'А ристотель.  Соч.  В 4 т .  —  T .4.  —  М .,  1976-1983.  —  с.  484,  508

меншіктінтабанды түрдегі коргаушысы болды. Ол географиялыкфактордын 

коғамның саясн өміріне ыкгіалы туралы ойды да айткан ойшыл.

Антикалы кдүниенінсаяси ойы  Ежелгі  Грекиямен шектеліп  калмайды. 

Ежелгі  Римнін  де  саяси  ойы  айтарлыктай  жетістіктермен  сипатталды. 

Саясаттын бірегей  идеялары  да.мыған  Рим  ойшылдары  шығармаларынын 

арасында Тит Лукреиий  Кардын (б.д.д 99-55) “ Заттардынтабиғаты туралы” 

поэмасы ерекше көзге түседі. Ол күлиеленушілік демократиянын идеологы 

болды. Ежелгі Грекия ойшылы Демокритгын көзкарастарын жактай отырып, 

Кар мемлекеттін пайда болуын тарихи процесс ретіндедәлелдеді,  күлдыктын 

еткінш і сипаты туралы да айтты.

Ежелгі  Римнің аса корнекті саяси ойшылы және мемлекеттік кайраткері 

М арк  Тулий  Цицерон  (б.д.д  106-43)  болды.  Ол  о з ін ін   артына  үлкен 

интеллектуалдык м үралар калдырды. Алайда онын саяси ойлары ‘‘Мемлекет 

туралы",  "Зандар туралы” .  ''Республика туралы" жэне баска да енбектерінде 

мейлінше толы к  жэне жүйелі түрде баяндалды.

Цицерон  білім.аі  адам  болгандыктан  Платоннын,  Аристотельдін жэне 

Ежелгі  Грекиянын баска да ойшылдарынын саяси  ілімдерімен  өте  жаксы 

таныс болды. Олардын кептеген идеяларын кабылдап,  оларды Ежелгі Римнін 

саяси болмысына бейімдеді.

Мемлекетгі  Цицерон ортак іс,  бүкіл халықтын жалпы жағдайы ретінде 

түсінді.  Платон мен Аристотель сиякты  Цицерон да мемлекетті адамдардын 

игілігі үшін жасалады  жэне адамдардын бірге өмірсүру кажеттілігінен пайда 

болады деп үғынды.

Цицерон мемлекеттің негізгі міндетін жекелеген адамдардын арасындағы, 

сондай-ак  ко га м н ы н   эртүрлі  ж ік т е р ін ін   арасындағы  катынастарды 

үилестіруден  көрді.  Мұндай жағдайда  адамдардын әртүрлі  кажеттіліктері 

барынша толығырак канағаттандырылатын болады деп білді.

Ол  Гілатон  мен  Аристотель  сиякты  мемлекетті  баскару  формасын 

аныктауда мемлекеггінеркін мүшелерінін ортак мүддесін көрсетумен катар, 

олардын  колданыстағы  зандар  шенберінде  өзара  әрекеттерін  үйлестіруін 

мемлекеттін мінде гті белгісі санады.

Цицерон  Ежелгі  Грекия  ойшылдары  Платон  мен  Аристотель  сиякты, 

мемлекеттік  баскарудын  “ таза”   формаларынын  бір  жактылығын  атап 

корсеп і. Ол үшін тирания түріндегі,  байлар мен танымал адамдардын немесе 

тобырдын сүркия  топтарынын түріндегі  ел билеу де бірдей тиімсіз болды. 

Белгілі болған баскару формаларынын аса жаксы вариантына,  ойшыл,  сол 

формалардын жаксы сапаларынын жиынтығынан тұратын белгілі баскару 

формаларынын аралас вариантын жаткызады.  Баскарудын аралас формасы 

түракты. Цицерон “ Мемлекеттуралы” деген енбепнде оны нтұрактылығына 

магистрлердіц  билігі  ж еткіл ікті  болу  үшін,  кенесте  алдынғы  катарлы

35

адамдардын ыкпапы жеткілікті болу үшін жэне халыктын жеткілікті еркіндігі 

“ кұ к ы к   пен  кү зырларды  тен  бөлуді”   жүзеге  асыру  ушін  кепіддік  береді. 

К азірп тілмен  айтканда  Цинероннын теориялык  ізденісінде де  кү кы кгы к 

мемлекеттін  манызды  принниптерінін  бірі  —  билікті  бөлу  теориясынын 

бейнесі берілген.

Осымен байланысты  Цицероннын сінірген енбегі  онын баскаруіиылар 

мен  баскары луш ы ларды н  өзара  ка ты м -ка т ы н а с ы н ы н   к ү к ы к т ы к  

принииптерін калағандығындаеді: “ заңнык ыкпалына тек кейбір.  таңдаулы 

аэаматтар  ғана  емес.  бәрі  түсуі  тиіс".  Осылайша  ол  кү кы кты к  мемлекет 

теориясы негіздерін калады.

Цицерон  әділетті  зандар  мәселесін  көтеріп,  езінше  шешеді,  онын 

пікірінш е  әділеттілік  кез  келген  зан  шығармашылығынын  әлеуметтік- 

із г іл ік т ік   не гізі  ретінде  к ә р ін у і  тиіс.  Ол  әділ  зандардын  әлеуметтік 

маныздылығын жан-жакты ашып,  “ кемістігін түзетуГтиіс,  сонымен катар 

“ ерлікке сілтеп,  соны оятуы”  кажет. Сондай-акәділ зандардан,  — деп атап 

керсетті  Цицерон,  — ' өмір ережелерін шығару керек” .  Бүл бүгінгі танда да 

өзектілігін жоймаған пікір.

Ежелгі  Рим  ойшылынын  айтарлыктай  сіңірген  енбегі  халыкаралык 

катынасгарда келісімдер жасаудын  кажеттілігі  мен  оларды  міндетті түрде 

бүзбай  орындау  принцигіін  негіздеуінде  еді.  Ол  халыкаралык  к ү к ы к  

теориясынын негіздерін калады.

Цицерон оз мемлекетінін жаулагі алушылығына,  дүниежүзіне үстемдік 

етсем деген үмтылысына карсы болмаса да,  гуманист ретінде тұткындар мен 

женілгендерге адамша карауды колдады.

Цицероннын саяси  ілімдері  кайта  орлеу дәуіріндегі  және  одан  кейінгі 

замандардағы ойшылдарға үлкен ыкпал етті.

Ежелгі  Римде  юриспруденииянын  жасалуы  саяси  және  к ү к ы к т ы к  

ойлардын  айтарлыктай  ж е тіс тігі  болғандығын  корсетсе  керек.  Рим 

ойшылдары,  зангерлері (б.з.І-ПІ ғғ.) саяси ілімдермен тығыз байланыскан 

күкы кты н жалпы теориясы саласында жәнс жекелеген күкыксалаларында 

зан мәселелерінін аукымды кешенін мүкият дайындады.

Сайып келгенде,  ежелгі дүниедегі саяси идеялар жалпы элеумепік-саяси 

ілімдерде манызды орындардын бірін иемденген. Көрнекті ойшылдар адамзат 

өркениеті өмір сүруінін алғашкы кезінде-ак мемлекеттін мәні мен  мәнісін 

ойлаған,  оны коғам дамуынын басты күралы ретіндекорген. Ежелгі дүниенін 

алдынгы  кагарлы акылдыларынынсаяси  козкарастары бүгінгі күнге дейін 

күнды. Оларға біздін замандастарымызсаяси теорияларды жасағанда,  казіргі 

саяси жағдайғаталдау жасағанда жүгінеді.

Ежелгі дүние ойшылдарыньін теориялык идеялары одан кейінгі оріа ғасыр 

мен  КайтаӨрлеу дәуірінінсаяси ойларынын дамуына негізболды.

36

2. Орта гасырлар мен Кай га өрлеу дәуіріндегі саяси ойлар

Орта  гасырлар  (б д.  IV -X V   гг.)  адамзат  тарихында  ежелгі  дүниемен 

салыстырганда когамдык ойдын,  әсіресе прогрессивті ойдын токырауымен 

снпатталады. Бүл саяси ілімдерге катысты да айтылган.

Орта гасырлар үш ін діни-этикалыкформада анык көріністапкан,  саяси 

мәселелерге теологиялык түрғыдан  келу  негізгі  белгісі  болып табылатын 

саяси ойлардынерекшелікті типі тән.

Саяси ойлаудың орта гасырлыктипі феодализмнін пайда болып дамуынын 

барлыккезенінде үстемдік етті.

Саяси  ойларды н  айтарлы ктай  дамуы  ортага сы рл ы к  Ш ы ғы с 

ойшылдарынын  енбектерінде  көрініс  тапты.  Онын  аса  корнекті  өкілдері 

болып әл-Кинди,  Бируни,  ол-Фараби,  Ибн-Сина,  ОмарХайям,  Ганджеви 

Низами,  Әлішер  Науаи  және  баскалары  саналды.  Епді  осылардын 

кейбіреулерінін ганасаяси көзкарас гарын карастырамыз.

К ін д ік  Азияда,  Шыгыста,  Еуропада гылымнын,  философиялык және 

әлеуметтік-саяси  ойдын  дамуында  үлкен  рол  аткарган  Сырдариядагы 

(Казакстан)  Фараб  каласында  туган  үлы  галым  Әбунасыр  Мухаммед  ол- 

Фараби (870-950) болды. Онынсаяси көзкарастарына ‘‘ Казакстандағы саяси 

ойлар”  деген параграфында жекетокталамыз.

Әзірбаііжандык прогрессивті когамдык-саяси жэне философиялыкойдын 

көрнекті өкілі ойшыл  Ганджеви  Низами ( 1141-1203) болды,  ол феодалдык 

аксүйе ктерд ін  зорлы к-зом бы лы гы на  карсы  ш ы гы п,  езілген  халык 

бүкарасына жанашырлыгын таньпты. Онын негізгі шыгармасы -  “ Хэмсэ” 

(“ Бес казына” ) бес поэмадан туралы. Олар: “ Купиялар казынасы” ,  “ Хорстар 

жэне Ш ырын” ,  “Ләйлі мен М әжнүн” ,  “ Жеті сулу”  жэне “ Ескендір-наме” .

Низами шыгармашылыгы өзінінтүп тамырымен эзірбайжан халкынын 

когамдык-саяси өмірінінтереніне кетеді,  халыкданалыгынан.  ертегілерінен. 

фольклорынан нәралып,  енбекші букаранын мүддесін білдірді. Низами фек, 

араб жэне үнді философиясының білгірі болды.  Плиния мен  Птолемейдін 

туындыларын  келтіруі.  сонымен  катар  Авестамен  таныс  болуы  онын 

окымыстылыгын  дәлелдейді.  Ол  “ Ескендір-наме”   поэмасын  дайындауда 

христиан,  еврей жэне пехлевиядеректерін колдангандыгын айтты.

Низамидын жогары көркем поэмалары терен әлеуметтік-саяси мазмунга 

толы.  Коркем  шыгармашылыктын кундылыгын  ол түптеп  келгенде онын 

мазмүнынын  маныздылығынан,  адамзат  прогресіне  кызмет  етуінен, 

бишаралык  халге  гүскендердін  бакыт  уш ін  куресінен  жэне  т.б.  сол 

сияктылардан  көрді. Онын сенімі  бойынша,  поэзия адамдарды дуние  мен 

омірге дүрыс  көзкараска үйретуі тиіс,  жогары сезімді тәрбиелеп,  ерлікке 

дем беруі керек,  жаркын болашакка,  бакытты өмірге жол корсетуі кажет.

Ө зінін когамдык-саяси көзкарастары мен идеалдарын Низами шахтарга

37

тікелей “ Өсиет” формасында білдірді.  елдегі етек алған зорлык-зомбылыкты, 

бассыздыкты  және  канауды  әшкерлеу түрінде,  идеалды  когам-утопияны 

бейнелеу аркылы да көрсетті.

Низами  шындыкты  танудағы  адами  акыл-парасаттын  рөлін  жоғары 

бағалады.  Адамнын акылы  оны  коршаған  кұбылыстарды тануға  кабілетті 

деп  санады.  Ө з ін ің   м ін е з-кұ л кы н д а   адам  -   адамды  жануарлардан 

ерекшелендіретін акылды басшылыкка алуы-керек, -  деп атап айтты Низами. 

Теорияда  және  практикада акылдың  жаркындығы сенімді  жол  керсеткіш 

кызметін аткарады. Акыл-өнеге — адамгершілік негізі. Ол адамныңтабиғатқа 

үстемдігін  орнатқызатын  қоғамдык-шындыкты  танудын  көзі  ғана  емес, 

сонымен катар акыл коғамдык-саяси өмірдің барлыксалаларында үстемдік 

етуі тиіс және адамдарды шын жолға бағыттауы керек. "Т е к дүние істеріне 

акылмен карайтын адам ғана дүниеде басын жоғары коя алады" ("Ескендір- 

наме” ) . Осыдан шыға отырып,  ғылым адамдарынын,  даналардын ксғамда 

кө р не кті  орын  алуын,  ел  билеуш ілерінің  кенесшілері  болуын  ж-әне 

мемлекетті,  қоғамды баскаруға қатынасуын талап етті.

Низами әділеттілік идеясын коғамнын ен мыкты негізі деп санады. Онын 

п ікір ін ш е ,  адамдардын  арасындағы  катынастарда  әділеттілік  орнаған 

қоғамдык және мемлекеттік күрылыс кана берік және үзакка барады.

Ө зінін шығармашылығынын ерте кезенінде  Низами халыкты  “ білімді” 

және “ әділ”  билеуші баскарса бакытка жеткізеді лесе,  кейін ол кез келген 

монархтын халыкты езетіндігі жөніндегі ойға келді. Ө зінін сонғы поэмасы 

“ Ескендір-намеде”  ойшыл еркіндік пен әділеттілік салтанат кұрған,  барлык 

адамдар м үліктік жэне саяси катынастарда тен,  енбекшілдігімен және әдет- 

ғүрыптарынын  тазалығымен  ерекшеленетін,  етірікті,  кызғаншактыкты, 

өштесуді,  кастыкты  білмейтін,  соғыс  жүргізбейтін,  кан  төккізбейтін 

алыстағы Солтүстікте калыптаскан идеалды коғам жөнінде армандады.

Феодалдыкбилеушілердіңдеспотизмінежәне сословиялыктеңсіздікке 

карсы шығып Низами шахтарды халыктың “ азаптаушысы” деп атады. Ойшыл 

халыкты ез кұкын корғауға шакырады,  “ лайыксыздарға берілмеуге” ,  канау 

мен зорлык-зомбылыкка карсы күресуге үндейді. “ Бұл шатырда аяғыңа кісен 

салып неге жүрсің сен? — деп жазды ол. — Өзінніналкымынды осы арканнан 

босат" (“ Хорслармен Ш ыры н” ) .

Низами  әділ  сотты  елде  әділеттіліктін  үстем  болуынын  манызды  алғы 

шарты деп санады. Ол падишахка,  патшалар мен билеушілерге елді жаксы 

баскару  үш ін  және  әділ,  шыншыл,  бұра тартпайтын  сот үш ін  патшалык 

кұру тапсырылғанын  кадап  айггы.  Үкімдер еш кімнін  жоғары  жағдайына, 

байланысы мен байлығына карамай жасалуы керек.

Сол кездегі үстемдік еткен идеяларға кұрметпен карай отырыгі,  Низами 

кейде  тағдырға  бой  ұсыну  жөнінде  де  айтты:  бәрі  де  күдайдын  ыркымен

38

болатындыктан,  адамтағдырынатүскеннін бэріне көнгіштікпен шыдау керек. 

Алайда 

ол халыкбукарасына сол күрылыска бағынуды сендіруді жәнеоны 

канау мен езуге кенуге үйретуді максат еткен үстемдік етуші мүсылман діні 

үйреткен  фатализмді  жеке  бастады.  Низами  халыкты  өз  күкын  ерлікпен 

коргап 

калуға,  тирандармен,  канаушылармен және жәбірлеушілермен күрес 

ж ү р гіз у ге . 

отанын сүюге шакырды.

Отаны мен халкына ыстык ыкласпен берілуді  Низами бүкіл халыктардын 

бейбіт ынтымактастыгы илеясымен үштастыралы. Әр халык үшін еркіндік 

пен  тәуелсіздікті  талап  етіп,  ол  “ Ескендір-наме”  поэмасында  бөтен  елді 

баскан жаулаушынын аяғы бүл елде үзактұра алмайтын  жырткыш аннын 

аяғы -д е п  жазды.

Низами  барлык  адамдарды  үлысына  және  дініне  карамастан  тен  деп 

есептеді. “ Ескендір-наменін" (“ Игбал-наменін” ) екінш і бөлімінде негрдін 

кара терісіне  көніл  аудармг.у  керектігі,  онын терісі  кара  болғандығымен 

ж ү р е гін ік  таза  екендігі  айтылады.  Низами  шығармаларында  жағымды 

кейіпкерлерболыпәртурлі ұлыстардыңадамдары: әзірбайжан кызы Нұшаба, 

парсы  Бахрам,  грек  Александр  Македонский,  славяндык  патша  кызы 

Насринуш,  египеткы 

і ы

 

Мария жәнет.б. бейнеленеді.

Низамидын шығармалары  өз дәуірінін энциклопедиясы іспетті болды. 

Онда  ә л е у м е ттік-с а я с и  

материалмен 

катар  философия 

мен 

жаратылыстанудан,  психология мен педагогикадан,  тарих пен филологиядан, 

этика мен эстетикадан,  экономика мен діннен аукымды материалдар берілді. 

Онын шығармашылығы одан кейін де Шығыс пен Батысгың алдынғы катарлы 

әлеуметтік-саяси ойының дамуына үлкен ыкпал жасады.

Орта Азия  мен  Шыгыстагы  когамдык-саяси ойдын дамуында өзбектін 

көрнекті акыны әрі ойшылы Әлішер Науаидын ( 1441-150! ) шыгармашылығы 

зор  пр огре ссивтік  рол  агкарады.  Науаи  тарихпен,  философиямен, 

ке с кін д е м е м е н , 

сэул е тпе н, 

м узы ка м е н  айналы сты, 

мэдениет 

кайраткерлеріне камкорлык жасады.

Науаидын шығармашылығы Мауереннахр мен Алдынгы Шыгыстын көп 

ғасырлык мәдениеті мен коғамдык-саяси идеяларын сінірді. Ол “ Шардиван” 

(Тортлирикалыкжинак),  "Хэмсэ"(Беспоэма),  “ Махбубэлкулуб” (Ғашык 

жүректер),  “ Мухакамат әл  лугатайн”   (Екі  тілдін салмагы)  жэне  баска  да 

кы зы кты   шығармалар  жазды,  олар  орта  азиялык  жэне  дүниеж үзілік 

мэдениет,  сонымен катар когамдык-саяси ой казынасына косылган кұнды 

үлес болды.

Науаидын  дүниетанымынын  негізінде  пантеизм  жатты.  Ол  табигатты 

күндылыктар казынасы ретінде карастырып,  оны зерттеу адамды бакытты 

етеді деп түсінді.

Дүниеде адамнан  кымбат  еш  нэрсе  жок,  оган  бэрі  кызмет етуі тиіс.  —

39

Науаидын, әлеуметтік-саяси тезисінінбастауы осындай. Ол жердегі өмірді 

жаксы күруға шақырды,  табиғатты аялауға үйретті. Науаи табиғатка деген 

сүйіспеншілік  қүдайға деген  сүйіспенш ілікті тудырады деп  атап  көрсетті. 

Сонымен  бірге  пантеизмге  күрмет  көрсете  отырып,  ол  күдай  табиғаттан 

көрінеді деп сендірді.

Науаи жатып ішерлерді,  арам тамактарды,  халыкты канаған мұсылман 

дін басыларынын надан окілдерін маскаралады. Ойшыл елді бөлшектеуге, 

өзаратартыстарғатүбегейлі  карсы болды;  ол басында “ әділ  патшасы” бар 

біріккен ірі мемлекет кұруды қолдады.

Ө з ін ің   шығармаларында,  атап  айтканда,  “ Фархад  пен  Ш ы р ы н ”  

поэмасында,  ойшыл  әділеттілікті,  акылдылыкты  және  адамгершілікті 

жырлады. Ол әділетсіздік пен тиранияны,  өтірік пен екі жүзділікті сынады. 

“ Кімде кім  дәлдікті білмесе — дегі үйретті ол,  — ұятты да білмейді” . “ Тілін 

шындыкты айта алатын болса,  оны алдаудың кірімен былғама” . X V  ғасыр 

жағдайында Науаи реакция күштеріне қарсы күрес жүргізді,  зайырлы білім, 

ағартушылык үшін күресіп бақты.

Ө зінін   әлеуметтік-саяси  көзкарастары  бойынша  Науаи  “ ағартушы” 

монархия идеясынан асып кете алмады және “ ен жақсы ел билеушілерін” 

халыктың игілігіне камкорлық жасауға шакырды.

Науаи  халыктар  арасындағы  досты кты   ж а қтауш ы   болды.  О ны н 

шығармаларының кейіпкерлері тек әзбек кана емес,  сонымен бірге тәж ік, 

кытай,  үнді,  парсы жэне баска да халыктардынбетке ұстар өкілдері болды.

Өзбек ойшылы енбекке деген сүйіспеншілікті,  отанғадеген патриотгык 

махабатты,  адамға деген сүйіспенш ілікті  үлкен  жігермен  жырлады.  “ Егер 

адам халыкка қамкорлык жасамаса,  — деп жазды ол,  — ондай адамды адам 

деуге болмайды” . “ Адамдар арасында ен жаксы адам  — халкына коп пайда 

келтірген адам” —деп сендірді Науаи. Оныц пікірінше, адамнын адамгершілігі 

халкына  сүйіспеншілік  денгейімен  аныкталуы  тиіс.  Науаи  осы  принцип 

рухында адамдарды  тәрбиелеу  жолымен  жаксы  коғам  кұруға  болады  деп 

есептеді.

Науаидын  әлеуметтік-саяси  козкарастары  тарихи  ш ектеулілігіне 

карамастан,  онын феодалдык күрылыстың аса реакциялык жактарына карсы 

шығуы,  ізгілікпен еркін ойлауды жақтауы оны орта ғасырлык Шығыстын 

корнекті ойшылы жэне мэдениет қайраткері ретінде сипаттайды. Реакциялык 

феодалдык  ақсүйектер  Науаидын  алдынғы  катарлы  идеяларына  карсы 

ұйымдасқан күрес жүргізді,  ойшылды кудалады,  оны нөм іріне кастандык 

жасауды ұйымдастырды.

Орта ғасырлык Шығыстағы саяси ойдын тарихи дамуы тек  Шығыстын 

тана емес,  Еуропанын,  жалпы бүкіл адамзаттын әлеуметтік-саяси іліміне 

косылған үлкен үлес болды.

40

Еуропанын  орта  ғасырлык  саяси  ойынын  ө зінд ік  ерекшелігіне,  ең 

алдымен,  батыстыңсаяси ойына негізінен христиан діні мен Рим шіркеуінін 

к ү ш т і  ыкпалы  себепш і  болды.  Сол  түстағы   саяси  ойдың  орталык 

мәселелерінін бірі кандай билік басым болуы керек — рухани-діни (шіркеу) 

немесе  зайырлык  па  (мемлекет),  деген  мэселе  болды.  Ш іркеудін  саяси 

талаптарын негіздей келіп,  онын идеологтары билеушілердін куаттылығы 

шіркеуден  шығады,  ал  ш іркеу өзіне беделді тікелей  Христадан  алады деп 

сендірді. Осыдан христиандықел билеушілерінінсөзсізміндеті -  христиан 

шіркеу басына бағынатындығы болып шығады.

Хрисгиандыксаяси теорияны жасаушылардынбірі епископ Иппонийский 

Аврелий (Блаженный) Августин (354-430) болды,  онын ілімі католицизмнің 

негізін  калады.  Онын саяси  көзкарастары  “ Күдайдын мемлекеті туралы” , 

немесе “ Күдайшыл коғам туралы” ,  “ Еркін ерік туралы”  атты енбектерінде 

жэне баска да шығармаларында баяндалған.

Августиннін гіікірінш е,  кұдай дүниені жаратып кана койган жок,  бірак 

оны  түракты  түрде  жасайды.  Дүниедегі  бардын  бәрінін  шығуы  кұдайдан 

басталады,  сондыктан оны сол калпында кабылдау керек. Онын пікірінше, 

кұлдык  пен  кедейшілік  кажетті  күбылыстар.  Кұлдар  мен  кедейлер  осы 

кажетгілікті дұрыс түсіну керек және оған шыдау кажет. Августин бойынша 

бостандык — бұл жаксылык пен жаманшылыкарасындағы тандау мүмкіндігі 

емес,  керісінше ол күнәда өмір сүруге душар болушылык.

Католик ш іркеуінің мүддесіне адал және берілгендікпен кызмет істегені 

үшін Авгусгин “ Масайраған”  деген атка ие болды және касиетті жүзділердін 

катарына косылды.

Мемлекетті  Августин  күдай  жасаған  әмбебап  тәртіптін  болігі  ретінде 

карастырады. Сондыктан бүкіл билеушілер патша,  хан,  король өздерінін 

билігімен  Қүдайғада,  адамға да кызмет егуітиіс. М ем лекет-бүл коғамдык 

байланыстармен  б ір ік к е н   коптеген  адамдар.  Мемлекет,  тек  жердегі 

игіліктерді  канағаттандыруды  ө зінін  максаты  етіп  қойған,  шындыктан 

айырылған  ері-ктін  үстемдігі.  Мемлекет  езіне  шайганнын  еркін  косып 

алғаннан бері ол коғамдык тиранға айналды. Тек күдайшыл мемлекет кана 

анык  шындыкты  менгереді  және де  онда  жаппай  бірлікке  және  м әнгілік 

дүниеге деген кұлшыныс жүзеге асады.

Августин баскару формаларын жоғары билікке жүктелген міндеттерге 

байланысты ажыратады. Солардын арасында ен негізгісі деп ол  моральдік 

және діни,  әсіресе  К,ұдайды  күрметтеу  және  адамды  сыйлау  міндеттерін 

санайды.  Егерде мемлекетте дінгедеген әділеттілік пен күрметсакталатын 

болса,  онда баскарудын барлык формасы,  биліктін беделі мен окілеттілігі 

сиякты  ген,  оларгабағынатындай лайыкты болады.

Осымен байланысты Августиндік биліктіңтүжырымдамасы мемлекетте

41

дінп және зайырлы екі биліктің бар екендігін көрсетеді,  онда иерархиялык 

тәртіппен  зайырлыктын  діниге,  жердегінін  аспандағыға.  мемлекеттін 

шіркеуге бағынуы уағыздалады.

Августиннін көзкарасына сәйкес мемлекет тек шіркеуге бағынғандыктан 

Кұдай  каласынын бір бөлігі  болуға тиіс.  Августин  мемлекегті  "Күдайдын 

ка р уы ”  ретінде,  ал  билеушілерді  "К үд а йд ы н   кұрал ы ” .  билеушілер 

“ Кұдайдын кызметшісі”  ретінде карастырады және оларға шіркеудін мүддесі 

үшін зорлык-зомбылык жасау әдісін  колдану кұкы н бекітті. Сондыктан да 

А вгустиннін енбектерінде  өздерінін  позицияларын  корғауда  билікті діни 

және  зайырлык  деп  белушілер  де,  мемлекеттік  бүкіл  институттардан 

шіркеудін басымдығын бекітетін клерикализмді жактаушылар дадәлелдер 

тапты жэне тауып та келеді. Орта ғасырда Августиннін түжырымдамаларын 

теократиялык,  клерикалистік  түргыда түсіндіру  басым  болды.  Бүкіл  сол 

дәуір бойы Августиннін түжырымы мемлекетті өзіне бағындырғысы келген 

шіркеудінсаясатын идеологиялыкактау кызметін аткарады.

Августиннін мемлекеттінорны мен рөлі туралы идеялары келесі бір ірі 

христиан  ойиіылы  — доминикан  монахы  Фома  А квинскийдін  ( 1225-1274) 

енбектерінде нактыланып,  одан әрі дамытылды. Олтомизмді негіздеуші және 

онын  дүниетанымындағы  бастапкы  тезисі:  "Философия  -   дін  іл ім інін  

кы зм етш ісі’'.  Онын  ен  манызды  енбектері:  “ Билеушілердін  баскаруы 

туралы",  "Теология жиынтығы” ,  “ Пүткатабынушыларга карсы жиынтык” .

Августин мен Аквннскийді мемлекеітін теократиялык кониепциялары 

жакындастырады. Фома Аквинский зайырлы билікке адамдардын жаны емес, 

тек олардынденесі ғана бағындырылған ден есептеді. Адамдардын рухани 

өмірін  баскарагын  жоғарғыны  тегіс  камтитын  билік  шіркеуге тиесілі.  Ол 

күдай  адамнан  каншалыкты  биік  болса,  діни  билік  жердегі  мемлекеттік 

патшалыкбиліктен соншалыкты биік екенін түжырымдады.

Алайда  А в гу с т и н   мен  А к в и н с к и й   идеялары ны н  арасында 

айырМашылыктардабар,  өйткені оларәртүрлі коғамдык-тарихи жағдайларда 

(оларды жеті гасыр боліп түр) енбек етті  және әргүрлі  методологияға арка 

сүйеді. Августин платонизмнің ізін куушы болса.  Аквинский Аристотельге 

арка  сүйеп,  христианд ы к  дүниетанымды  негіздеуге  ты ры сгы .  Ол 

Аристотельдін адам — бұл “ саяси жануар” ,  соған сәйкес,  өзінінтабиғатынан 

коғамдык тірш ілік  иесі,  ал  мемлекет оны  калыптастыратын  азаматтардан 

бүры н  пайда  болған  та биғи  тү з іл ім   си якты   ереж есін  кабылдады. 

Аристотельдін осы ойына А квинский езінше мазмұн берді. Онын пікірінше, 

мемлекет  болмыс  ретінде  логикалык түрғыда  өзінін  бастауын  әлдекайда 

ертерек  Құдайдан  алады.  Я ғни,  мемлекет  А кв и н с ки й д ін   түсінігінде, 

күдайшылыкпен жасаудын нәтижесі.

Сонымен  бірге,  мемлекетті  күдай  жасағанын  жәй  ғана айтып  коймай,

42

мемлекеттін  пайда  болу  кажеттігін 

ұ т ы м д ы  

дэлелдермен  негіздейді.  Ол 

былайша ой толғайды: әлеуметтік кауымдағы өмір адам үшін табиғи нэрсе. 

яғни,  адамдардын  кез  келген  кауымдастыкка  бірігу  ыкыласы  да  табиғи. 

Алайда  кез  келген  кауымдастык белгілі  бір  максаттарды  жүзеге  асырады, 

оларды іске асыруда кауымдастык үстемдікті орағытып өтуге көмектеседі. 

Сондыктан кімде болса осы кауымдастыкка басшылык жасау және оны төте 

жолмен максатка жеткізу кажеттігі туындайды.  Мемлекетсондай жегекші 

болып табылады. Аквинский мемлекетті рульмен,  ал адамзат кауымдастығын 

кемемен салыстыра келіп: “ Егерде рульдегінінтұтас еркімен бағыггалмаған 

болса,  онда  әр түрлі  жел  куған  кеме  сиякты  алуан  түрлі  бағытта  жүзген 

болар  еді  де  ешкашан  кажетті  портка  жегпеген  болар  еді”   —  деп  жазды. 

Мемлекеттін  басты  міндеті  —  А кв и н с ки й д ін   пікірінш е,  -   бул  Күдай 

белгілеген  максаттарға адамдар кауымдастығын  жеткізу,  олардын жанын 

кұткаруға  ыкпал егу.  Осы  гұрғыдан алғанда мемлекет “ Кұдайдын  каруы” 

сиякты  жэне  А квинский  баска  да  христиан  теоритиктері  іспетті  әулие 

Павелдын “ Кез келген билік Күдайдан”  — деген сезін кайталайды.

Алайда Аквинскийдінтұсында зайырлы және діни биліктін карама карсы 

түруы мен кактығыстары айкын баи калады. Феодалдардынбірбөлігі бүны 

евангелия  ережесіндегі  таза  абсолюттік  рухгіен  түсіндірді,  мемлекеттік 

баскару таза зайырлы биліктін колында болуы тиіс дегенді айтты. Ш іркеудін 

мүддесі үшін мүндай тенденцияға карсы шығу керек болды,  шіркеу билігінін 

зайырлы  биліктін артыкшылығын дәлелдеуі  кажет болды және  шіркеудін 

мемлекеттін саяси істерге араласуын,  сонымен бірге билеушілерді тактан 

күлатуынын дүрыстығын дәлелдеу керек болды. Ол үшін халыктынтиранға 

карсы бас көтеруіне күкы ны н барлығын дәлелдеу кажет болды. Бүл міндетті 

Фома Аквинский биліктін мәні мен онынформасы арасынаөзгешеліктерді 

енгізу аркылы  шеиіті.  М әні  бойынша  кез  келген  билік  Кұдайдан  болады, 

яғни тәртіпті  камтамасыз ететін  жэне адамдар  кауымдастыгын  белгілі  бір 

максатка жетелейтін кандай да бір үйым болуы тиіс. Баска сөзбен айтканда, 

б иліктін  мәні  деп  онсыз  коғам  өмір  сүре  алмайтын  мемлекет  институты 

түсіндіріледі. Форма деп баскару тәсілдері.  билік күрылымы түсіндіріледі. 

Бүл жерде Фома А квинский баскару формасы  Кұдайдан  ғана емес,  баска 

жолмен де шығуы мүмкін деген ой тастайды. Билеуші,  кез келген адам сиякты 

тәуелсіз  еркіндігі  бар,  сондыктан  жауыздык  жасауға  кабілетті.  яғни 

Күдайдын еркіне карсы тәртіптер орнатуға кабілетті. Мысалы,  бүл билеуші 

билікке  әділ  емес  күралдар  көмегімен  келгенде  орын  алады.  Биліктін 

монархия,  олигархия,  демократия  жэне  тирания  існетті  формалары 

арасындағы өзіешеліктерді  келтіре отырып,  А квинский бүларды биліктін 

әділетсізформалары санайды жэне демократияны онын үжымдыктүрі деп 

есентейді.  ойткені халык,  онынсөзіне Караганда,  үжы м ды ктиран ретінде

43

көрінеді. Аквинский мемлекеттік билікке карсы көтеріліске шыгу кұкын екі 

жағдаймен байланыстырады: егербилік кұдай зандарына карсы шыкса және 

карапайым адамгершілік принииптеріне карсы болса немесе өзінін білгірлігін 

билікпен арттыру жағдайында.  мысалы.  салықтарды асыра төлету,  заңсыз 

ауырсалыктарсалу жәнет.б.

Билеушілерге  би л іктін   формасынын  шығу  зандылығы  жэне  онын 

колданылуы туралы шешуші п ікір а й ту шіркеугетиесілі. Осылайша,  Фома 

А квинскийд ін  саяси  ілімінде  мемлекеттік  билік  Күдайдын  тікелей  емес, 

шіркеу  аркылы  жанама  орнаткан  бнлігі  болып  шығады.  Сонымен  бірге 

Аквинскийдің кез келген дін бүзарлыктынтүрін колдамайтындығы көрінеді. 

Ол  одан  с е н ім н ін   тазалы ғы н  са кта у  кұралы н  к о р ін , 

ш ір ке у  

инквизиииясынын  кажеттігін  теориялык  тұрғыдан  дәлелдеді.  Католик 

ш іркеуінін мүдделерін жүзегеасыру жөніндегі езініненбектері үшін,  Фома 

А кви нски й   касиетті  жүзділердін  катарына  жатқызылып,  оны н  ілімі  орта 

ғасырлык шіркеудін ресми  идеологиясына айналды. Онын "томизм”  ілімі 

1879 жылы католицизмнін “ бірден-бір шын” философиясы деп жарияланды. 

Онын бүгінгі күнге дейін Еуропанын когітеген елдеріне ыкпалы оте күшті.

Неміс  ойшылы,  августин  монахы  Мартин  Лютер  (1483-1546)  орта 

ғасырдагы  протестантизмнің  ірі  идеологы  болды.  Ол  діндар  ғалым, 

Германиядағы  Реформаииянын  көрнекті  кайраткері,  Германия,  Балтык 

жағалауы,  Скандинавия елдеріне кенінен таракан лютеран (протестант) діни 

сенім ін  негіздеуші.  Онын  “ Неміс  үлтынын  христиан  дворяндарына” , 

“ Ш іркеудінвавилондыктүткындалуытуралы” ,  "Х ристианиннінеркіндігі 

туралы",  “ Кайырымды істертуралы сермон”  жәнет.б. енбектері бар.

Католик шіркеуіне карсы бағытталған, Лютердін кәітгеген саяси идеялары, 

тезистері  онын  идеялык  із  ашарлары  —  белгілі  ағылшын  реформаторы 

Д.Уилклиф,  Чехиядағы  Реформаииянын көрнекті кайраткері  Ян  Гус және 

Виттенберг Университетінін профессоры Везелмен бірге озірленген болатын.

Л ю те р д ің   кө гіш іл ік  алдында  о з ін ін   саяси-діни  іл ім ін   корғауына 

Германиядағы папа индулыенииясынынсатылуысебеп болды.  1517 жылы 3 1 

казан да ол Ветгенбергтегі коркандык шіркеудінесігіне индульгенцияны сатуға 

карсы және католиктікдін басыларынын баска да киянатетулеріне карсы 95 

тезисті ілігі койды. Ф.Энгельстінсөзіне карағанда,  Люгердінтезистері "о к- 

дәрі бошкесінетүскен жасын соккысындай болған сиякты"  .

Л ю ге р д ін   тезистерін  барлык  оппозициялы к  күш тер  рим-католик 

шіркеуіне карсы,  Германиянын үлтыкжәнедінитәуелсіздігі үшін күреске 

шакырған  белгі  іспетті  кабылдады.  Реформаиияға  бастау  болған  онын 

тезисгері,  христиандыкты  жанаша  түсінудін  және  жана  діни  ілімді  — 

протестантизмді баяндаудын негізі болды.

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: