Қазақстан Республикасы Білім ж әне Ғ ылым министрлігі
жүктеу/скачать 15,32 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Әбсаттаров
21 адамдардын эконом икалы к мүдделері өмірге әкелген саяси теориялар немесе ілімдер осылайша ко ғам н ы н эко н о м и ка л ы к ж үйесіне, о ны н әлеуметтік кұрылымына кері ыкпал етті. Кейбір ірі державаларөзге елдердегі ш икізат көздеріне, ә ртүрл і пайдалы казбаларға кол ж еткізуге мүдделі болып, бүл а й м а кта р д ы ө з д е р ін ін “ ұ л т т ы к ” м үдделері з о н а с ы (к ө б ін е с е осы державалардан мындаған шакырым жерлерде орналаскан) деп жариялайды және мүны неше түрлі геосаяси теориялармен негіздеуге тырысады. Ү ш ін ш ід е н , саяси идеяларды білу, олардың коғам д ы к проиестегі рөлін түсін у әр түрлі болды. Олар жағымды рөл аткарды, яғни әлеуметтік дамуға ыкпал етті немесе жағымсыз, тіпті реакциялык рөл аткарып коғамны н ерлеу бағытында ж ы л ж уы н тежеді. Бүл осы теорияларды жасаушы әлеуметтік күш тердін кандай екендігіне — алдынғы катарлы, прогресшіл немесе кұрып б іт іп бара ж а т к а н , та р и х и сахнадан к е т іп бара ж а т к а н к ү ш т е р д ің жактастарына байланысты. Бірсезбен айтканда, субъективтік фактор, яғни ғалымнын, ойшылдын, саяси көш б асш ы ны ңпозиииясы әркаш анд асаяси іл ім н ін мәні мен мазмүнына манызды ыкпал еткен. Төртіншіден, саяси ілім дердіндүниежүзіліктарихы ны нөзіндік дамуынын іш к і логикасы бар. Әрбір ілім ө зін ін “ отанынан” тәуелсіз, өткеннен калған саяси идеялармен және үғымдармен тығыз байланыста пайда болып дамиды, олардын кейбір ережелері мен корытындыларына арка сүйейді. Сонымен бірге кайсыбір ойшылдардын кезкарастарын дүниеж үзі саяси ойлар дамуы түрғы сынан бағалап кана коймай, осындай саяси көзкарастардын пайда болуына себепші болған осы елде калыптаскан ұлтты к, тарихи жағдайлар позициясынан карау керек. Саяси ілімдерді немесе теорияларды зерттеу ге үсынылған методологиялык әдіс-тәсілдер олардын коғамнынтоктаусыз дамуындағы ролін дұрыс бағалауға м ү м к ін д ік береді. Саяси ой — саяси е м ір д ін пайда болуымен, саяси катынастардын, институттардын калыптасуымен дами бастайды. Осымен байланысты, саяси ойлардын гарихын о кы п -б іл у қа зіргі саяси мәселелерді түсінуді женілдететінін атап өткім келеді. Саяси ғылым тарихын карастырғанда коғамды кой тарихынын жалпы шекберін белгілеуге, кайсыбір дәуірдін кө рн е кті ойшылдарынын аса манызды идеяларын бөліп корсетуге ж эне о ны н дамуынын кайсы бір кезендеріндегі ерекш еліктерін атап етуге тырысамыз. 1. Ежелгі дүниедегі саяси идея.іар Саяси ілімдер алғашкыда Ежелгі дүниеде пайда болды. Осы ілімдердін ко п те ген ой-желісі саяси ойдын бүдан ке й ін гі дамуына айтарлыктай ыкпал етті. Идеялары одан ке й ін гі саяси ойға комакты ыкпал еткен ойшылдардын катарына кене шығыс философтары - Зороастра, Лао-Цзы, Конфуций, Ш ан- 22
Ян М о-цзы , Махавира, Сиддхартха (Будда), Каутилья жэне ежелгі грекия философтары - С ократ, Д ем окрит. Платон, Аристотель, сондай-акеж елгі Рим философтары — Л укре ци й мен Цицерон жатады. Олартек философ кана болып коймады, сонымен катар тереннен ойлайтын саяси ойшылдар да болды. Ш ы ғы сты ң саяси
ойы. Ежелгі Ш ы ғы с коғамы көптеген білім саласында ойшылдарға бай болды. Әсіресе саяси ой ерекше дамыды. Біз тек аса бел гілі ойшылдар - Зороастра, Ко нф уц и й жэне Каутил ьяны н козкарастарына токталамыз. Олар әйгілі ғылыми шығармалар мен әлеуметтік-саяси ойларды туындаткан Ш ы ғы сты н, жалпы бүкіл әлемнің ұлы ғалым-энииклопедистері болып табылады . Олардын дүниеге келіп, кайтыс болғанынан бері мындаған жылдар өтті, б ір а қ адамзат бүры нғы сы нш а олардын шығармаларынан даналыктын көзіне кенеліп, шабыталуда. Зороастра П арсы ны н, Ш ы ғы сты н ірі ойш ы лары ны ң катарына жатады. Ежелгі парсылардынертемифтік көзкарастарынынжанаруы Зороастраның есімімен байланысты, о ны н ілімі ежелгі дуниеге мейлінше кен тарап (Таяу Ш ы ғы с, Алды нғы А зи я , Үнд іста н , Грекия), христиан доктринасы ны н калыптасуынаайтарлыктай ыкпал етті. Зороастранын кө згетүскен уакыты б.д.д. IX — V II ғасырлар; б.д.д V II ғасырға таман зороастризм — саяси ойдағы ағым және ілім болып калыптаскан еді. Әлемде бір-біріне карама-карсы түрған е кі бастаудын - ж аксы л ы к пен жамандыктың күресі Зороастранын философиялык-саяси ілімдерінін негізгі кағидасы болып табылады. Ж аксы л ы кты ң бастауы ж ар ы к күндей Ормузда күдайынын патшалык күр уы н бейнелейді, жамандыктынбастауы каранғы түн сиякты Аримана күд айы ны н патшалығын бейнелейді. Ж а ксы л ы к пен ж ар ы ка д а м ны ңж а м ан д ы кпен каранғыға карсы күресін, белсенді кызметін үйғарады. Мұндай күрес болмыстын жағымды мәні мен максатынан тұрады. Ж амандыктын уакытшасалтанат күратынына карамастан, гүптеп келгенде, Зороастра ж еніс пен ж а ксы л ы к жағында болатынын айтты. Мемлекет, зороастризмгесәйкес, Ормузданынаспандағы патшалығынын ж е р д е гі іс к е а суы б о л у ы т и іс . М о н а р х - к ы з м е т ш і О р м узд а ко л астындағыларды жамандыктан корғауытиіс, мемлекеттегі жамандыкка карсы күресіп, ж аксы лы кты ны ғайтуы керек. Осындай монарх баскарған Парсы державасы, сайып келгенде, жам анды кты н к ү ш ін бірте-бірте шектеп, ж аксы лы кты н б и л ігін кенейтеді. М ұндай ко ғам н ы н сословияға белінуі ә р кім н ін кайсыбір енбек түрімен айналысуын еркін тандауына негізделуі тиіс; жекелеген сословияларды баскару өз ісінде аса жаксылыкшыл адамдарға берілуі керек. Ормузданын кызметшілерін Зороастра әзара сүйіспенш ілікке, кешірімпаздыкка және бейбітш ілікке шакырады. 'Әбсаттаров Р.Б. Саяси гылым тарихы / / Абай атындагы ҚазҮП У Хабаршысы. Әлеуметтік жэне саяси гылымдар сериясы. — Алматы, 2005. №4. — 69 б. 23
Зороастризмде, сонымен бірге, д ү н и е н ін б іт у і туралы, күткар уш ы н ы н тууы жөнінде, одүниедегі күрметтеу немесе жазалау және өлілердінтірілуі туралы эсхатологиялык идеялар да бар. С онымен бірге, Ежелгі дүниедегі бірден-бір ыкпалды саяси ілім - ко н ф у ц и я н д ы к болды. Бүл Е ж ел гі Ш ы ғы с та ғы басгы идеялы к-саяси ағымдардын бірі еді. О ны н н егізін калаушы біздін заманымызға дейін 551 - 479 жылдары Кыгайда ө м ір сүрген К онф уций (К у н — фамилиясы, Цзы — ұстазд егенд іб іл д іред і). Дана философ және эти кал ы к іл ім н ін н егізін калаушы Конф уцийдін Кы тай халкы ны н әміріне ж а н -ж а кты эсер еткені ешбір талас тудырмайды. “ Ал ты н ереже” деген атаумен мәлім болған о ны н этикасындағы н егізгі принииптерінін бірінде былай делінген: “ Егер басыма келмесін десен, өзіне де жамандыкжасамасын десен, езгегед есоны жасама". А л , Конф уцийдің айтқан нақыл сөздері мен даналы к ой-пікірлерлері "Л у н ь -ю й ” (Сүхбат пен о й -пікір л ер ) атты кітапта ж инакталған. К о н ф у ц и й К ы та й д ы ң түрл і патш алы ктары нда әртүрл і дәрежедегі кызметтер аткарса да, ө з ін ін н е гізгі максатына жете алмады. Нәтижесінде ол ш е н е ун іктік кызметтін кы зы ғы мен рахатын көкейінд егі этикалык-саяси көзкарасы мен ойларын кө п ке ж еткізуге асыккан максаттарға айырбастады. Ғулама ойшыддын уағыздары, әсіресе, кызметкер ш енеуніктіктер арасында ке н ін е н колдауға ие болды. О ку мен білімге кұмар барша кауым оны н ш ә кір тін е айналды. А н ы з бойынша олардын жалпы саны үш м ы ңны н ар ж а к, бержағындаболса, о н ы ң іш ін д е гі ұстазына ен ж акы н-а у дейтіндері 72 адам, ал онымен кү н і-түн і бірге болған ш әкіртгерінін саны 12-ге жетсе керек- ті. Бұл адамдартүрлі патшалықтардан келген эр килы жастагы әрі сан килы кызмет иелері болатын-ды. Таңдинастиясы кезеңінде (618-907жж.) Конф уцийіа “ Бірінш і әулие” атгы күрм етті атакберілсе, М и н династиясы ( 1368-1644жж.) оған “ Ү л тты н үлы ұстазы” деген дәреже сыйлады. К о н ф у ц и й д і н е гіз ін е н ко ғам д ы кандай жолдармен ж етіл д ір у мен мемлекетті калай сәтті баскару мәселелері шамадан тыс толғандырғанын атап өткен жөн. Бір ғажабы, оны н осынау күрделі мэселені ка тан тәртіп пен белгілі біртәрбиелік үстанымдардын көмегімен жүзеге асырмакболған ниеті де және оған коса шектен ш ы кка н кы зул ы кка берілмей кө б ін е -кө п “ тепе- те н д ік” және “ ортанын пр и нц и птер ін” місе түтканы да белгілі болып отыр. Т ү р л і ү с а к иеліктерге б ө л ін іп , кы р ы к п ы ш а к боп кы р кы с ы п ж аткан Кытайдағы патшалықтардын басын бір орталыкка бағынған мемлекетке б ір ік т ір у д і басты м аксаты на айналды рған ол, соны м ен б ір мезгілде, халыктын тәлім-тәрбиелік күш -куаты н жоғарғы денгейлерге көтеру мен оны кәдімгідей “ бакытты” ету үш ін бар кү ш -ж іге р ін сарп е іті. 24 Кы тайлағы әлеум еттіктәртіптіңнегізі. Конф уиийдіңойы ниіа, коғамдағы тәртіп пен тұракты л ы кка, жердегі ә д іл д ікке сүйенуге тиіс болатын және мұндай коғамда ә р кім ө з ін ін к ү кы ғы мен мемлекет алдындағы міндеттерін терек сезінуі аркылы бұған дейін кағидаға айналған моральдік-этикалык принииптерді көзден таса кылмауы ке р е к-ті./О н ы н п ікір ін е күл а ктүр се к: патша — патша, бағы ны ш ты - бағыныш ты , әке — әке. ал, үл - ұл болуы тиіс. К о нф уц и й д ің ойынш а, мемлекетті тек патш анын ( " К ө к т ін ұлы ” ) өзі бас болған саликалы азаматтар баскаруы тиіс. Өкіметбасшысы яғни, “ К ө к т ің үлы " — К ө к т ін жердегі “ ө к іл і” . "К ү д а й л ы к н е гіз і” бар патша аркылы аспан ө зә м ірін іскеасырады. Эрине, Конф уций патшанын билігін шыркау б и ікке көтере білді. Ол тек кана К ө к т ін жердегі ө кіл і міндетімен ғана канағатганып коймай, адамдар әлемі мен Кұдайлар, яғни рухгар әлем інін екі ортадағы дәнекері б о л уға тиіс-тін. Оны “ К ө к т ін ұлы ” ж әне "ж е р д ін ә ке с і” деп атады. Әулие бола оты рып, император тек К ө к т ін алдында ғана жауапты болуға тиіс. Ө йткені ол та к пен бил ікті тек осы К ө кт е н алды. Билеуші әділ боп, ө зін ін карамағындағылардын камын ойлаған күнде К ө к барша халыкка мейірімін төгеді; ал егер патша әділ болмаса елді аш ты к пен ж ү тж ә н е с о ғы с пен әлеуметтік бүліктер жайлап аладыі Н а к осылай К е кт е гі Күдай жердегі билеуш іні тәубесіне келтіреді.', Осыған байланысты императордын жеке басы мен іс-әрекеггеріне және бойындағы касиеттеріне байланысты кайсы бір сұрактар туындайды: ол кандай болуы ке ре к ж эне оны н өзі кім д і үлгі түтпак? Ал Конф уцийге ж ү гін с е к, о ны на бстр актіл і-утоп и я л ы кб ей н есі "ж а н -ж а кты ж етілген” әрі "адамгерш ілігі мол” адамды сомдайды. “ Әбден жетілген адам” е кі бірдей касиегті: адамгершілік және бойдағы парызды аркатұтканы жон. {_Адамгерш ілік Конф уцийдіңп ікірінш е, карапайымдылыкпен, әділдікпен, сабырлылыкпен, жомарттыкгіен және адамдарға деген шексіз махаббатпен астасып жатыр. А д ам ге рш іл ік парыз д егенім із — адамгерш ілігі ж оғары адамнын иығына өз еркімен аргкан кияметі мол ауыр ж ү гі. “ Әбден жетілген адам” адал және м інсіз, а ккө н іл д е а кж а р кы н , әрі озінінсөйлеген сөзі мен істеген ісіне мығым, кө зі каракты болуы тиіс. Конф уц ийд ін п ікір ін ш е , мемлекет басшысына тек “ Әбден жетілген адам" лайык. Конф уций ілімінде Л и ж өніндегі тәрбиелік мәні орасан зор, тәлімгерлік- саяси нормаларға айрыкш а назар аударылады. Л и деген үғы м ны н аясы анағұрлым ке н е к е н д ігін ж ә н е о н ы н “ әдет-ғүрып” , “ салтанатты рәсім” , оған коса “ этикет” пен “ ар-үятгы” накыштайтынын айтып өткен лазым. Л и ілімімен билеуші мен оны н күзырындағылар, үлкендер мен кіш ілер және әкелер мен балалар арасындағы сиякты кары м -каты насты н үш типі м ән гі-ба ки және ө зге р іс с ізө м ір с ү р ге н коғамдағы адам м ін е з-кү л кы н ы н калыпты нормалар тәртібі белгіленді. 25
Конф уц ийд ің аса манызды өсиеттерінін бірі — баланын әке-шешесіне деген махаббаты жәнеалдымен әкесінедеген ш е ксізсүй іспен ш іл ігі. Балалар тек кана ата-аналарынын айткандарымен ж үргенді ғана канағат тұтумен шектелмей, оларды ж ан-тәнім ен сүю ге міндетті әрі олардын айткандарын екі етпеуге тиіс. Егер адам ә з ін ін ата-анасын сүймесе және е з ін ін ата-ана алдындағы борышын мойындамаса, ол -д е л кұ л ы , есерсок немесе есідүрыс емес адам. Конф уцийдін бүл көзкарасы н X X I ғасыр е сігін ашып отырған ұ р п а к өкілдері, оны н іш інде тек кы тайлы к жастар ғана емес, барша әлем жастары, казактардың урбанизация тәлкегіне ұшыраған ұр пак өкілдері де үнемі жадында үстағаны абзал. Ғ ұламанынтағы бір кыры оны н халыкты о ку мен білімге ш акыруынан да байкалады. Ол, әсіресе, адамдардын'омірі мен м ін ез-күл кы н а, олардын салт-дәстүрлері мен өзара карым-катынастарына ерекше кө н іл аударуға кенес береді. "М е н і ж үрт білмейді деп кы нжы лма, ке рісінш е , өзім жүртты білмеймін деп кы нж ы л ” — бүл да кытай ойшылынын аузынан ш ы ккан дуалы сөз.
Конф уцийдін грек ойшылы Сократтан анағұрлым биікте түрғандығын да айтып өту кажет. Қытай ғұламасынын өз шәкірттеріне бағыштаған сөздеріне карағанда, шын мәніндегі білім түбегейлі акикатка сүйенуі керек, ал нені білмейді е кенсін, соны — б іл ім сізд ік деп ұ кка н ж е н . О н ы ң ш әкірттеріне берген акылынын іш індегі ен бір маныздысы: “ К ө п тындай отырып, акикат пен кү м ә н н ін арасын ажырата білу шарт, ал калғандары хакында байкап, анысын андып сәйлеген ж өн, мүндай сәтте кін а ра тта ғу да азая түседі; көп сезіп, көп байкау аркылы мәселенін ка уіп ті тұсын артка тастай білу керек, ал одан өзгесінде аяғынды андап басканын лазым, мұндайда е кін іш т ін жолы ж іңіш кере түседі; ал егер айтылған сәзге орай гағылар кін ә мардымсыз болса және істеген ісінде кы нж ы л ы п , барм актістерліктей дүние аз болса, айын онынан туды дей бер” . К ернекті саясиойшыл Конф уцийдін көріпкелдігі мен адамдардын, тұтас халыктар мен династиялардын болашағына катысты ой-пікірлерлерін де көнілден таса кылмаған дұрыс. О ны н басты дем ократиялы к идеясы барша адам затты н т е н д ігін е ка ты сты ойлардан туы н д а й д ы . Х а л ы кта р мен мемлекеттер арасындағы катынастарды К о нф уц ийд іңб үкіл коғам мүддесіне орай екшелеп, бағыттап оты рғаны аян. Әлеуметгік шырғаландар, ө ткіртап күрестері мен коршілес патшалыктар арасындағы өзара кы рғи-кабаксоғыстарды үзілді-кесілді токтату жолындағы оны н дүниедегі баяндылык пен бейбітшілікті үндеген ойлары да өзіне ерекше көніл аударуды кажететеді. Соғыс, онын пікірінш е, мемлекеттер арасындағы кикілжін-жанж алдарды реткесалуды нбірден-бірж олы емес. Конф уиийдін соғыс пен бейбітшілікке катысты терен мағыналы ойлары бүгінде де өз күш ін 26
жоя койған ж о к. X X I ғасыртабалдырығын аттап отырған шағымызда о ны н бұл идеяларын әбден кұлағымызға с ің іп , зәрезап болған кәд ім гі “ карабайыр пафицизм” деп бағаламау керек. Сонымен, токсан ауыз сөздін тобыктай түйініне келер болсак, алдымен Конф уций іл ім ін ін әлемдегі ен бір көне мәдениеті бар Кытайдай алып елдін коғам ды к-саяси және рухани өміріне ғасырлар бойы ти гізген өлш еусіз ыкпалы турасында ерекше атап өткен жөн. Оған әрбір кытайлыктын бесіктен белі шыкпай жатып-ак, Конф уцийдінтәрбиелік-этикалы көсиетгерімен нәр алатындығы ку ә болса керек-ті. К онф уций іл ім ін ін Кытайдай ұлы елдін мемлекеттік идеологиясынаайналғанына да екі мын жылдан асып бара жатыр. Ал арнайы д ін и тұрғыда К онф уций іл ім і бүгінде 300 миллионнан аса кытайлыктарға ресми дін болып табылады, ал Конф уц ийд ін өзі Кұдаймен тенестіріліп, оны н кұрметіне сансыз ғибадатханалар салынды. Конф уцийдің ілімінтаратуш ы ларөздерінінұстазы н көктегі Күнге, аспандағы Айғатенеп, оны н ілім ін тек “ К о к к е апарар" баспалдактармен ормелеу аркылы, яғни тер төгу аркылы ғана менгеруге болатындығын үнемі тілгетиек етуде. Сонымен катар, өзге дүниеде рахат кеш уге үндеген баска діндермен салыстырғанда Конф уций діни іл ім ін ін н акосы өмірдегі көрер кызыктарға жетелейтіндігін де ойдан шығармаған жен. К о н ф у ц и й л ік ә л е ум е ттік-са я си іл ім н ін н е гіз гі басты проблемасы халыктыной-арманымен ж әнебакы тты болашакты көксеген киялдарымен терен ұштасып жатыр деуге толы к какымы з бар. Мемлекет—халыктын талап- тілегі мен м үктаж д ы ғы н іске асырар күрал. Х алы кты н шынайы се нім ін сіз мемлекет те болмакемес. Демек, оны н сеніміне тек адамдарға жасалынған камкорлы к аркылы ғана кол жетпек. Конф уций болса алдымен халыкты ішер аспен, киер киіммен камтамасыз етіп, содан сон барып жоғары моральдык максаттарға шакыруды үндеген еді. Әрине, ол ө зін ің идеяларын іс ж үзін е асыру барысында айтарлыктай нәтижелерге жетеде койған ж о к. М ұ н ы н е з і әбден занды да. Әйтсе д е оны н идеясы мен іл ім ін ін Х Х І ға сы рға ая кба ска н Кытай елінінсаяси мәдениеті мен идеологиясынынөзегі боп отырғандығын даестен шығармауға гиіспіз. Ш ығыстынәсіресе, Үндістанныңәлеуметтік-саяси жәнефилософиялык идеяларын зерттеуде Каутил ьяны н әйгіл і “ Артхашастра” (Саясат туралы ғылым) енбегінін айтарлыктай манызы зор. Каутилья біздін эрамызғадейінгі IV ғасырда өмірсүрген. Айта кететін бір нәрсе, Чанакья есімімен аты ш ы ккан Каутильянын Маурья импернясы заманында ірі саяси кайраткер болғандығы. Ертедегі үнді коғамдыкойына арналған және Үндістандағы саяси ойға казіргі ғылыми көзкарастарды барынша өзгерткен Каутильяны н “ Артхаш астра” шығармасы тарихты зерттеудін тұтас ағымын туғызды. Джавахарлал Неру Каутильяны ежелгі үнді империясын күру мен дамытуда үлкен рол аткарған 27 ірі ойшыл-ғалым, Ү н д ін ін Н иколло Макиавеллиі деп атады. Неру былай деп жазады: “ Ақы лы м ен де, ісімен де М акиавеллиді басып оза отырып, ол барлык кары м-каты настада айтарлыктай негұрлым ірі тұлға болды...” . Патша Чандрагуптаны нбас кенесш ісі және министрі ретінде Каутилья м емлекегті ны ғайтум ен ұлғайтуға, о ны н іш к і ж әне сы р ткы саясатын ж ү р гіз у ге тікелей атсалысты. Каутилья Маурья империясын кенейтуді, патша өкім етін нығайтуды, мемлекеттік б и л ік аппаратын кұруды және т.б. пр акти кал ы к іс-шаралар белгілеуді өзіне максат етті. Артхашастра негіздерін немесе саясат туралы ғылымды Каутилья б.з.д. IV ғасырдын соңғы ширегінде жасаған еді. Каутилья "Артхаш астрада” сол уакыттағы саяси өмірдің, со ны н ішінде патшанын міндеттері мен мінез- кұ л кы туралы, м инистрлерінін міндеттері мен рөлі, жау мемлекеттерді бакылаудынтәсілдерітуралы, шаруашылыктыбаскару жөнінде, жерді бөлу, әртүрл і касталардың м індеттері, сы р ткы саясатты ж үзеге асырудын, соғы сты ж ү р гізу д ің , бітім жасаудын әдістері туралы және т.б. барлык мәселелерді карастырады. Каутилья "Артхашастрада” коғам д ы к ем ірдің сипаты н, токыраудын с е б е п ге р ін ж ән е ха л ы кта р ө м ір ін ің даму м әселесін кө т е р д і. О н ы н халыктардын өм ірі туралы, ш аруаш ы лыкты дамыту ж ө н ін д е гі барлык пайымдаулары әдеттегідей м ем лекеттінсы рткы мүддесіне бағындырылды. М емлекеттін іш кі ici өзге елдермен карым-катынаска бағындырылуы әлбетте сол түстағы ө зін д ік жағдай талаптарынан туындаған еді. Өз е л інін куатын күш ейтуге тұракты кам корл ы к жасауды патшанын міндеті деп есептеді. Каутилья іш к і саясат пен патша билігі аппаратын нығайту мәселелеріне кө п кө н іл аударды. Патш аны н министрлері мен ш енеуніктері халыкпен ка р ы м -ка т ы н а с ж а с а й ты н д ы кта н , К а ути л ья м е м л е ке т т ік кы зм е тке тағайындалатын лауазымды адамдарды тандаудын аса маныздылығын ескерді. М и н и с т р л е р д ін немесе ш е н е у н ік т ін к ы з м е т ін е к а й с ы б ір адамды тағайындамастан бұрын патша оны біркатар сынаудан е ткізу ге міндетті. Тіптен патша министрлері мен шенеуніктердін күнделікті жумысын тексеріп, бакылап отыруға да міндетті. М е м л е к е т т ін с ы р т к ы ж ә н е іш к і к и ы н ш ы л ы к т а р ы н ж ә н е ауыртпалыктарын салыстыра келіп, Каутилья соны н іш к іс ін аса кауіпті деп санайды. “ Таксыр үш ін басты қиы нш ы лы к, ауыртпалыкболып іш к і немесе сы рткы б үл ік есептелінеді, — дейді ол. — С ырткы бүл ікпен салыстырғанда іш к і б ү л ік аса кауіпті болып табылады...” Каутил ьяны н мүндай пікірлері т ү с ін ік т і еді. Ол халык наразылығы патшаны тактан күлатады және күл иеленушілердін б и л ігін жояды деп түсінді. Осымен байланысты Каутилья 'Д ж авах ар л ал Н еру. - О ткры тие Индии. - М ., 1955. - с.
126. 28
патша б и л ігін ін наразы адамдарға карсы колдануға кажетті шараларын жасауға және түсінд ір уге зор ке ң іл аударды. Бұл мәселе Каутильянын мазасын алғаны сонш алы к. ол лауазымды адамдарды, азаматтарды және ауыл түргы ндары н аңдуды н тәсілдері туралы мейлінш е тол ы к н үска у дайындады. Патша ө кім етіне дүш панды ктаны ткандарды коркы ту. садака беру, арандату ж эне адамдарды күпия елтіруге жол берілуі тиіс. Патшаға карсы ш ы ккан адамдарға Каутилья кісен салуға, әйелдері мен балаларынан белуге, ең ауыр ж үм ы ска пайдалануға және т.б.шаралар колдануға кенес береді. Осымен байланысты К аутил ьяны н үстем дік етуш і күл иеленушілер табына жаткандығы н атап айткан жөн. С онды ктан ол жоғарғы касталардын үстемдігін нығайтуда ш еш уш і саясат ж үргізд і. Бүны ол дайындаған әртүрлі мемлекеттер мен халыктардың өзара катынастары ны ң ұстанымдары және төм енгі топтарға катысты үстемдік етуші таптардын саясатынын негіздері дәлелдейді. Каутилья бүл мәселелерді е з ін ін ә й гіл і трактатынын н егізгі мәселелері етті. М емлекеттін сы рткы саясатын зерттеп, о ны н негізгі алты түрі болады деген корытынды жасайды. Кепіл д ікпен нығайтылған елдер арасындағы келісімдерді ол бейбітш ілік жағдай десе, мемлекеттердін тікелей карулы әрекетерін — соғыс, елдердінбір-бірінебайы псы зды ғы н — бейтараптылык, болашак соғы ска дайындыкты — ж о р ы кка дайындык, баска мемлекеттін ко м егін — одак, ал жағдайға орай бейбітш ілік пен соғысты колдануды — екіүш ты саясат деп атайды. Каутил ья дайы ндаған с ы р ткы саясатты н түрл ер ін топтасты руд ы н практикал ы к максаты болды, ол — билеушілеріне белгілі бір ұсыныстар жасап, жау ә с ке р ін ін шабуына тетеп беріп кана коймай, ж еніске жетуде кандай саясатты іске асыру аса тиімді екенін ж е ткізу і еді. Артхашастра авторынын п ік ір і бойынша бүл ұсыныстарды мынандай аздаған тіліктерге жаткызуға болады: әлсіз патша бейбітш ілікке тырысуы тиіс, ал күш ті гіатша соғыс ж ү р гізу і керек; егерде ешкандай жау патшаға катер тәндірмесе әрі өзін керегінш е к ү ш т ім ін деп сезінбесе, е з ін ін ж ауы н талкандау үш ін бейтараптык сактауы ти іс; егерде кажетті күралдарын болса, ез жауына карсы ж оры кка дайындал, баскаша жағдайда кө м екті баскадан ізде; егерде максатка жету үш ін көмек керек болса, онда біреумен бітім жаса да баскасына ка р с ы с о ғы с ж ү р г із . К ө р іп о т ы р ға н ы м ы з д а й , К а у т и л ь я к ім м е н шайкасатынына — жауымен немесе досымен соғысатынына карамастан негізгі күш ті жаулаушылыкты дайындауға салған. К а у ти л ь я н ы н п ік ір ін ш е , к ү ш т і ж ән е ә л сіз м ем лекетердін өзара катынастары — өзара кө м е к, колдау мен те н д ік негізінде емес, кү ш т і мемлекетке карсы шағын елдертобы ны нтүткиы лдан жасайтын шабулына 29
карсы сенімді кепілдік алу үш ін кұрылуы кажет. Сондыктан шағын елдердін б ір ігу ін е жол бермеу міндетін кояды, өйткені олар б ір іге тін болса күш ті карсыласка айналуы м үм кін. Артхашастрада мынандайаса кы зы қты идеяларбар. Екі куатты патшанын арасында калған патш аөзін калай ұстауы ке ре к? Осы жағдайға байланысты Каутилья мынандай акы л-кенес береді: ен күш ті патш анын бірінен колдау іздеу керек немесе кімге аркасүйеугеболатын болса, сонымен тенжағдайда бітім жасау кажет. Каутилья патшаны аса қуатты мемлекеттер арасындағы карама-кайшылыкты дер кезінде көруге, оны шебер пайдалана білуге және олардын арасына сына каға білуге үйретеді. Сонымен катар, кітапта небір тә с іл ко й л ы к пен е п тіл іктің тәсілдері тізіп корсетілген, оларды е кі куатты мемлекет арасында өмір сүрген мемлекет жүзеге асырғанда өзін сактап кана коймайды, сонымен бірге өз жағдайын нығайтады. Тәж ірибелі елші, шебер бакылауш ы әрі саясиойшы л ретінде Каутилья соғыстың қайсыбір мәнсіз жағдайлардан шыкпайтынын, керісінш е өкіметтін белгілі бір саясатынан туындайтынын жаксы түсінген. Ол соғыс барысында ж еніске ж еткізетіннін бәрін есепке алу кажет деп санады: карулы күштердін деңгейі, жауды н үрымтал ж актары , акылды стратегия кұ р у және жауды н жіберген кателіктері, халыктын соғыста карсытүрарлык моральдык кабілеті, жау мемлекеттін халкы мен әскеріне ір іт к і салу м үм кін д ігі. Артхашастра авторынын п ік ір і бойынша, соғысты әз елінді корғау және жауды талкандау үш ін ж ү р гізу кажет, м үм кін д ігі болса, бейбіт өмір сүруге басымырак кө ң іл белу керек. “ Б ейбітш ілік пен енбек аманды кты н негізі болып табылады” , - деп үйретті Каутилья. “ Енбек деп біз колға алған істі аяғы на ж е т к із у ү ш ін бар к ү ш салуды айтамыз. Ж ұ м ы с т ы н ж е м іс ін пайдаланып, аман-сау кү н кеш уді біз бейбітшілік дейміз (немесе бейбіт әмір молшылығы) ” . Каутилья соғыстан гәрі бейбітшілікке басымдыкбергенімен бейбітш іліктін кұр өзін бағаламаған, ол алғышарттар мен жағдайлар мәжбүр еткен бейбітш ілікті мойындаған. О н ы н п ікір ін ш е , ен бастысы тең немесе неғұрлым куатты патшалармен бейбіт келісім жасаған дүрыс. С ойтіп, Ш ы ғы сты н үлы саяси ойшылы Каутилья ж эн е о ны н енбегі “ Артхашастра” (Саясат туралы ғылым) — ежелгі Үндістандағы коғамдыксаяси катынастарды түсін у үш ін кө п нәрсе беретін кұнды әдеби-саяси ескерткіш болып табылады. Ол алғаш рет ежелгі үн д іл ік саяси ілімдерде жекелеген патшалыктарды ірі мемлекетке б ір ік т ір у туралы, мем лекеттік б и л іктін нығаюы туралы, мемлекеттің іш к і жэне сырткы саясатын жүзеге асырудын формалары мен жолдарытуралы идеяларды дамытты. Ежелгі Ш ы ғы с елдерінін даму ерекшеліктері саяси істердін сипатына елеулі ыкпал еткендігін айта кету керек. Мұнда саяси идеялар ете ұзак уакыт бойы философиялык ілімдерде, фолклорда, мифтер мен діндерде жасырынып 30
келді. Оларды талдаудындербес бағыты болып бөлінуі көптеген ғасырларға созылды. Ежелгі Ш ығыстағы коғамдык-саяси ой мен мәдениет Ежелгі Грекия мен Римге ыкпал етті. Е ж е л гі Грекия мен Римдегі саяси идеялар. Саяси өмірді теориялык зерттеудін негіздерін алғаш кы ларды ңбірі болып С ократ калаған еді (б.д.д. 470-399 ж ж .) . Ол жазба деректер калды рған ж о к , б ір а к Платон мен К се н о ф о н т ж е т к із ге н о н ы н ауызша ә нгім е л ер ін д е, моральдык-саяси ф илософ иянын ірге тасы каланған-ды, о н ы н айтарлыктай белігі к ұ к ы к туралы, саясат, мемлекет ж енінде пайымдауғаарналған болатын. Сократ саяси ом ірді, о н ы н кө р ін іс ін д е гі бүкіл формаларын елестету, болжамдау және мифтер денгейінде карастырмай, белгілі бір категориялар жүйесінде таныған. С о кр а тты н теориялы к акылы о ны нса яси ғылымдар үшін манызы аса кұнды қоры ты нды лар жасауға дейін ко те р іл уін е м ү м кін д ік берді. Ол мем лекеттік (п о л и с т ік) ә м ір д ін н егізін зан кұрайды деген коры тындыға келді. О ны ң п ікір ін ш е , ко ға м н ы н т ір ш іл ікә р е ке тін калыпты ұйымдастыру те к занны н негізінд е ғана м ү м кін болады. С о кр а т дұрыс мем лекеттік кұры лы с үш ін зандардын бұл ж ы м асты ғы ны ң ка ж е т т ігін мойындап кана коймай, адамнын занға мойын ұсынуын о ны н ө м ір л ік іс-ә ре ке тінін басты өлшемі деп санаған. С о к р а т т ы н за н д ы л ы к пен ә д іл е т т іл ік т і б ір мағы нада ко л д а н ған теориялық позициясы оған мемлекегтік күры лыс лен баскарудың әртүрлі формаларын топтастыру мен сипаттау үш ін бастамашы нүкте кызметін аткарды. Егерде билік халыктын еркіне және мемлекеттік зандарға негізделсе, онда бұл патшалык болады деп ұйгарды. Егерде билік заңның ыркында болмай, бил еуш інін жетегінде кетсе, бүл тиранияға соктырады. Сократ тиранияны зансыздык, бассыздык және зорлы к-зом бы лы к режимі ретінде үнатпады. Байлыктың бил ігін С ократ плутократия деп атады ж эне т.б. Сократ мемлекетті баскару мәселесі бойынша да кы зы кты ойлар айтты. О ны н п ікір ін ш е , баскару кызметін табысты атқаруға тек білетіндер ғана кабілетті, арнайы дайындыгы бар адамдар ғана жарайды. Ол лауазымды адамдарды жеребе негізінде тағайындау тәртібіне, яғни үміткерлердін кәсіби дайы нды ғы ж эн е баска да сапаларын есепке алмай тағайындай салу практикасы на колдау білдірмеді. Баскаруш ы ны ң ж е тік білмеуі ол үш ін мемлекеттін кұр уы н ы н си н он и м і еді, тирандык баскару режиміне кеш у еді. С ократ мемлекет зандармен баскарылатын ж аксы мемлекет ретінде аристократиялык Спарта мен Критті есептеген, оны н отаны Афина соларға үксауы тиіс болды. О нын омірі мен саяси ілімдері замандастары мен шәкірттеріне үлкен эсер етіп кана қоймай, одан ке й ін гі бүкіл философиялык-саяси ой тарихына айтарлыктай ыкпал жасады. 31
Ежелгі Грекияны ң саяси ойы н Платон (б.д.д. 427-347 ж .ж .) сапалы жана денгейге кетерді. ОлСократтыңдана ізбасарларынынбірі болып кана коймай, сонымен бірге үлы ойшыл да болды. Сократтынықпалы Платоннын ергеректе ж азған енбектеріне ерекше эсер етті. Бүдан ке й ін о н ы н көзкарастары эволю ииялы к айтарлыктай өзгерістерге түсті. Платон іл ім ін ін кы скаш а түрдегі мәні оны н шынайы болмыс ретінде корш аған ортаны карастыруы емес, алуан түрлі формада кө р ін е т ін саяси ом ір емес, небір идеалды конструкциялар, акы лж ететін идеяларәлемінесаяды. Платон 30-дан астам философ иялыкдиалогтардын авторы. Платоннын саяси кокарастарьі о ны н “ М ем лекет” , “ Саясат” , “ Зандар” ж эн е баска да енбектерінде баяндалған. Платон саяси ғылы мны ң “ атасы” деп есептеледі. Ө здерінін каж еттіліктерін канағаттандыру үш ін, ойш ылды н пікір ін ш е , адамдар бірлескен елді-мекен — мемлекетгі (коғамды) кажетсінеді. Мемлекет, (П л а то н н ы н п ік ір і бойынш а, “ мемлекет” және “ к о ға м ” ұғымдары бір мағынада айтылған) табиғи әлеуметтік каж еттіліктердің нәтижесінде пайда болады. Ол тәртіпке колдау көрсету үш ін , адамдарды сы рткы жаулардан ко р ға у үш ін кажет. Мемлекет бакытты болу үш ін о н ы н жеке бір б ө л ігін ін немесе ондағы тек элдекімдердің ғана бакытты болуы тиіс емес, — деп жазды Платон “ Мемлекет” атгы еңбегінде, — ол үш ін ол толығымен бакытты болуы 'ГИІС.
Б а р л ы к азаматтар, П л а т о н н ы н п ік ір ін ш е , оларды ол даналар (философтар) күзетшілер ж эне кол енершілер мен шаруалар деп үш топка бөлген, мемлекетті колдауы т и іс . М ем лекеттегі баскару іс ін даналар (философтар), іске асыруы керек. “ Ә зірге мемлекеттерге философтар патш алы к кұрмайынш а, — деп ж азды ойш ы л, - ...мемлекет жамандыктан кұтыла алмайды” . Платон мемлекеттік б и л ікт ін формаларына сипаттама берді. Ол мұндай б и л ік т ін дүрыс формалары монархия мен аристократия деп ұйғарды, ал бұрмаланған формаларына —тимократияны , олигархияны, демократияны ж эне тиранияны жаткызды. Платон казіргі уакы тка дейін ө з ін ің күнды лы ғы н ж оймаған көптеген идеялар айтты. Бұны ң ен алдымен, к ұ к ы к т ы к мемлекет идеясына катысы бар. Ө з ін ін негізгі шығармаларының бірі “ Зандарда” : “ М ен заңдардың күш і ж о к ж ән е ка й сы б ір еуд ін б и л ігін д е болған м ем лекеттін ж а кы н арада күйрейтінін көріп тұрмын. Онда. заннын үкіметтерге үстемдік ететін жерінде, ал олар оны н кұлы болған жерде, мен мемлекетті жэне мемлекеттерге тек К үд а й л а^ ғана сыйға тарта алатын б үкіл и гіл іктер д і куткар уд ы дүрыс кө ре м ін ” ', -д е й д і. 'П л ато н . Соч. - Г З. - 4 .1 . - М ., 197 М 9 7 2 . - с. 278. гП латон . Соч. - Т . З . - 4 .1 . - М ., 1971-1972. - с. 188-189. 32
П латоннын ойынша, билеушілер емес, зандар үстемдік еткен мемлекет кана кемелділікке таяу мемлекет. Бірінш і жағдайда, яғни билеушілер заннан ж оға ры түрға н ж ағдайда, баскару т н р а н д ы қ сипат алады. Т и ра н и я, баскарудың ен нашар формасы ретінде, ауыздыкталмаған демократиянын аркасында калыптасып, халы к бил ігінен тобырдын бил ігіие айналады да занмен бекітілген өз жолы ндағы б үкіл шектеулерді жояды. Ш ектен асқан бостандыкөзкезегінде шектен аскан күлдыкка айналады. Тиран, Платоннын п ікір ін ш е , халыктын мүдаелерін білдіруш і және корғауш ы түрінде билікке кол ж еткізеді. М үндай халы к мүддесін “ ко р ға у ш ы ", — деп жазды Платон ө з ін ін “ Мемлекет” деген енбегінде, — алғаш кы кезде “ кім м ен кездессе де күлімсірейді және бәрін күшағынаалады, өзін тиранмын деп айтпайды, жеке ж оне баршаға көптеген уәделер береді, халыкка және өзіне жакындарға жерді көптеп таратады және бәріне катысты кайырымды жэне момын болып кы лы м сиды ” . Бұдан ке й ін гі уакытта ол түсін кұбылтуды былай ысырып, о зін ін ж еке б и л ігін е, зорлык-зомбылығынанегіздел ген диктаторлы к баскару орнатады. Платон идеалды мемлекеттік күрылыс идеясын үсынып, негіздеді. Онын п ікір ін ш е . мұндай мемлекетті дарынды, ж аксы дайындығы бар, жоғарғы өнегелі адамдарбаскаруы гиіс. Платоннын мемлекеттура л ы іл ім ін ін негізгі пафосы адамдарға кайсы бір денгейде о зін ің идеалды мемлекет моделіне сәйкес келетін мемлекетті калыптастыру ка ж еттіл ігін е сендіру еді. Бұл адамдардын к ө п ш іл ігін ін мүдделерінесай келді, ж аксы ө м ір сүру мен жан- ж акты дамуы үш ін оларға каж етті жағдайларды камтамасыз етеді. Платон м үндай мемлекетгі жер бетіндегі ен жаксы мемлекет деп санады. Платон осылармен катар мемлекеттің кү ш і о ны н заңдарынын күш інде деп есептеді. Ол сол коғам ны н адамдарының кө п ш іл ігін ін мүддесін білдіретін занға катардағы азаматтардан бастап билеушілерге дейін бағы нуы ны н т и іс т іл ігін атап көрсеті. П л а тонны ңтө нір егіне таланттьі ш әкірттер ш оғы ры жиналды. Саяси ой тарихында Платонға тен келетін оны н шәкірті, ізін кууш ы сы әрі сынаушысы Аристотель (б.д.д. 384-322) болды. Саяси ойды зерттеушілер Аристотелді саяси ғылымды пән ретінде негіздеуші депсанайды. Бүған ж еткіл ікті негіздер де бар. Аристотельдін саяси ілімдерін түсінуде оны н “ Саясат” , “ Аф иналы к полития “ Этика", “ Риторика” атгы енбектері аса кызығушылыктудырады. «еп жағынан ұстазынын ж олы н куғанымен ол ө зін ін саяси іл ім ін жасады. f Ілатонға карағанда оны н ш ә кір ті Аристотель интуииияға емес, бакылауға арка
сүйеі ен антикалы к бағьпты н іргесін Ксыаушы
болып ш ы кты. Аристотельдін ііік ір іт ііе , адам туғанынан саяси ж ә н д ік, коғам ды к тіриплік иесі болып табылады, ал мемлекет коғам д ы көм ірд ін жоғарғы және (.'лясатіжо' жоі іе оныі і проблема іары-3 -»
бәрін камтитын формасы болып саналады. М емлекеітің өзінің шығуынын табиғи себептері бар. Ол еркін азаматтардын одағы болып табылалы және әртүрлі элементтерден түратын, алуан түрлі функиияларды аткаратын күрделі түзілім. Мемлекеттін басты максаты - азаматтарды енегелі ізгілікке тәрбиелеу жэне олардын бакытты өмірін камтамасы з ету. Аристотельдін п ік ір і бойынша, сол мемлекетті баскаруға, зан шығаруға жэне сот кызметтеріне катыса алатын және әскери кызмет аткаратын, абыздык функиилларды орындайтын адамдар ғана азаматтар болады. Кұлдар азаматтарға жатпайды. Жас кезінде азаматтар әскер ф ункциясын, ал картайғандасаяси функцияны орындауытиіс. Коғамнынен пайдалы жігіне ойшыл егіншілерді жаткызды. ойткені олар өздерінін енбектерінін ерекшелігіне және үлкен аумакка орналасуына орай, мемлекегті баскару ісіне катысуға онша әуес емес. Мемлекетті баскарумен, Аристотельдін гіікір ін ш е , орта ж іктер айналы суы ти іс . Бұл ж ік т е р кедейлер мен байлардын ж ік т е л іс ін бейтараптандырады, коғамдык өмірдін түрактылығын камтамасыз етеді. Ө зінін басты саясаттануш ылык - “ Саясат” деген енбегінде, ойшыл: "екі шектен шығудан халыктын құрамында орта жіктер басым болған жерде немесе олардын бірінен басым болғанда ғана м ем лекетгік күрылыс тұрактылыккажетеалады” , - дейді. Аристотель саяси биліктін мәнін индивидтердін еркіндігі мен тендігі принциптерінен шығарып түсіндірді. Онын пікірінш е, үсгемдік ету мен бағынудын жүзеге асуы саяси биліктін негізгі белгісі болып табылады. Аристотель мемлекеттік баскару формаларын жүйелеп, сипаттама берді. Ол баскару формаларын дүрыс және бүрыс деп болді. Дүрысына, онын пікірінш е, нормалармен реттелген жэне шектелген кез келген баскару формасы жатады, ал бүрысына - реттелмегені жатады. Баскарудын дұрыс формасына ол бәрінін и гілігі үшін бір адамнын басқаруын — монархияны. бәрінін игілігі үшін аз ғана жаксылардын — аристократиянын басқаруын, ортак и гіл ік үиіін кө пш іл ік жаксылар (кедейлер мен байлардын жаксы өкілдерінен) баскаратын — политияны жаткызады, ал бүрысына - өзінін мүддесі үшін шексіз баскаруды тиранияны, ө
и г і л і г і
үшін аз ғана байлардын баскаруы - олигархияны, өздерінін мүдделері үшін кедей көпш ілікгін шексіз баскаруы - демократияны жатқызады. Барлык баскару формаларынын ішінде ойшыл тиранияны ен нашары, политияны — ен жаксысы деп санаған , ойткені сонғысы кедейлер мен байлардын татулығына жэне заннын билеушілерден жоғары болуына негізделген. М емлекеттілік мәселесін Аристотель іс жүзінде саясаттұрғысына дейін котеріп койды. Аристотель жеке менш іктін, әсіресе ауыл шаруашылығындағы жеке
жүктеу/скачать 15,32 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|