Қазақстан Республикасы Білім ж әне Ғ ылым министрлігі

Когамнын саяси белсенділік формасы саяси процестің ен, кең мағынасы 

болып саналады. Бұл белсенділіктің,  асакөптүрлілігінің,  оның әрбір жеке 

жағдайынын  өзіндік  себебі  жэне  мақсаты,  түрлі  деңгейдегі  нәтижесінін 

болжамдығы және коптеген баска да езгешеліктердің бары рас. Сондыктан 

ол саяси  процесті ғылыми тұрғыдан  зерттеуді  киындатады,  бір мәселенін 

төңірегінде алуан түрлі көзқарастарды туындатады. Сойтіп,  бүл мәселелерді 

дұрыс түсіну  үшін,  ең алдымен саяси  процесс  ұғымын  жэне  онын мэнін 

анықтау қажетгігі туындайды.

т

  *' 

і

‘. ’ ■

  *>„ 

- 

• 

^  ■*

1.  Саяси процесс ұғымы ж әне оның мәні

“ Саяси  процесс”   үғы м ы   барлық  қо ға м д ы қ  ғылымдарда  ке н ін е н  

колданылады. Бұл ұғымның мәнін аныктау үшін,  жалпы “ процесс”  терминінің 

мәнін айқындаудан  бастау керек.  “ Процесс” термині латынның жалғасы, 

қозғау  созінен  ш ы ккан,  ол:  біріншіден,  о зінің   бағыты  бар  белгілі  бір 

козғалысты,  қозғалыстын кайсыбір барксын,  ретін,  дамуын;  екіншіден, 

жәй-күйдің,  сатының,  эіюлюііиянынтабандылыкпенауысуын;  үшіншіден, 

белгілі  бір нәтижеге жету  үшін табанды кимыл-әрекеттердің жиынтығын 

білдіреді. Демек,  “ процесс”  терминінің әмбебаптықсипаты бар,  ойткені ол 

табиғат пен қоғамнын шынайы және тұрақты калпын корсетеді.

Саяси  процесс  бүкіл  саясат  субъектілердің  кызметтерінің  жиынтығы 

іспетті,  соның негізінде белгілі бір уакыт және кеңістік шеңберінде қоғамнын 

саяси жүйесінін калыптасуы,  дамуы және омір сүруі іске асады. Сонымен 

бірге “ саяси процесс”  ұғымы саяси эмірдің барлык күбылыстарын: мемлекет 

кызметін  жэне  онын  жекелеген  саяси  субъектілерінін  кызметін,  саяси 

мәдениеттегі озгерістерді,  саяси санадағы,  психологиядағы,  адамдардын 

жүріс-тұрысындағы және т.б. озгерістерді мейлінше қамтиды.

Осымен байланысты,  гылыми  әдебиеттерде “ саяси  процесс” ұғымына 

аныктама  беруде  әр  түрлі  кэзкарастың  барлығын  айткан  жон.  Б ірінш і 

козкарастағылар,  саяси  процесс  деп  саясатта  болып  жатканныц  бәрін 

түсіндіреді.  Е кін ш і  біреулері,  бүл  ұғымды  “ саясат”   категориясымен 

ұқсастыкта колданады. Y шінші концепцияны ұстаушылар,  “ саяси процесс” 

ұғымы  когамнын  саяси  жүйесі  калпының  ауысуын  түсіндіруші  ретінде 

пайымдайды.

“ Саяси  процесс”   ұғымы  ен  алдымен,  озіндік  ерекше  максаттары  мен 

функцияларын іске асыруда индивидтер,  топтар,  билік институттары бір- 

бірімен жэне мемлекетпен калайша эзара әрекет ететінін ашады. Бүл мәселеде 

саяси процестін әлеуметтанулыктүсіндірмесіне де назар аударылады,  саяси 

процесті тек саяси күрес түрғысынан караумен катар,  әлеуметтік жэне саяси 

кұрылымдар  мен  катынастардын  эзара  әрекетін  сараптау  денгейінде 

пайымдалады. 

• 

............... ' 

•  !

293

Саяси проиестін әлеуметтанулыктүсіндірмесі американдықсаясатгануда 

кеңінен тараған. Онда саяси процесс әлеуметтік процестер мен саяси рөлдер 

мен функцияларды жүзеге асыру негізінде саяси билікті алып жүрушілердін 

арасындағы өзара әрекет тұрғысынан суреттеледі.

Көбіне-көп  саяси  процесті  саяси  жүйенің  калыптасуымен,  өзгеріске 

түсуімен,  кайта  күруымен  және  өмір  сүруімен  байланыскан  барлык 

субъектілер кызметінің жиынтығы ретінде түсіндірілетінін атап өткен жөн.

Саяси процестің мұндай түсіндірмесі осы процесті оған катысу шылардын 

бүкіл саяси манызды әрекеттерінің шексіз жиынтығын калыптастырады деген 

идеяға негізделген. Демек,  бұл саяси кұбылыстың козғалысын, динамикасын, 

эволюциясын,  олардын  уакы т  пен  к е н іс т ікт е гі  ж а й -к ү й ін ің   накты 

өзгерістерінашады. 

...  і...  .  ..

Уакытша параметрлер саяси процестің белгілі бір циклдары іспетгі,  онын 

әркайсысы  элементтер мен  байланыс  бөліктерін  үдайы  өндіріп  отырады. 

Саяси  жүйе  өзін-ө зі  өндіруш і  ци кл ін   аяктағаннан  кейін  ғана  толык 

айкындалатын болады. Мысалы,  кайсыбір демократиялык саяси жүйені бір 

сайлаудан келесі сайлауға жеткенде ғана оны аякталған жүйе деп карастыруға 

болады.

К е ң істікте гі  параметрлер  географиялык  факторлармен  жэне  саяси 

процесс  пен  оның  элементтері,  элементтер  аралык  байланыстар  сипаты 

орнаған  орта  ретінде  саяси  жүйемен  камтамасыз  етіледі.  Саяси  процесс 

когамнын саяси жүйесі шеңберінде,  сол елдін шенберінде,  сонымен катар 

аймактық  жэне  жаһандык  колемде  өрістейді.  Ол  мемлекеттік  денгейде, 

әкім ш ілік-аум акты к аудандарда,  кала  мен  деревняда,  ауылда,  эр түрлі 

үлттардың,  топтардын,  әлеуметтік-демографиялык  топтардын,  енбек 

ұжымдарынын,  кайсыбір саяси партиялар мен  коғамдык козғалыстардың 

ішіндеэтеді.

Осымен байланысты саяси процесті когамнын саяси эмірінде орын алган 

б ір ін -б ір і  табанды  ауыстыратын  озара  байланыскан  кұбылыстар  мен 

окиғалардың бүкіл жиынтығы деп айткан жон. Саяси процесте алуан түрлі 

факторлар озара әрекетке түседі,  сонын нәтижесінде саяси салада озгеріс 

болумен катар кайта қүрулар дажүреді. Ол күкы к нормаларымен (ен алдымен 

конституциялык) жэне алуан түрлі кұқы кты қ емес жазба жэне жазылмаған 

нормалармен  (партиялардын,  кайсы бір  ко га м д ы к  б ірл естіктерд ін 

жаргылары  жэне  баска  да  күжаттары,  әдет-гүрыптар,  салт-дәстүрлер, 

этикалык-моральдыкнормалар жэне т.б.) реттеледі,  ал кей уакытта,  тіпті, 

жалпы алганда ештеңемен реттелмейді,  кездейсок жүреді.

Саяси  проиестің  озіндік  құрылымы  бар.  Саяси  пронестің  кұрылымы: 

саясат  субъектілерінен,  билік  ресурстарынан,  күралдардан,  оларды 

колданудың формалары  мен  әдістерінен,  аралык әрі түп кі  максаттар  мен

294

міндеттерден  кұрылады.  Сонымен  катар,  саяси  процесс  макрожүйедегі, 

микрожүйедегі  озгерістерді  камтитын  уакыт  пен  каркыны  бойынша  коп 

үйлеспейтін накты жергілікті-локальды бағыттардан да түрады.

Саясаттын кез-келген субъектісі (партия,  козғалыс,  әлеуметгіктоп және 

баскалар)  өздерінің  саяси  процеске  қатысуын  белгілі  бір  принциптер 

негізінде  ұйымдастырады.  Олар әр түрлі  болуы  мүмкін,  бірак  кұкы кты к 

мемлекетте оларды зандылык критерийлері-өлшемі мен күкы к нормаларына 

сәйкестік біріктіреді.

Саяси  процестің ресурстары  болып  оның  идеялык жэне  материалдык 

негіздері: ғылым,  білім,  техникалык жэне каржы құрамдары,  бұкараның, 

процеске  катысушылардың көңіл  күйі,  олардың идеологиясы,  коғамдык 

ортаның калпы жэне баска да факторлар кызмет аткара алады.

Саяси  процестің озіндік  мазмұнды,  ерекшелікті  белгілерді  жэне даму 

зандылыктарды  иеленуі  онын  алуан  түрлілігін  көруге  мүмкіндік  береді. 

Сонымен  саяси  процестің алуан  түрлі  болуы  коғамнын саяси  саласының 

омір сүру формасы кызметін аткарады  . Солай болған соң коғамнын саяси 

омірі әр түрлі саяси процестерде озін білдіреді.

Саяси процестердің өзіндік ерекшеліктерін біртұтас жүйе ретінде зерттеу 

м ү м кін   еместігімен  де  бүл  үрдіс  айрыкшаланады.  Саяси  процестер 

жиынтығында  жалпы  жэне  жеке  саналатын  екі  топ  козге  түседі.  Бүл 

топтардын  саяси  процестері  коғамдык  омірді  камту  мелшерімен  катар 

мазмұнымен,  жүру  формаларымен  және  нәтижелерімен  озгешеленеді. 

Сондыктан  оны  карастыру  жалпы  жэне  жеке  саяси  процестерді  бэліп 

зерттеуді үйымдастыруды кажетсінеді. Алайда,  процестердің осы екі тобы 

бір-бірімен тығыз байланыскан. Сонымен бірге,  жеке саяси процестер жалпы 

саяси  процестің  мазмұнына,  формаларына  және  жүру  жылдамдығына 

манызды ыкпал ете алады.

Сонымен жалпы саяси процесс жекелеген процестердің карапайым ғана 

жиынтығы  емес.  Ол  жеке  процестерден озін ін колемі,  мазмұны жагынан 

ерекшеленумен катар формаларымен де озгешеленеді. Жалпы саяси процесс 

эволюция,  революция,  дагдарыс сиякты белгіліүш формада жүреді.

Жалпы саяси процестің бүкіл  коғамды  камтитынын жэне онын саяси 

ж үй е сін  мәнді  е зге р іске   тү с ір е тін ін   немесе  калы пты   к ү й ін   тіптен 

ауыстырып жіберетінін атаған жон.  Ал,  жеке саяси процестердің жалпы 

саяси проиестен айырмашылығына келсек, оның саяси өмірдің жекелеген 

жактарын камтуында жаткандығында деп түсінуім із керек. Сонымен бірге 

жеке  саяси  процестер  жалпы  саяси  процестен  ө зін ің   кұрылымымен,

'Карацыз:  Әбсаттаров Р.Б. Саяси процесс: теориялык сараптама// Абай атындағы 

А лМ У -ды н  Хабаршысы.  Элеуметтанү  жэне  саяси  ғылымдар  сериясы.  —  2003.  — 

№ 3 . -  79-946.

295

сипаттамасымен,  даму кезендерімен де ерекшеленеді.

Ж еке саяси процестер — бұл эр түрлі,  коғамның саяси ж үйесінің жай- 

күйіне  жалпы  тиіспей,  белгілі  бір  саяси  максаттарды  жүзеге  асыруға 

бағытталған қоғамныц саяси белсенділігінің көптеген ерекше формалары. 

Соған сэйкес жеке саяси процестер билік өкілдерінің өздерінін міндеттерін 

тікелей  атқару  барысында  (әсіресе  қоғамды  баскаруда)  көрінеді.  Бұл 

процестер  сонымен  қатар  әр  түрлі  саяси  партиялардын,  қоғам ды қ 

қозғалыстардың жэне жекелеген азаматтардын өздерінің саяси мүдцелерін 

(мысалы,  сайлауға,  референдумдарға,  митингтерге,  коше  шерулеріне 

қатысуы) түрлі жолдармен іске асуын бейнелейді. Жеке саяси процестерге 

басқару  шешімдерін  қабылдау  мен  жүзеге  асырудын  түрлі  формалары 

жатады. Жеке саяси процестердің көптігіне және әртүрлігіне қарамастан, 

оларды  жүзеге  асыру  когамнын  саяси  жүйесін  мәнді  өзгерістерге  түсіре 

алмайды.  Мысалы,  тоталитаризмді  демократиялык  саяси  режиммен 

алмастыруға  немесе  монархияны  республикамен  ж эне  баскаларын 

ауыстыруға әкеп соқпайды.

Саяси  процесс  әрқашанда  салыстырмалы  тұрғыда  өз  бетіншілігімен 

ерекшеленеді,  бірак,  түптеп  келгенде,  ол  экономикалык  кұрылыммен, 

мемлекеттік  құрылыспен,  коғамдағы  әлеуметтік-саяси  катынастардың 

сипатымен детерминдірілген.

Қазіргі саяси процеске кейбір ортак міндеттер тән. Олар әр түрлі тарихи 

жағдайларда  жэне  елдерде  түрліш е  шешіледі,  сонымен  катар  онын 

субъектілерінің қайсыбір қызметгерінің жүзеге асу сатыларында оз шешімін 

табады.

Қазакстандағы  саяси  процесс  тарихи  дамудын,  мәдениеттің,  салт- 

дәстүрдін,  діни  ортаның,  оны  мекендеген  этностардын  психологиялык 

құрылым ерекшеліктері негізінде әрекет ететін әлеуметтік субъектілердін, 

билікті алып жүрушілер мен институттардың озара әрекеті болып көрінеді. 

Қазакстандық саяси процесте ескімен катар жана кұбылыстар,  объективті 

және  субъективті  факторлар  көрініс  тапқан.  Олар  бір-бірімен  кабысып, 

калыптасу үстіндегі демократиялык катынастардыц пісіп,  жетілмегендігін 

дәлелдеп отыр. Сондыктан Қазакстандагы саяси процесс карама-кайшылықта 

және әртараптылыкта дамуда.

Қазакстанда  мына  бір  кұбылыстар:  баскарудағы  дәстүрлі  әлеуметтік 

институттар мен күрылымдардың ыдырауы;  әлеуметтік багытынан айырылу, 

адамгершілік күндылықтар мен рухаии идеяларды жоғалту;  халықтың басым 

көпш ілігінін маргиналдануы;  когамдык катынастардын қылмыстандырылуы; 

өткен  тарихтын  бұрмалануы;  мемлекеттік  билік  органдарынын  беделін 

түсіру;  билеуші  элитаның  колына саяси  билік  пен  ресурстардын аса коп 

шогырлануы ерекше көзге түседі. Сондай-ак,  мейлінше негізделген және

296

аса  ұтымды  саяси  жэне  ку кы кты к  шешімдер  кабылдау  мен  оны  жузеге 

асырудын арасында алшактык байкалады.  Бұл  келеңсіздік сәйкестігі  бар 

кұ кы кты к механизмдердін  жоқтығымен  әрі  саяси  құ кы кты к мәдениеттін 

томен болуымен түсіндіріледі.  Қазакстандағы саяси процестін ерекшелігі, 

м е н ің   ойы м ш а,  саяси  рөлдер  мен  ф ункцияла рды   ж үзе ге   асыру 

айырмашылығымен,  олардын белгілі  бір билік институттарынын қолына 

шоғырланып,  бекітіліп  берумен  де  байланысты.  Казакстан  коғамында 

ролдерді  болу  жэне  оларды  іске  асыру  механизмдері  демократиялык 

коғамдарда стандарттардан кабылданған жэне саяси озгерістер логикасын 

аныктайтын  ұстанымдардан өзгешелігінін бар екені анык байкалады.  Бұл 

Қазакстанның  әлеуметтік  эволюция  механизмінде  саяси  факторлардың 

басым  болуымен,  онда  ж е тіл ге н  азаматтык  когам   институттары н 

калыптастыруға  кедергі  келтірумен  бірге  саяси  жэне  саяси  емес  салалар 

арасында нактылы шек коюға жол бермеуімен байланысты.

Осыған  орай  казіргі  Қазакстандағы  саяси  процестерге  талдау  жасау 

кобіне-коп келесі үйымдык шарттарды сақтаумен байланысты болмак. Олар: 

реформалык үрдісті акпаратпен камтамасыз ету,  онсыз жаңаша караудын 

әлеуметтік салдарын болжамдау,  қол жеткен табысты бағалау мумкін емес; 

реформанын  жекелеген  бағыттарына басымдык беру,  зандык,  ұйымдык 

жэне  баска  да  шараларды  күш ейту,  оларды  іске  асырудын  шынайы 

перспективаларын есепке алып,  табанды түрде жүзеге асыру;  әлеуметтану 

мониторингын үйымдастыру,  реформанын нәтижесін қадағалап,  оган бага 

беру;  ағарту жұмысынын максатты бағытталуы;  саяси катысудың әр түрлі 

формаларынын тиімділігін зерттеу.

Саясатқа катысу саяси процестін мәнін ашатын маңызды элемент болып 

табылады  . Саяси процеске катысушылар,  оның әрекет етуші адамдары мен 

күштері болып жеке азаматтар,  олардын саяси жэне коғамдық үйымдары 

мен  бірлестіктері,  әлеуметтік-таптық,  этникалык жэне баска да адамдар 

кауымдастыктары  есептеледі.  Саяси  процеске әрбір  қатысушынын,  яғни 

онын субъектісінің,  өзіндік стратегиялык жэне тактикалык максатгары мен 

міндеттері  болады.  Олар  саяси  күш тердің  к ы зм е тін ің   формаларын, 

мазмұнын,  әдістерін  аныктайды,  олардын  арасындағы  озара  қарым- 

қатынастың сипатын және т.б.  белгілейді.  Алайда,  түптеп  келгенде,  бәрі 

бәз-баягы  саяси билік туралы  мәселеге  келіп  тіреледі,  ен алдымен  онын 

м е м л е ке ттік  ф ормасына  байланысты  болады.  Саяси  процеске 

катысушылардың біреулері үшін мақсаттек билікті иелену болса,  баскалары 

үшін — оны уысында ұстап калу жэне пайдалану. Осыған байланысты саяси 

процесс  субъектілерінін  арасында  карым-катынас  калыптасады.  Мүндай 

карым-қатынастар  ы нты мактасты к,  бәсекелесу,  күрес,  шиеленіс,

‘Қарацыз:  Иванов  А.С.  Политическое  участие.  — СПб,  2002.

297

антогонизм,  келісімге келу жэне т.б. сипатта болуы мүмкін.

Саясатка катысу эр түрлі формада,  эр деңгейлі каркынмен,  әлеуметтік 

жэне аумактыктүзілімдердің көлемінің әртүрлілігіне карай жүзеге асады.

Индивидтердің мемлекеттік істерге жэне баска да саяси институттарға 

ерікті  катысуы  жоғары деңгейдегі  жалпы  жэне  саяси білімге  негізделген, 

каты суш ы ла рды ң  белгілі  бір  ә л е ум е ттік  -   а д а м ге р ш іл ік  бағы т- 

бағдарларының болуына,  олардың к ү к ы к  пен заңға ниеті түзу катынасына 

негізделген саналы саяси кызметті камтиды.

Ерікті саяси катысудың белсенді формасы өкілетті билік органдарындағы 

депутаттарды н, 

саяси  партиялар  мен  ко ға м д ы к-са яси   ұйымдар 

ф ункц и оне рл ерінің ,  саяси  кампаниялар  мен  акцияларды  (сайлау, 

референдум жэне т.б.) үйымдастырушылар кызметінен түрады.

Ерікті саяси катысудын енжер формасы тек кана сайлау кезіндегі сайлау 

туралы,  референдумдар женінде коғамдык пікірлерді сүрастыруға катысуды 

камтиды.

Саясатка  күштеп  катысу  милитаризацияланған  мемлекеттік  кұрылым 

кызметкерлері үшін,  қатан орталыктандырылған жэнетэртіптелген саяси 

партиялар мен ұйымдар мүшелері үш ін тән болып табылады.

А ум акты к  таралу  саласы  бойынша  саясатка  катысу  жалпы  ұлттык, 

жергілікті жэне локальды сипатта болуы ыктимал.

Саясатка катысуды каркындылығы мен бірізділігі түрғысынан тұракты 

(партияға мүшелік,  саяси ұйымдардағы жұмыс),  эпизодтыкнемесе ұдайы, 

үнемі (сайлауларға катысу) жэне бір жолға (конституция кабылдау жэніндегі 

референдумға катысу) саяси катысу деп ажыратылады.

С о й тіп,  саяси  процестін  мэнді  ерекш елігін,  оны  ж еке  зерттеу 

кажеттілігін,  саяси  процестін  дамуы,  саяси  жүйенің  калпы,  күрылысы 

жэне онын формаларынын әлеуметтік ортамен езара әрекеті ғана аныктап 

коймайды,  сонымен катар субъективті жэне объективті факторлардын билік 

жүйесіне  катынасына карай  коптеген  сырткы  алғы  шарттар да белгілейді. 

Саяси  процесс  -   бұл  заңмен  ке п іл д ік  берілген  жэне  шынайы  саяси 

катынастар динамикасына косылған саяси субъектілер кызметі түрлерінің 

жиынтығы. Олар билікті коғамда колдануға бағытталған саяси жүйенін бүкіл 

даму  жэне  емір  сүру  сатыларын  камтыған.  Енді  саяси  процестін  негізгі 

сатыларын карастырамыз.

ищу

 

2. Саяси процестін негізгі сатылары 

яжжай

Өзара саяси эрекет ретінде саяси өмір динамикасына талдау жасау саяси 

процестін мазмүнды жағын  ашуға  мүм кіндік береді.  Саяси  процесс  саяси 

өмірдін  үнемі,  кезекпен  болатын  оқиғалары  іспетті,  бірак,  ол,  сонымен 

катар,  іш кі бірлікпен байланыскан. Солай болғанмен де саяси процесс бір

298

мезетте тұтас кұрылымды кайта өндіруші ретінде жэне саяси өмірге ыкпал 

ететін  экономикалык,  экологиялык,  мэдени  жэне  озге де  факторларды 

біріктірген әлеуметтік орта жэне әлеуметгіктен тыс орта мен озара әрекеттегі 

саяси  жүйенің  циклдік  омірі  ретінде  кэрінеді.  Саяси  процесс  барысында 

институттык жүйе бейімделеді жэне онын жалпы әрі жеке элементтерінің 

бейімделуін,  оны ң  ж үй е л ік  сапалар  ретінде  үдайы  эндірілуін  және 

сакталуын,  оны кұрайтын компоненттерді де камтамасыз етеді.

Сондыктан  саяси  процестін  түп  не гізі  өзгеріс  болады.  Ол  саяси 

кұбылыстағы  кез-келген  күрылымды,  функцияны,  инститтутты  және 

форманы,  тұракты және ауыспалы белгілерді,  эволюция каркынын және 

баска да  параметрлерді  үлгілеуді  білдіреді.  Өзгеріс  саяси  биліктің  негізгі 

күрылымдары  мен  механизмдеріне  тиіспеуі  мүмкін  (мысалы,  лидерлер, 

үкімет,  жекелеген институттар эзгеруі  мүмкін,  бірак биліктен босататын 

жетекші  кұндылықтар,  нормалар,  тәсілдер  бұрынғы  сапада  сакталады), 

бірак  базалык  элементтерді  алмастыруға  әкелуі  мүмкін.  Бүл  элементтер 

жиынтығы жүйенің жана сапалы күйге жетуіне ыкпал етеді.

Осы  орайда  әл ум еттік-саяси  ғылымда  саяси  о зге р істін   кэздері, 

механизмдері жэне формалары жөнінде көптеген түсіңіктер калыптасқанын 

айтуымыз  керек.  Мысалы,  Маркс  саяси динамиканың  негізгі  себептерін 

экономикалык  катынастардын  ыкпалынан  көрді,  Парето  оларды  элита 

таралымымен  байланыстырды,  Вебер  -   харизм атикалы к  лидердің 

кызметінен,  Парсонс — адамдардын эр түрлі рэлдерді  колдануынан көрді. 

Алайда,  саяси озгерістің негізгі көзі ретінде кэбіне-коп шиеленісті ауызға 

алады.

Саяси  өзгерістін  коздері  мен  формаларынын  ко п  түрлілігі  саяси 

күбылыстардын  эмір сүруінін  белгілі  бір тәсілдерінен  корінеді  .  Осымен 

байланысты,  менің ойымша,  саяси  процестін  негізгі торт сатысын  беліп 

айтуға түрарлык. Ол -  калыптасу,  өмір сүру,  даму және кұлдырау сатылары. 

Десек  те  сатыларға  осылай  болу  шартты  түрде  ғана  жүргізіледі.  Алайда 

біртұтас  саяси  процесте  олар  бір-бірімен  озара  байланыста  әрекет  етеді, 

әркайсысы  озінетән  ерекшелігін сактайды,  озіндік  міндеттерін аткарады 

және ерекшелікті әдістер мен саяси әрекетті іске асырады.

Калыптасу (жаңа саяси кұбылыстарды,  институттарды,  катынастарды, 

нормаларды жасау,  жобалау) саяси проиестінтарихи,  логикалық,  бірінші, 

бастапкы  сатысы  болып  табылады.  Ол  бір  мезгілде  және  тұрақты  түрде 

жүреді.  Бір  мезгілдік  -   кайсыбір  саяси  жүйенін  пайда  болу  кезені.  Саяси 

процестің  бұл  сатысы,  әдетте,  бір  саяси  күштердін  занды  билігінен 

айырылыгі,  баска  күштер  билікті  колына  алғандағы  қоғам  дамуынын 

түб егейлі  м ом ентіне  сә й ке с  келеді.  Осы  жана  күш те р   о зд е р ін ін

'Қараңыз:  Политология.  Словарь-справочник.  — М ., 2001.  — с.  213-216.

Ж

қажеттіліктерін канағаттаі ідыратын жалпы саяси жүйені жасайды,  олардың 

еркін енді биліктің басқа органдары жэне баскада саяси инстатуттары жүзеге 

асыратын  болады.  Бір  мезгілде  бүрынғы  кұкы қты қ нормаларды  жаңамен 

алмастыру жүзеге асады,  онда жаңа пайда болған билік институттары,  саяси 

жүйенің баска да  элементтері бекітіледі.  Саяси  процестің бүл сатысынын 

басты  кезеңі  —  Конституцияны  толығымен  кайта  карау,  немесе  жана 

Конституция кабылдау -  бүл саяси биліктің,  онын барлык инститтарынын 

зандылығын мойындататын жария жэне демократиялыктәсілі.

Алайда билікгің зандылығы жаңа Конституция кабылдаумен  бітпейді. 

Бүл  әрі  ұзак,  әрі тұракты  процесс.  Осы  тұрғыдан  келгенде  саяси  жүйені 

конституциямен бекіту бір мезгілдік акті болып калмайды. Оны зандастыру 

процесі  тұракты түрде  кайталанып тұрады,  үздіксіз  жүреді,  өйткені  бұл 

жүйе мойындауды талап етеді және ол коғам мүшелері тарапынан қолдауды 

кажетсінеді.

Саяси  кұбылыстардын,  саяси  жүйенін  омір  сүру  сатысы  коғамдык 

дамудың тұракгалған  кезеңіне дөп  келеді.  Үстем етуші әлеуметтік тогттар 

коғамда  н ы қ  жағдайға  ие  болады.  Саяси  процестін  осы  сатысында 

конституциялык негізде кұрылған мемлекеттік органдар,  саяси партиялар, 

коғамдык  үйымдар  қызметін  жандандыру  және  оларға  колдау  корсету 

процедурасы   ж үзеге  асады.  М үнд а й   процедураларға, 

мысалы, 

демократиялык  коғамдарда  б и л іктін   окілетті  органдарына  кез-келген 

сайлаулар  жэне  кайта  сайлаулар,  олардың  мөжілісінде,  аткарушы 

жарлыкшы органдарғатағайындаулар,  ауыстырулар,  саяси партиялар мен 

коғамдык ұйымдар съездері  мен  конференциялары жэне т.б.  жатады.  Бұл 

процесте әрекет етуші  зандарға аныктаулар енгізу,  кайта карау,  кенейту 

жэне  жаналау  манызды  рөл  аткарады.  Сол  процесте  саяси  ж үйенін 

күндылыктары мен нормалары дәстүрімен (ұдайы ондірілуі) тасымалданады. 

Саяси жүйеніңөмір сүру сатысында саяси процеске катысушылардын оздері 

де  белгілі  бір  саяси  үстанымдар  мен  мүдделерді  білдіруші  ретінде,  соған 

орай козкарастар мен сенімдерді алып жүрушілер ретінде,  белгілі бір саяси 

мінез-құлыкты,  жүріс-тұрыстыңстереотиптерін иленушілер ретінде үдайы 

ендіріледі.

Осымен байланысты саяси жүйені жанғырту коғамдык үдайы ондірудін 

бүкіл  біртұтас  процесінің  фрагменті  екенін  айтуымыз  керек.  Сондыктан 

сабақтасты к  үдайы  ен д ір уд ін  басты  белгісі  .  Алайда,  сабактастык 

байланыстың  мазмұны  калыптаскан  саяси  катынастар  формаларынын 

механикалык кошірмесі емес,  керісінше,  ол саяси жүйенін жана белгілері 

мен касиеттерінін пайда болуы,  дамуы кезенін шамалайды.

4Караныз: Хамитов Н ., Крылова С. Философский словарь.  Человек и мир.  — Киев, 

2006.  -   с.  156-157. 

*   w  

w   п -л .і 

!

  w ci'U   ■ 

'

300

Саяси жүйе дамуынын өзі саяси езгерістер тәсілі болып есептеледі. Саяси 

өзгерістер  тәсілін  саяси  кұбылыстардың  базалык  параметрлерін  үлгілеу 

сигіаттайды. Бұл үлгілеулер саяси кұбылыстын одан әрі жағымды эволюцияға 

өтуін жорамалдайды. Саяси жүйенін даму сатысы белгілі бір саяси күштердің 

кайта топтасуы жэне оларды тиісті орын-орнына кою кезенінде орнайды. 

Саяси  пронестін  бұл  кезенінде  мемлекеттік  органдар  жүйесінде  шамалы 

өзгерістер болады,  қоғамнын әлеуметтік кұрылымында болған өзгерістерге, 

ел  ішіндегі  және  халықаралык  аренадағы  саяси  күштердің  өзгерген  ара 

салмағына  сэйкес  саяси  партиялар  мен  коғамды қ  үйымдар  кызметін 

реформалау  жүреді.  Билік  құрылымы  мен  механизмінде  асырылатын 

өзгерістер билеуші элитанын саясатын жаңадеңгейге шығарады. Ол уакыт 

талаптарына,  қоғам ды қ  катынастарды  тиімді  басқаруға,  халыктың 

әлеуметтік талаптарын қанағаттандыруды камтамасыз етуге жауап табады. 

Саяси өзгерістердін мүндай сипаты саяси ж үйенің осыған артуына сәйкес, 

коғамдык  емірдің  басқа  салаларындағы  өзгерістерге  әр түрлі  әлеуметтік 

топтар мен адамзаттын күрделенген мүдделерін ескере отырып билік етудің 

икемді  стратегиясы  мен  технологиясын  колдануға,  оны ң  кабілетін 

жетілдіруге ыкпал етеді.

Саяси жүйе дамуынын сатысы алуан түрлі ағымдар мен тенденциялардын 

текетірестігімен жүреді. Түптеп келгенде,  бұл саты жүйенінбейімделгіштің 

артуына,  калыптаскан билік кұрылымыньщ сыртқы  әлеуметтік жағдайға 

сәйкестігіне әкелуі  тиіс.  Алайда саяси  жүйенін дамуы  белгілі бір кезенде 

токырауға ұшырап,  билеуші элита сол қоғамдағы өзінің үстемдігін сактауға 

тырысады.

Осыган орай теке-тірестік барысында жаңа күштер пайда болып,  олардын 

мүдделерінің сол саяси жүйенің максатгарына сәйкес келмейтінін айтуымыз 

керек. Демек,  саяси өзгерістердін эр түрлі -  күлдырау,  ыдырау сатылары 

орнайды. Үлы орыс ойшылы П.Струвенін пікірінше,  кұлдырау — саясаттын 

регрессивті метаморфозасы.

Саяси жүйенің құлдырау сатысынын орнауы жаңа әлеуметтік күштердін 

артуына  сәйкес  келеді.  Олар  саяси  омірді  ұйымдастырудың  баскаша 

формаларын калыптастырады. Осы сатыда саяси процесс динамикасының 

бағытталуында  эзгерістер  болады.  Бұл  динам иканы ң  өмірдегі  билік 

институтына катысты келенсіз сипаты бар. Мұнда күйретуші тенденциялар 

конструктивті,  жасампаз тенденцияларға Караганда басымдык сипат алады. 

Н әтижесінде  билеуш і  элита  кабылдаған  ш ешімдер  баскаруш ы лы к 

кабілетінен айырылады,  ал билеуші элитаныңозі және онымен байланысы 

бар  б и л ік  институттары   о зд е р ін ің   зандылы ғын  жояды.  Құлды рау 

жағдайындағы  саяси  озгерістер  энтроф ияны н  және  не нтро тепкіш  

тенденциялардын артуынсипаттайды. Сондыктан кұлдырау,  шын мәнінде,

т

калыптаскан  саяси  біртұтастыктың  ыдырауын  білдіреді.  Бұған,  саяси 

р е ж и м н ің   құлауы,  партиялардын  таратылуы,  сы р ткы   күш те р д ің 

мемлекеттерді басып алуы жэне сол сияктылар мысал бола алады.

Сайып  келгенде,  саяси  ж үйенін  кұлдырау  сатысы  б и л іктің   толык, 

дезаңсыздандыруымен  байланысқан.  Осымен  саяси  проиестің  бір  циклі 

аякталады. Алайда,  соған қарамастан,  саяси процесс жалғаса береді. Саяси 

процестегі  жаңа  циклдің  басталуы  саяси  биліктің  субьектісімен  және 

институттардың  ауысуымен  әрі  бұрынғы  саяси  ж үйенін  ыдырауымен 

байланысты болады. Осыган орай саяси процестің негізгі сатыларымен катар 

саяси процестің экстремальді түрлері де бар.  Бүлар -  көтерілістер,  бунттар, 

бүліктер (мятеждер),  пучтар.

Кез-келген кетерілісте кайсыбірұйымдаскандыксипаттартән,  бүл жерде 

белгілі бір максаттар ұсынған жетекшілер үлкен рол атқарады. Бұл максаттар 

күрделі  емес  бағдарламада,  үрандарда негізделеді. Тарихи дәуірге сәйкес 

көтеріліске  катысушылардың  әлеуметтік  кұрамы  эр  алуан  түрлілікпен 

сипатталады.  Қатысушыларды  жігерлендіретін  оларды  каркындылық, 

рухани жэне психологиялык импульс деңгейлері бойынша айырады.

Көтерілістің  бунттан  айырмашылығы  бар.  Бунт  үстемдік  етуші  саяси 

топтын мемлекеттік органдардың окілдерінің қайсыбір әдеттегіден тыс іс- 

кимылына,  окіметтін жекелеген әрекетіне,  шектелген карсылық корсету 

міндетінен аспайтын жауап реакция іспетті.

Бунт озінін  қарқынымен,  эмоционалдык деңгейімен  мятежге  жақын. 

Бірак  бүлік  (мятеж)  бунтка  Караганда  оган  қатысушылардың  санының 

шектелуімен  ерекшеленеді.  Б үлік  (мятеж)  белгілі  бір  топ  адамдардын 

ойластырған,  мақсатты бағытта дайындыгынын нәтижесінде пайда болады. 

Бүлік (мятеж) карулы сипат алады,  әскери күш корсетуге негізделген және 

бүлікшілердің (мятежниктердін) негізгі ядросын әдетте әскер кұрайды.

Егерде  бұкара  бүлікшілерге  (мятежниктерге)  косылмаса,  онда  бүлік 

(мятеж)  пучка  айналады.  Пуч  карулы  әрекетке  де  барады,  бірақ  ол  кен 

колдауға  арқа  сүйемейді,  ситуацияны  ескермейді,  кең  ойластырган 

багдарлама жасамайды.

Саяси  процестің  экстремальды  түрлері  және  негізгі  сатылары  жалпы 

когамнын саяси жүйесініндинамикасын корсетеді,  соның нәтижесінде онда 

озгерістер  мен  кайта жаңғыртулар жүреді.  Сондыктан  әрбір  жана  циклда 

саяси жүйе озіне кешірме жасамайды,  керісінше жана жактармен  немесе 

касиеттермен  толығады,  онда саяси  озгерістер жүреді.  Бірак бұл  жердегі 

басты  процесс,  яғни бұрын  болған  озінен-озі  ұдайы  ондіру,  ендігі  жерде 

жана  күйінде  озін-озі  кайталауы  болады.  Сонымен  саяси  процестің  когі 

түрлілігі онын алуан түрлі типологиясын ерекшелейді.

302

3.  Саяси процестің типологиясы

Саяси өмірдің біркатар белгілері мен кеп түрлілігіне байланысты саяси 

процестің  әр  түрлі  типологиясы   бар  .  Алайда  бүл  саяси  процестің 

типологияларын түсіндіруде саясаттануда түрліше екпін жасалған,  солардың 

біршама танымалдарын атап отелік.

Саяси процестіңөркениеттұрғысынан алғанда батыстык жэне батыстык 

емес екі типін корсетуге болады. Олардын айырмашылығы батыстык жэне 

батыстык  емес  д үни е нін  өрке ни е ттіл ік  ерекшеліктерімен,  олардын 

ха л ы қты ң  п р а кти ка л ы қ  бағытын  және  м ін е з -құ л қы н   аны ктайты н 

мәдениетімен айкындалған.

Бұл типология салыстырмалы саясаттану шеңберінде жасалған. Америка 

саясаттанушысы JI.Пай “ Батыстык емес саяси процесс”  деген макаласында 

батыстык  жэне  батыстык  емес  саяси  процестерді  ажырататын  17  белгіні 

қалыптастырган.  Оның пікірінш е,  батыстык емес  коғамдарда саяси жэне 

когамдык салалар жэне жеке катынастар арасында нақты шекара жок;  саяси 

партиялар белгілі  бір дүниетанымды дәріптеуге және окілдік омір салтын 

корсетуге бейім;  саяси процестесыбайластартобыбасым;  саяси топтардын 

жетекшілері  стратегия  мен  тактиканы  аныктауда  біршама  еркіндікке  ие; 

саяси  процесс  оған  қатысушылар  арасында  интеграциянын  болмауымен 

сипатталады;  арнайы рол аткаратын ұйымдасқан мүдделі топтардын ықгіалы 

нашар,  осыдан келіп рэлдерді біріктіру жэне озара алмасу деңгейі жогары; 

саяси әрекеттердін мақсаттары мен күралдарына катысты консенсус ж о к; 

о ппозициял ы к  партиялар  және  б и л ікке   келуге  талаптанушы  элита 

революциялык козгалас ретінде жиі шыгады,  харизматикалык лидерлердің 

ролі үлкен жэне т.б.

Батыстықдүниенін саяси процестерінін ізі ретінде Л .Пай англосаксондык 

елдердің мәдениетін карастырган,  сонын негізінде,  онын пікірінш е,  батыс 

демократиясы калыптаскан.

Саяси процесті ұйымдастыру жэне талдау тәсілі бойынша горизонтальды- 

ұйымдастырылган жэне вертикальды-ұйымдастырылган саяси процестер деп 

боледі. 

Горизонтал ьд ы -үйы м д асты ры л ган  ж э н е   вертикальды - 

ұйымдастырылган  саяси  процестерді,  М.Вербердің  термині  бойынша, 

“ идеалды  типтер”  ретінде  карастыру  керек.  Соңғылар  саяси  мэдениеттің 

эта тистік  емес  (дем ократиялы к)  ж эне  э та тистік  (технократиял ы к, 

элитарлык) екі түріне сэйкес келеді.

Горизонтальды-ұйымдастырылган саяси процесс ұтымды эрекет етуші 

субъектілердін: үкімет,  саяси партиялар,  мекемелердін эзара әрекеттерін

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: