н, 

занның кемегімен реттеуге күкысы бар. Заңнын көмегімен мемлекет саяси 

институт ретінде белгілі бір коғамдык катынастар тәртібін бекітеді, сонымен 

катар мемлекеттік аппараттың кұрылымы және кызметінінтәртібін женге 

салады.

М емлекеттін  негізгі  белгілерінін  арасында  салыктар  манызды  рөл 

аткарады.  Салыктар  жария  б и л іктің   өз  функцияларын  жүзеге  асыру 

барысында мемлекеттін шығарған шығынын жабу үшін азаматтардан және 

коммерциялык ұйымдардан алынатын міндетті төлем. Салыктар мемлекетгін 

экономикалык дербестігіне  мүмкіндік  береді, олар мемлекеттік бюджетті 

толыктыратын басты көз болып саналады. Дүрыс жүргізілген салыксаясаты 

елдіңәл-аукатын өсіруге және экономиканы көтеруге ыкпал етеді.

Казакстан  Р еспубликасы ны н  салы к  саясаты  бүгінде  мынандай 

эпитеттермен:  ’’ шамадан  тыс  салыктар” ,  ’’ кұртаты н” ,  ” іске  аспайтын 

салыктар” ,  ’’жүмыс  істеуге  ыкыласты  тойтаратын”   -   деп  айтылып  жүр. 

Мүндай  салыктар  кәсіпкерлерді  оларды  төлемеудін  түрлі  жолдары  мен 

күрамдарын  іздестіруге  мәжбүр  етуде.  Осындай  салык  саясатынын 

нәтижесінде Казакстан өнім өндірушілері азап шегеді. Сонымен катар салык 

кызметін жетілдіру міндеті өзекті мәселеге айналып отыр, себебі мемлекеттік

218

казына салыктын ете үлкен пайызын  ала алмай келеді. Осыдан  Казакстан 

салык инспекциялары мен полицияларына білікті мамандар дайындаудын 

манызы артып отыр.

Егемендік  мемлекеттін  манызды, айкындағыш  белгілерінін бірі  болып 

есептеледі.  Мемлекет  аумағынын  көлеміне,  халкынын  -   ел-жұртынын 

санына, саяси режиміне карамастан егеменді болады.

Мемлекет егемендігі аумактынтұтастығы мен бөлінбейтіндігі, шекаранын 

бүлжымастығы  және  іш кі  істеріне  араласпау  сынды  негізгі  принциптерді 

камтиды.

Адам  үшін  ” к ұ к ы к   пен  бостандык”   ұғымдары  кандай  мәнді  болса, 

мемлекет үшін де ’’егемендікн үғымы сондай мәнді. Мемлекеттік егемендік 

экономикалык, саяси және кұкыктыкаспектілерден түрады. Мемлекеттін 

белгісі  бола  отырып,  егемендік  мемлекетті  саяси  катынастардын  ерекше 

субъектісі, коғамнын саяси жүйесінін басты компоненті ретінде сипаттайды.

Осымен байланысты мемлекеттін негізгі саяси институт ретінде коғамнын 

саяси  тұракты лы ғы н  камтамасыз  ету  жэне  алуан  түрлі  мүдделердін 

кактығысына жол бермеу, бүл мүдделердін үйлесушілігі мен келісуге жету 

міндеттерін  шешуге  тиіс  екенін  айтуымыз  кажет.  Мемлекеттін  міндетіне 

азаматтардын  кұкы   мен  еркіндігін  корғау, олардын  кауіпсіздігін, тәртіпті 

камтамасыз ету енеді.

Жоғарыда  айтылғандардын  негізінде  мемлекетке  мынандай  аныктама 

беруге болады.  Мемлекет бүл -  онын барлык азаматтары үшін міндеттілік 

сипаты  бар,  мемлекеттік  биліктін  көмегімен  белгілі  бір аумакта  қайсыбір 

халыкты ұйымдастыруға жэне онын өмірін баскару үшін  күрылған негізгі 

саяси  институт.  Мемлекеттін  мәні  онын  функцияларынан  толығырак 

көрінеді.

Мемлекеттін функциялары бүл коғамдыкөмірді мемлекеттік реттеудін 

мәнісін  және  ерекшелігін  нактылы  көрсеткен  онын  кызметінін  негізгі 

бағыттары.

Мемлекет  функцияларынын  жиынтығы  коғамдык  өмірдін  әр  түрлі 

саласында мемлекеттік органдар тарапынан болатын реттеушілік кызметті 

көрсетеді. Мемлекеттікфункцияларды іш кі жэне сырткы деп белудәстүрі 

ка л ы пта ска н . 

Іш к і 

ф ун кци я ла р ы на  

саяси, 

э ко н о м и ка л ы к , 

үйымдастырушылык, күкы кты к, әлеуметтік, мәдени-тәрбиелік міндеттерді 

жаткызу керек. Сырткы функиияларынын катарына: сырткы саяси, сырткы 

экономикалык мемлекет кызметін жэне мемлекет шекарасын корғау міндетін 

айтуы м ы з  ка ж е т.  Осыган  орай  м е м л е ке ттін  іш к і  ж эне   сы р ткы  

функцияларынын  тығыз  езара  байланыстылыгын  жэне  езара  себепші 

болатынын атап айткан жен.

Мемлекеттін  бүкіл  функцияларынын  мазмүны,  келемі  жэне  керініс

219

табуы коғамнынтипіне, саяси жүйесіне, саяси режиміне, мемлекеттік басқару 

және мемлекеттік кұрылысыныңформасына байланысты болады.

М ем л екеттік  баскару  формасы  бұл  м ем лекеттік  б и л ік  ж оғарғы  

органдарының  ұйымдастырылуы  мен  өмір сүруі  жэне  олардын  халыкпен 

езара тығыз карым-катынастарынын тәртібі. Мемлекет баскару формасына 

карай монархиялык жэне республикалык болып ажырайды.

Монархия бүл биліктіңтолық немесе жартылай бір адамнын -  монархтын 

(король,  патша,  шах,  хан,  император  жэне  т.б.)  колына  шоғырлану^і. 

Монархия институты казірдінөзінде әлемнін 30астам елінде сакталған.

Монархия екі түрлі болады: абсолюттік жэне конституциялык. Абсолютті 

монархия бұл мемлекеттік билікті бір ғана монарх іске асыратын және оған 

ешкандай шек койыдмаған мемлекеттік баскару формасы. Бүгінде осындай 

баскару формасы Сауд Арабстанда, Катарда, Оман мен Брунейде орын алған.

Конституциялык  монархия  абсолюттік  монархияға  карағанда  монарх 

б и л ігін ін   белгілі  бір  дәрежеде  занмен,  коғамда  жүзеге  асып  отырған 

конституция негізіндегі дәстүрмен жәнет.с.с. шектеу коюмен айырмашылығы 

бар. Конституциялык монархия дуалистік және парламентгікболып бөлінеді. 

Дуалистік монархия үшін монархтын кодына көбіне көп аткарушы биліктін 

және аз ғана зан шығарушы биліктің берілуімен сипатталу тән. Монарх вето 

коюға, парламенттің жоғарғы палатасын тағайындауға кұкылы.  Баскарудын 

мүндай формасы Иордания, Кувейт, Мароккода кызмететуде. Парламенттік 

монархияда  мемлекет басшысы окілеттілік  функцияларын  және біршама 

аткару билігін  иеленген.  Мемлекет басшысынын парламент шешімдеріне 

кейде ’’ветон коюға кұкысы бар, бірак бұл практикада колданылмай келеді. 

Казіргі  монархиялардын  басым  көпш ілігі  парламенттік  монархия  болып 

саналады.  Парламенттік  монархияда  үкіметті  парламенттік  кө п ш іл ік 

калыптастырады жэне ол  монархка емес, парламент алдында есеп беретін 

болады. Казіргі кезде парламенттік монархия Англияда, Швеиияда, Данияда, 

Бельгияда, Испанияда, Голландияда, Лкжсембургте, Норвегияда, Жапонияда 

және т.б. елдерде өмір сүреді.

Парламенттік  пен  ко нституц иял ы к  монархиянын  республикадан 

айырмашылығынын шамалы екенін айткан жөн.

Республика  —  бұл  м ем лекеттегі  ж о ға р ғы   б и л ік т ін   сайлануш ы 

органдардын  -   парламенттін,  президенттін  күзырында  болатын  баскару 

формасы. Демек, республикада биліктін козі — халык, ол белгілі бір мерзімге 

мемлекеттік жоғарғы органдарды сайлайды. Бүгінгі танда республиканын: 

парламенттік,  президенттік,  жартылай  президенттік  (аралас)  үш  негізгі 

түрлері  бар.

Баскарудын  парламенттік  формасы  жағдайында  халы к  үкім е тті 

калыптастыратын  және оған немесе онын мүшелеріне сенімсіздік білдіріп

220

кері шакырып алатын парламентті сайлайды.  Бұл жерде үкіметмүшесі мен 

парламент депутаты  кызметін  бірге  атқаруға  мүмкіндік  жасалған.  Накты 

билік  үкімет  басшысы  премьер-министрдін  немесе  канцлердің  колында 

болады. 

П резидент 

(м ем лекет 

басш ы сы ) 

н е гіз ін е н  

ө к іл д ік  

(представительские)  жэне  салтанатты  (церемониальные)  функцияларды 

иемденеді. Премьер-министр президентке парламента тарату жонінде үсыныс 

жасай  алады.  Бүл  жерде  президенттін  рөлі  конституциялык  монархтын 

рөліне  ұксас.  Баскарудын  парламенттік  формасы  Италияда,  Германияда, 

Грекияда, Түркияда жэне баска да елдерде өмір сүріп отыр.

Президенттін  бір  мезгілде  мемлекет  басшысы  жэне  үкімет  басшысы 

болуы,  іш кі  жэне  сырткы саясатка  басшылык жасауы,  карулы  күштердін 

колбасшысы  болуы  президенттік  республиканын  ерекше  белгісі  болып 

саналады.  Билік функцияларын зан шығарушы жэне аткарушы деп накты 

белу де  коғамда орын  алған.  Парламенттін үкіметке сенімсіздік танытуға 

м ү м к ін д ігі  ж о к .  П ре зид енттін  парламентті  таратуға  кұзы ры   ж о к. 

П резиденттік  республиканы н  ү л гіс ін   А К Ш   керсетіп  отыр.  Бүгінде 

президенттік республика Бразилияда, Аргентинада, Венесуэлада, Ресейде, 

Казакстанда жэне баска елдерде кызмет аткарып келеді.

Жартылай президенттік (аралас) республиканын ерекшелігі сол, үкімет 

әрі президенттің, әрі парламенттіналдында жауап беретіндігі.  Баскарудын 

бұл  формасы  күш ті  президенттік билік  пен  аткарушы  биліктін кызметіне 

парламент  тарапынан  катан  бакылау  коюды  үлестіруге  негізделген. 

Жартылай президенттік республиканын сондайтиптілік мысалын Франция 

керсетіп  отыр.  Сонымен  катар  баскарудын  бүл  формасы  Австрияда, 

Порту галияда, Финляндияда жэне баска да елдерде мыктап орныккан.

М емлекеттің  аум акты к-ұйы м ды к  кұрылымы  оны н  кұрылысынын 

формасы  болып  саналады.  М ем лекеттік  кұры лы сты н  формасы  бұл 

мемлекеттін  үлтты к-а ум а кты к  ұйымдастырылуы  жэне  орталык  пен 

аймактықбилік органдарынын езара карым-катынас тәртібі.  Мемлекеттік 

кұрылыс  формалары  әр  түрлі  болуы  м үм кін.  Саясаттануда  мынандай 

формаларды:  унитарлык  мемлекет,  федерация,  конфедерация,  империя, 

протекторатсияктыларды беліп керсету кабылданған.

Унитарлык  мемлекет  бұл  е зінін  кұрамында  мүшелік  кұзырлы  баска 

мемлекеттік  түзілімдері  ж о к,  карапайым,  біртүтас  мемлекет.  Мүндай 

мемлекеттерде біртүтас жоғарғы органдар жүйесі мен біртүтас зан шығару 

жүйесі  жүмыс  істейді.  Бүған  мысал  ретінде,  Испания,  Венгрия,  Болгария, 

Дания, Казакстан жэне баска да елдерді атауга болады.

Федеративтік  мемлекет  бүл  эр  түрлі  жеке  мемлекеттер  түзіл ім інін  

біртүтас  одакты к  мемлекетке  ез  еріктерімен  б ір ігу і.  Федерациянын 

унитарлык мемлекеттен айырмашылыгы онын екі жогаргы билік органдары

221

ж ү й е с ін ін ,  яғни  федеративтік  органдар  мен  оған  сәйкес  федерация 

мүшелерінің билік органдарының, федералдык заң шығарушы ұйыммен катар 

федерация  субъектілерінің  заң  шығарушы  органдарының  болуында. 

Федеративтік  мемлекеттер  катарына  Ресей,  А Қ Ш ,  Үндістан,  Канада, 

Мексика, Австрия, Нигерия, Бразилия, Танзания жэне баскалары кіреді.

Конфедерация -  бұл сирек кездесетін саяси кауымдастыкты ұйымдастыру 

формасы.  Шындығында,  конфедерация  біздін  түсін ігім іздегі  мемлекет 

үғымынын  катан  мағынасын  бермейді.  Конфедерация  бұл  саяси,  әскери, 

экономикалык жэне т.б.  максаттарға жету үшін  кұрылған дербес тәуелсіз 

мемлекеттердің одағы.

Федерациямен  салыстырғанда  бұл  баяндылығы  азырак  мемлекеттер 

бірлестігі шамалы уакытөмірсүреді.  Конфедерацияларне ыдырайды немесе 

федеративтік  мемлекеттер  болып  кайта  күрылады.  Конфедеративтік 

мемлекеттер мысалына, Шведцарияны, Еуропалыкодақтар, Тәуелсіз елдер 

достығын (ТМ Д) айтуға болады.

Мемлекеттік күрылыстын өзіндік формасы — империялар. Империялар 

мемлекеттік  түзілімде  болып  табылады,  оларды  аумақ  колемі,  жергілікті 

билікті  өзіне  бағындырған  күш ті  орталык  билік,  халыктың  —  ел-жұртын 

алуан түрлі этникалыкжәне мәдени құрамы айырыкша ерекшелейді. Әртүрлі 

уақытта,  әр  түрлі  дәуірде  жер  шарының  барлык  кұрлығындағы  әр түрлі 

халыктарда  өмір  сүрген  империялар:  Кытай,  М онғол,  Рим,  Византия, 

Германия, Француз, Ресей,  Британия жэне т.б. адамзат тарихынан белгілі. 

Империялар  күш ті  ұлттык  мемлекетке  жана  аумакты  күш пен  немесе 

салыстырмалы түрде бейбіт жолмен косып алу аркылы пайда болады.

Жоғарыда аталған  мемлекеттік  кұрылыс формаларымен  катар тарихтағы 

тағы  да  бір  оның  ерекшелікті  формасы  —  гіротектораттар  орын  алған. 

Протекторат  —  бұл  әлсіз  мемлекеттің  күш ті  мемлекеттін  формальды 

камкорлығында  болуы,  әдетте  осы  жағдай  әлсіз  мемлекеттін  егемендігін 

жоғалтуға жәнеоны басып алуға жалғасады. Мысалы, Израиль Палестина жерін, 

А К Ш  Иракты басып алды, сәйтіп олар сол елдерге протекторатгыкты орнатгы.

Мемлекетті  типтеу  баска да  белгілеріне  карап,  сонын  ішінде  олардын 

аумактарында  әрекет  ететін  зандар  мен  к ү к ы к   нормалары  бойынша  да 

жүргізілетінін айтуымыз керек. Осы белгіге сэйкес мемлекеттер кұкы кты к 

жэне  к ұ к ы қ т ы к   емес  болып  болінеді.  Көрне кті  ежелгі  Грек  ойшылы 

Аристотель осы орайда: "Заннын бил iri ж о к жерде мемлекеттік күрылыс та 

болмайды. Зан бәріне билік етуі тиіс” 1 деп жазған.

Ғ ылыми әдебиеттерде күкы кты к мемлекетке әртүрлі аныктама берілген. 

М енін  ойымша,  оларды  жинактай  келіп  оған  мынандай  аныктама  беруге 

болатын сиякты. К ү кы кты к мемлекет дегеніміз — бүл практикада занның.

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: