'Горелов А .А .  Политология.  —  IVI.,  Э К М О .  2006.  —  с.  442

Демократиялык 

партия мен Республикалык партия бір-біріне карсы түрады. 

Үлыбританияда консерваторлар мен лейбористер билік үшін күрес жүргізеді.

К л а с с и ка л ы к  е кіп а р т и я л ы к   ж үйем ен  катар  е кіп а р ти я л ы кты ң  

модификацияланған  нұскасы да  — "жартылай  екі  партия”  жүйесі де бөліп 

көрсетіледі.  Мұнда  да  езара  ірі  партиялар  бәсекелеседі,  бірак  олардын 

ешкайсысы парламенттегі абсолюттік кепш ілік орынға ие емес және үкіметті 

калыптастыру  үшін  үш інш і  партиямен  коалинияға  кіруі  тиіс.  Бұл  үш ініиі 

партия  тепе-тендік  ролін  аткарады,  ол  жетекш і  партиялардын  бір ін ің  

басымдығын камтамасыз ету үшін колдау керсетеді. Мұндай тәртіп ГФР-да 

калыптаскан,  онда С Д П Г мен Х Д С / ХСС арасындағы ретгеуші ролін Еркін 

Демократиялык Партия аткарады.

Екіпартиялылыктын калыптасуына кебіне мажоритарлык сайлау жүйесі 

мүмкіндік береді.  Бипартизм биліктіңсалыстырмалытүрдегі тұрақтылығын 

камтамасыз  етуге  м үм кіндік  жасайды,  яғни  коалициялык  келісімдердін 

тұраксыздығынан еркін,  бірпартиялык үкіметкұрады.  Екіпартиялықжүйе 

мүдделердін  артикуляция  жэне  агрегация  пронесін  жеңілдетеді,  ейткені 

бәсекелестікке түсетін партиялардын әркайсысы езініц электоралдык негізін 

барынша  кенейту  максатында  әр түрлі  әлеуметтік топтардын талаптарын 

жинактап  корытуга,  “ кыскартуга”   ұмтылады  ,  -   дегі  көрсетеді  француз 

саясаттанушысы  Р.  — Ж.Шварценберг. Тагы бір француз саясаттанушысы 

М .Дюверже де осыган ұксас бага береді’ . Сонымен катар екіпартиялыкжүйе 

шешімдер кабылдауга үсак.  азшылыктын мүдделерін білдіретін,  онша беделді 

емес партияларды катыстырудан шеттететіндігі үшін сынга ұшырайды.

Кеппартиялык  және  екіпартиялы к  ж ү й е н ін   кандай  да  бір  түр ін ін  

тиімділігі  мен  демократиялылыгын  априорлык түргыдан  жогары  багалап, 

оган  бір  жакты  бага  беру  мүмкін  емес.  Бәрі  де  елдін  тарихи  дамуының 

ерекш еліктеріне,  тұрактанган  дәстүрлерге,  накты  саяси  жагдайга 

байланысты.

Бірпартиялык жүйе авторитарлык жэне тоталитарлык режимдерге тән 

екендігін,  сондай-ак  дамушы  елдерде  таралгандығын  айта  кеткен  жөн. 

Бірпартиялык  жүйеде  партия  баскарушылар  мен  бұкаранын  арасындагы 

байланысты камтамасыз етеді,  сонымен бір мезгілде парламент те,  сайлау 

механизмдері де не жойылады,  не болмаса езінін нагыз мәнінен айырылады.

Бірпартиялык  жүйе  билікке  тек  кана  бір  партиянын  монополиясы 

болуымен  сипатталады.  Бірпартиялык  жүйеде  саяси  бәсекелестік  деген 

атымен болмайды. Билеуші партия билікке езімен катарбаскалардын үміткер 

болуына  жол  бермейді.  Десек  те,  авторитарлык  режимде  үстемдік  етуші 

партиямен  катар баска да саяси партиялар ресми түрде өмір сүруі  мүмкін,

'Караңыз:  Шварценберг  Р .Ж .  Политическая  социология.  Ч.З.  —  М .,  1992.  -   с.  74. 

2Дюверже  М .  Политология  партии.  —  М .,  2002.  —  с.  276.

С’аясатипч  ж;->не онын проблемалары-17 

2 5 7

17-321

бірак. сонғыларынын шынайы дербестігі болмайды,  кызмет өрісі барынша 

шектеулі  болады  және  билеуші  партиянын  жетекші  ролін  мойындайды. 

Мүндай  жүйе  екінш і  дүниеж үзілік  соғыстан  кейін  Ш ығыс  Еуропанын 

біркатар  елдерінде  -   Болгарияда,  ГДР-де,  Польшада,  Чехословакияда 

калыптасты,  онда аталмыш одақтас партиялар саяси өмірде болмашы ғана 

рольаткарды. 

г

А вторитарлы к  режим  өм ір  сүр іп  тұрған  кейб ір  дамушы  елдерде 

бірпартиялық жүйелерге өзіндік ерекше өзгешеліктертән. Мұнда билеуші 

партиянын  ролі  мемлекет  басшылығынын  саясатын  жаппай  колдауды 

ұйымдастыруға  саяды.  Партиялар  баскарушы  мемлекеттік  органдарға 

ұсыныла отырып,  мемлекетті баскаруғатікелей қатыспай,  қалай болғанда 

дакө б ін е “ е к ін ш і

рольде” әр ек ет

етеді. 

г:.і  *,••••,<.•*.м k m v . ■■•.аыы-аа

Тоталитарлык режимде тек бір ғана саяси партия әрекететеді,  калғандары 

таратылады  немесе оларға тиым  салынады.  Партиялык және  мемлекеттік 

күрылымдарды  тұтастырудын  нәтижесінде  билеуші  партия  мемлекеттен 

жоғары тұрады жэне онда үстемдік жасаушы рольді іске асырады. Бір ғана 

партиянын билік функцияларына монополиясы саясаттағы субъективтілікке 

жэне  волюнтаризмге,  баскарудын  әміршіл  әдісін  иеленуге,  халык  пен 

биліктін арасындағы өзара байланыстын бүзылуына және бұкара халыктын 

саясаттан шеттетілуіне алып келеді.

X X  

ғасырда  бірпартиялык  ж ү й е н ін   жұмыс  істеу  тэж ірибе сі  онын 

тиімсіздігі мен антидемократиялылығын айкын корсетті. Қазіргі кезде мүндай 

жүйелердін беделі  түсіп,  саяси  аренадан  кетуде.  М ұны ң  мысалы  Шығыс 

Еуропа мен Еуразия елдеріндегі партиялык жүйелердін кайта кұрылуы болып 

табылады.  Мәселен,  X X I  гасырдын басында  Қазакстан  Республикасында 

саяси өмірдіңәртүрлі бағыттарын керсететін  12 саяси партия ресми түрде 

тіркелді.  Біздін елімізде  этпелі  кезеннін динамикалык  партиялык  жүйесі 

калыптаскан.  Жана партиялардын көпш ілігі әзірге саны жағынан аз және 

аморфты,  оларда нақты айкындалған әлеуметтік негіз және елдін дамуынын 

конструктивті бағдарламасы жок.  Партиялык күрылымды  күру  жөніндегі 

мәлімдеме  мен  декларациядан  бастап  халыктын  сенімінен  шығу  және 

мемлекетті баскарудағы шынайы саяси рольге дейінгі аралыкта соншалыкты 

ұзакта,  ауыртпалықты,  сонымен бірге карама-кайшылыкты жолды жүріп 

эту міндеті түр.

Демек,  біздін  елімізде  партиялык  жүйенін  калыптасу  проиесінін  әлі 

аяқталатынтүрі кэрінбейді. Партиялар,  когамдыкбірлестіктертуралы заннын 

кабылдануымен бірге Казакстанда саяси партиялардын бірігу проиесі жеделдеді 

және сайлауға үміткерлерді  үсыну  партиялык тізімдердің негізінде жүретін 

жағдайларда сайлауға белсене катысу есебімен катар козғалыстар да күшейді.

Осыған байланысты Қазакстандағы көппартиялылык — кара бастың камы

258

емес,  коғамнын белгілі бір ж іктерінін мүдделерін білдіруге және корғауға 

кабілетті саяси кұрылымдарды калыптастыру тәсілі екендігін атап көрсеткен 

жөн.  Мемлекеттік  билікке  катыса  отырып,  олар  елдегі  туындап  отырған 

киындыкты  женетін  жэне  экономикалык  дамуға,  Қазакстан  халкынын 

кұкыктары,  бостандыктары  мен амандығы,  тыныштығы үшін  мемлекетті 

нығайтуға мүм кіндік беретін ортак шешім табуға үндейді.

Қ азіргі  уакытта  Казакстаннын  саяси  орталығы  ролін  іс  жүзінде  ел 

басшылығы -  президент пен білік партиясы деп аталатын билік “ вертикалы”  

орындап  отырғандығы  жөніндегі  кейбір  ғалымдар  мен  саясаткерлердің 

пайымдаулары көкейге конады. Бұл саяси күш шын мәнінде елдін когамдык- 

саяси омірінін реттеушісіне айналды. Демократиялык коғамнын өлшемдеріне 

жауап  беретін  партиялык жүйенін  калыптасуы  мен дамуы  процесі  көбіне 

соларға байланысты.

Партиялык жүйенін калыптасуы — жалпы бұл бірнеше ондаған жылдар 

бойы жүзеге асырылатын жэне барынша ұзакқа созылатын процесс екендігін 

есте ұстаған жон. Ол  коғамныңәлеуметтік жіктелуімен,  негізгі әлеуметтік 

топтар  мен  тұтас  алғандағы  коғамда  саяси  сана  мен  саяси  мәдениеттің 

демократиялыктиптерінін калыптасуымен косарлана жүреді. Сонымен бірге, 

посткенестік  кеністікте  саяси  партиялардын  кай  кезде  болмасын,  өткен 

кезендегі багыс елдерінін саяси өмірінде партиялар кандай маңыздылыкка 

ие  болса,  дәл  сондай  маңыздылыкты  иемденуі  екіталай.  Қазіргі  әлемде 

жаппай аталмыш саяси институт өмірге келтірген коғамдык катынастардын 

эрозиясымен  байланысты  партиялардын  кұлдырауы  (әлеуметтік-таптык 

карсы  тұру)  байқалады.  Қазір,  бүрынғы  өткен  кезецдегі  әлеуметтік 

байланыстар  келмеске  кетіп,  экономика  барған  сайын  жаһандана  түсіп, 

шынайы билік куатты мүдделі топтарға коше бастаған шақта,  партиялардын 

өздерінін сайлаушыларына берген уәделерін орындауға мүмкінш ілігі ж ок, 

бүл оларға деген жаппай сенімсіздікті тудырады.

Соған карамастан,  тұракты кәппартиялыкж үйе тарихи түрде калыптаскан 

елдерде  партиялар  саяси  өмірдін  барынша  елеулі  факторы  болып  калуда. 

Осындай  елдердін  тәжірибесі  корсетіп  отырғанындай,  коғамдык-саяси 

тұрактылықпен коғамныңтиімді дамуы үшін екі  немесе үш партия үстемдік 

ететін саяси ж үйенін нүскасы әлдекайда артык боп табылады.

Осыған  байланысты,  қоғамдағы  саяси  партиялар  мен  олардын 

жүйелерінін қызметі  қоғамдык ұйымдар мен  козғалыстардын  кызметімен 

толығып  отыратындығын  айта  кеткен  жон.  Кдзіргі  жағдайда  олардын 

маныздылыгы  арта  түсуде.  Олар  коғамнын  саяси  еміріне  барған  сайын 

көбірек ыкпал етуде.

V '

  , 

-.И-:. 

s  ‘  ' 'К  .trv.; 

.г; 

;

259

3. Когамдык ұйымдар мен козгалыстар

К о ға м д ы к  бірлестіктер  проблемасында  ко ға м д ы к  ұйымдар  мен 

козғалыстарды  зерттеу  манызды  орын  алады.  Когамнын  когамдык-саяси 

өмірінде саяси партиялармен қатар коғамдык ұйымдар мен козғалыстар да 

елеулі  роль  аткаратынын  атап  айткан  жен  .  Партияларға  карағанда  олар 

билікті  іске асыруға тікелей катысуға ұмтылмайды және бұған байланысты 

міндеттерді  езіне  алмайды.  Алайда,  е з ін ін   ерекше  міндеттері  мен 

функцияларын жүзеге асыра отырып,  коғамдык үйымдар мен козғалыстар 

үлкен коғамдык мәні бар мәселелерді шешеді,  мемлекеттік,  шаруашылык, 

әлеуметтік-мәдени күрылысқа комакты үлес косады. Когамдык үйымдар мен 

козғалыстардын тармактанған жүйесінін калыптасуы азаматтык коғамның 

д ам уы ны н  к е р с е т к іш і, 

о н ы н   м үдделерінін  ке п   т ү р л іл ігі  мен 

құрылымдануынын айғағы болып табылады.

Когамдык  ұйым  -  бүл  біршама  тұракты  және  томеннен  жоғары  карай 

үйымааскан ішкі күрылымы бар,  билікке ыкпал етуші жеке дара ^кәне үжымдык 

м үш елігі  калыптаскан,  мүдделерінін  ортактығы  негізінде  күрылған 

азаматтардынерікті,  мемлекеттік емес,  партиялыкемес бірлестігі. Когамдык 

үйымдарға жаргысынын болуы,  мамандандырылған баскару аппаратынын, 

біршама  түракты  күрамынын  болуы,  үйым  мүшелерінін  оның  м үліктік 

негіздерін күруға материалдыккатысуы (мүшелік,  максатты жарналар)тән.

Осы  белгілерге  сэйкес,  коғамды к  үйымдарга  к ә с іп т ік   одактарды, 

кәсіпкерлеродағын,  кооперативтік үйымдарды,  жастар,  әйелдер,  ардагерлер 

ұйымдарын,  шығармашылык (жазушылар,  сазгерлер,  театр кайраткерлері 

жэне  т.б.)  одактарды,  әр  түрлі  ерікті  (ғылыми,  техникалык,  мәдени- 

ағартуш ылы к)  когамдарды  ж аткы зуға  болады.  Олардын  кы зм е тінін 

аумактык  шеңбері  есепке  алына  отырып  жергілікті,  аймактык,  жалпы 

мемлекеттік,  халыкаралыккоғамдыкұйымдар болыпбелінеді.

Қогамдык козғалыс деп белгілі бір когамдык максаттарды коздейтін,  бірак 

айкын үйымдык күрылымы мен белгіленген мүшелері ж о к,  азаматтардын 

бірлескен кызметін атайды. Коғамдык козғалыстар кепш ілікке арналуымен, 

үлкен әлеуметтік негіздерімен,  ұйымдыкжәне идеялыкформасыздығымен, 

күрамы  мен  бағдарынын тұраксыздығымен,  көбіне стихиялығымен  және 

ә р е к е т те р ін ін   ш а ш ы ра нкы л ы ғы м ен  ке зге   түсе д і.  К о зға л ы ска  

катысушылардың арасындағы байланыстар кебіне ұйымдык сипатта емес, 

саяси-идеялыкснпатта болады.  Коғамдык козғалыстын негізгі максаты ен 

жалпыға  ортак  түсініктердін.  айталык,  еркіндік,  тендік,  әділеттілік, 

жанару сиякты түсініктердін кемегімен калыптасады.

Когамдык  козғалыстардын  типологиясы  әр  түрлі  негіздер  бойынша

'Қараныз:  Ж и р о Т .  Политология /   Пер.  е польск.  —  Харкои,  2006.  —  с.  68-67, 93-108.

260

ж ү р гізіл е д і.  М аксаты   мен  кы змет  аясына  сэй ке с  соғы ска  карсы, 

экологиялык,  жастар,  әйелдер  козғалыстары,  нәсілдік  жэне ұлттык тен 

кұкы кты лы кты   жактайтын  козғалыстар,  тұтынушыларды  корғайтын 

козғалыстар,  діни козғалыстар жэне баска да көптеген козғалыстар болып 

бөлінеді.

Өмір сүріп түрған  күрылыска катысы бойынша  когамдык козғалыстар 

революциялык,  контрреволюциялык,  реформистік,  консервативтік, 

реакцияшыл  болып  бөлінеді;  әрекет  тәсілдері  мен  әдістері  бойынша  — 

зорлыкшыл және зорлықшыл емес козғалыстар болыпбөлінеді. 

->,

Қоғамдык козғалыстарэртүрлі әлеумегтік негізде калыптасуы мүмкін. 

Олардын кейбіреулері,  мысалы,  соғыска карсы,  экологиялык,  ұлт-азаттык 

козғалыстар  тап  аралык  (таптан  тыс)  сипатта  болады.  Екіншілері  айкын 

көрінетін  әлеуметтік-таптык сипатга  ерекшеленіп,  —  жұмысшы,  шаруа, 

буржуазиялык  козғалыстар,  сондай-ак  зиялы  кауым,  фермерлер,  ұсақ 

меншік иелерінін козгалыстары ретінде айкындалады. Қоғамдык козғалыстар 

жыныстыкерекшелігі мен жас молшеріне карайда: жастар,  балалар,  әйелдер 

козғалыстары,  зейнеткерлер козғалысы жэне баскалары болып топтасады. 

Кэсіби  белгілері  бойынша  ғалымдар,  дәрігерлер,  жазушылар  және  т.б. 

козғалыстар күрылады.

Қоғамдык козғалыстарядролыксоғыс каупін болдырмау,  халыктардын 

э ко н о м и ка л ы к,  мәдени  жэне  саяси  кары м -каты настары н  дамыту, 

экологиялыкапаттыналдын-алу,  мэдени мұраны сактау жәнет.б. әртүрлі 

әлеуметгік-саяси максаттарды көздейтінін айта кеткен жон  . Накты коғамдық 

козғалыстар  үлттык  тарихтын  мәні  мен  манызын  іздеп  таба  отырып, 

жекелеген  мемлекеттер шенберінде  орістей  алады,  олар кайсыбір тарихи 

кезендегі ерекшеліктерін корсетіп жэне мәселенки,  экологиялык козгалыс 

сиякты кен халыкаралык сипатка ие болып,  бір топ елдердін шенберінде де 

тарала алады.

Ерікті бірлестіктерді когамдык үйымдар мен козгалыстарга болу көбіне 

шартты сипатта болады  жэне де эрдайым оларды дәл ажырату онайға түсе 

бермейді.  Когамдык козгалыстар ұйымдык принниптердін күшею шамасына 

карай көбіне когамдык ұйымдар жэне де тіпті саяси партия кұрудын негізіне 

айналады. Мэселен, экологиялык козгалыстын дамуы эртектес экологиялык 

одактар  мен  ассониациялардын  күрылуына,  кейін  кэптеген  елдерде 

“ жасылдар” партиясынын күрылуына себепші болды. КСРО-ның бүрынгы 

республикаларын алар болсак,  оларда халык козгалыстары мен майдандары 

ұлттык-демократиялык партияларга айналып,  калыптасты.

Жогарыда  көрсетілгендей,  когамдык үйымдар  мен  козгалыстар саяси

'Социология:  Энциклопедия.  —  Минск,  2003.  — с. 965-970. 

• 

» :

26!

билікті  жеңіп  алу  мен  іске  асыруды  өзінің  мақсаты  етіп  коймайды,  оған 

ашык түрде  бакылау  жасауға  ұмтылмайды.  Олар  үшін  саяси  процестерге 

ыкпал  етудің негізгі тәсілі  билікке  кысым  көрсету болып табылады.  Олар 

коғамдыкөмірдің баска салаларындағы (экономикалык,  әлеуметгік,  мәдени) 

міндеттерді  орындау  үш ін  кажет  болғандыктан  ғана  саяси  қызметпен 

айналысады. Бірак,  қоғамдык ұйымдар мен козғалыстар ездерінін алдына 

тікелей саяси максаттарды  коймаса да,  олардын кызметі объективті түрде 

саяси  сипатта  болады.  Азаматтардын  бірлесуге  деген  конституциялык 

кұкыктарының өзі оларды саяси әрекеттер шеңберіне косады. 

■

 

-■ ...

Эр алуан когамдык кұрылымдардың саяси  карым-қатынастарға ыкпал 

ету деңгейі де әр түрлі. Олардың бірі -  жұмысшы,  кәсіподак және ұлттык 

козғалыстар жэне т.б. -  саяси жағдайға елеулі түрде ықпал етеді,  екіншілері

—  саяси  өмірге  іс  жүзінде  катыспайды.  Алайда,  қазіргі  кездегі  когамнын 

жалпыга бірдей саясаттандырылуы жағдайында когамдык бірлестіктердің 

ешкайсысы саяси процеске тікелей немесе жанама катысудан толыгымен 

шеттей  алмайды.  Когамдык  ұйымдар  мен  козгалыстардын  саяси  ролі 

мемлекеттік билік органдары мен әр түрлі деңгейдегі баскару органдарынын 

саяси шешімдер кабылдау процесіне ыкпал етуден,  билік күрылымдарына 

азды-көпті болса да тұрақты кысым көрсетуден түрады.

Когамдық үйымдар мен козгалыстар өзінше мүдделітоптар мен қысым- 

топтары  ретінде алга  шыгады.  Мүдце  топтары  немесе  мүдделі  топтардын 

тұжырымдамасын А.Бентли, Д.Трумэн жасады жэне оны баскалары батыстык 

саясаттануда мойындайды және берік ұстанады. А.Бентлидің пікіріне сәйкес, 

саясат дегеніміз -   белгілі  бір топтарга ұйымдаскан  адамдардын әздерінің 

мақсаттары  мен мүдделеріне  жету  үшін өзара  әрекеті  мен  күресі  процесі. 

Мүдделі топтар -  бүлар ерікті үйымдар,  олар оган кіретін адамдардын баска 

да топтармен жэне саяси институттармен,  сондай-ак ұйымдардың өз ішіндегі 

езара карым-катынастарындагы мүдделерін білдіру үшін және ұсыну үшін 

кұрылады  .

Топтардын  бәсекелестігінде  ұйымдасқан  мүдделердің  едәуір  бөлігі 

азаматтык когам жолымен  канагаттанады.  Бірак біркатар жагдайларда топ 

мүшелерінің ұжымдык кажеттіліктерін іске асыру биліктін шешімдерін талагі 

етеді.  Егер  мүдделі  топ  жеке  мүдделерін  жария  биліктін  институттарына 

максатты түрде ықпал ету жолымен қанағаттандыруга кол жеткізетін болса, 

онда  ол  кысым  тобы  ретінде  сипатталады.  “ Кысым  тобы”   деген  үғым 

азаматтык  коғамда  туындайтын  әлеуметтік-топтык  мүдделердін  саяси 

факторга айналу карқынын ашып керсетеді. Кысым топтарының кызметінін 

тиімділігі  кебіне олар тартатын  ресурстарга  (меншік,  акпарат,  мамандык 

және  тәжірибе,  мәдени  ықпал.  этникалык және діни  байланыстар  және

'Основы политической науки.  4 .1 1 .  — 

М ., 

1993.  -   с.  8.  ъ  .г

262

т.б.)  катысты  болады.  К ә с іп тік  одактар,  кәсіпкерлер  ассоциациялары, 

кооператорлар,  тутынушылар  одактары,  ерікті  коғамдар  жэне  баска  да 

коғамдыкбірлестіктер (саяси партиялардан баска) мүдделі топтыңтүрлері 

болып саналады.

Көптеген елдерде,  соның ішінде Казакстанда да ен бүкаралык когамдык 

ұйым кәсіподактар болып табылады,  олар өндірістегі,  сондай-ак өндірістік 

емес салалардағы кызметініңтүрі бойынша ортак мүдцелерімен байланыскан 

еңбекшілерді  ерікті  негізде  біріктіреді,  олардын  басты  кызметі  ө зін ін  

мүшелерінін  ә л еум еттік-эконом икалы к  ж әне  еңбек  кукы ктары   мен 

мүдаелерін корғау болып табылады.

Нарыктык экономикалык катынастарға-өту,  мемлекеттік кәсіпорындарды 

жекешелендіру жағдайында еңбекшілердің занды мүдделері мен қүкыктарын 

қорғауда  кәсіподактардын  маңызы  шұғыл  артты.  Белгілі  болғанындай, 

бұрынғы КСРО-да кәсіподақтардың басшылығы әлеуметтік-экономикалык 

саясатта  енжар  роль  аткарды,  мәнісі  бойынша  кәсіпорын  әкім ш іл ігінін  

косалкы  бөлігі  болып табылды.  Ал  казіргі  Казакстан  жағдайында жағдай 

шұғыл әзгерді.  Кәсіподактар тек әлеуметтік-экономикалык катынастарға 

ғана емес,  сондай-ақ когамдагы саяси процестерге де елеулі ыкпал ететін 

ұжымдық келісімдер,  біркатар  куатты  ереуілдер жасауда өздерін  жаппай 

берік  көзқарас  тұрғы сы нан  корсете  білді.  Қ а з ір гі  уакытта  олар  өз 

қызметтерінің жаңа жагдайларга сәйкес түрін іздестіруде.

Д үниежүзілік тарихта  куатты  кәсіподактар  мен  кәсіпкерлер бірлестігі 

үкіметті өзталаптары алдында кейін шегінуге мәжбүр еткен мысалдар белгілі. 

Осы максатта олар саяси кысымнын эр алуан түрлері мен әдістерін колданды. 

Оларды айтар болсак: бұкаралык акпарат куралдарындагы насихат науқаны, 

сэйкес  талаптармен  кол  жинау,  ереуілдер,  үкімет  жарлыктарына  бой 

усынбау,  пикеттер,  митингілер,  салтанатты шерулер жэне баскалары.

Кысым топтардын билік органдарына  ыкпал  етуінін әдеттегі тәсілдері 

болып  табылатындар:  бірінш іден,  б и л іктің   ө к іл д ік   және  атқарушы 

органдары курамына,  сондай-ақәкімшілік аппараттын функционер! ретінде 

ез  мүшелерін тікелей  усынуы;  екіншіден,  ұйым  мүшелерінің парламент 

комиссиясы мен шагын комиссиясының,  ведомствоарадықкомитеттер мен 

кызмет  саласына  каты суы ;  үш ін ш ід е н ,  парламенттің,  ү к ім е т т ін  

мүшелерімен,  мемлекетгік аппарат шенеуніктерімен жәнет.б. жеке “достык”  

байланыстарды колдауы.

Барлык елдерде  іс  жүзінде  лоббизм  сиякты  (агылшын  тілінде  lobby  — 

кулуар) билікоргандарына кысым жасаудын формасы кенінен колданылады. 

Лоббизм  -   көп  сатылы  кубылыс.  Бул  -   билік  институттарынын  жумыс 

істеуінін ресми процедураларынан тыс іске асырылатын астыртын кызмет, 

онын  барысында  ыкпалды  ептілер  мен  саясаткер-лоббистер  белгілі  бір

263

топтарға кажетті заң жобаларын қорғауға,  талап етілген үкімет шешімдерін 

кабылдауға  немесе  сол  үш ін  тиімді  мемлекеттік  тапсырысты  жасауға 

үмтылады.  Ж еке  кездесулер,  байланыстар,  келіссөздер,  “ басып 

шығарушыдан”  хатгар мен жедел хаттарды табыстау,  ғылыми зерттеулердің 

нәтижелері баяндалған мәтіндер,  коғамдық пікірдің сауалнамалары және 

т.б. осы максатқа пайдаланылады. Лоббистер көбіне өздерінін мақсаттарына 

қол жеткізу үш ін каратып алу,  пара беру,  кызмет көрсету,  кауіп тондіру, 

бопсалау жэне баскалары сияқты кұралдардан тартынбайды.

Лоббизм әсіресе А Қ Ш -ты ң  саяси оміріне тән. Дегенмен мұнда лоббизм 

тек  қана  кеңінен  колданылатын  астыртын  түрдегі  сатып  алу  ғана  емес, 

сондай-ак өнеркәсіп корпорациялары мен фирмалардың кызметкерлерінің, 

заңгерлердің,  есепшілердін,  салықинспекторларының,  кәсіподактыкжәне 

баска да қоғамдық ұйымдардың функционерлерінің сарапшылар мен кеңес 

беруш ілер  ретінде  қаты суы м ен  зан  жобаларын  ж ә н е   ә к ім ш іл ік -  

б асқаруш ы лы қ  а ктіл ер д ін  ә зірл енуі  мен  кабылдану  ж үй е сі.  Б ил ік 

органдарына  ыкпал  е туд ін  аталмыш  формасы  бел гіл і  ережелерге 

бағындырылып,  занғасәйкес қаржылык бақылауда болса да,  саяси күбылыс 

ретіндегі  лоббизмнің  ө зін ің   табиғаты  бәрібір  оған  толықтай  бакылау 

жасауды болдырмайды.

Коріптүрғанымыздай,  лоббизмді занды және заңсыздеп бөлуге болады. 

Бұлардыңекеуініңде шекарасын аныктау киын болғандықтан, әртүрлі елдерде 

оған саяси күбылыс ретінде қарау да бір жакты емес. Лоббизмге деген тыйым 

салушы  және  кұкы кты к  реттеушілік  көзқарас  бар.  Бірінші  козкарасты 

жактаушылар лоббизмді кылмыстық кызметке тенестіреді жэне осы негізде 

юридикалыкжазалау шараларын енгізу жолымен оны жоюғатырысады. Екінші 

көзкарасты  жактаушылар  лоббистік  белсенділікті  кұ кы кты к  шенбермен 

шектеуге  ұмтылады.  Мысалы,  Францияда  лоббистік  қызмет  зансыз  деп 

танылады,  Үндістанда  —  сыбайлас  жемкорлыкпен  теңестіріледі,  яғни, 

мемлекеттік билік органдарынын лауазымды адамдарына пара берудін түрі 

боп есептеледі,  А К Д І пен Канадада ол лоббизм туралы заңмен реттеледі. Мен 

екінші козкарасты тиімдідеп топшылаймын,  ейткені бүл көзкарас халыктын 

әр  түрлі  топтарының  мүдделерін  кү кы кты қ  шенберде  үсынуды  кояды. 

Сонымен бірге ресми емес лоббистік қызмет,  әрине заңмен шектелінуі тиіс.

Осыған байланысты мемлекеттін кұкы кты к нормаларын мойындайтын 

үйымдардан  басқа  конституциялы к  күрылыстың,  әрекет  етіп  түрған 

гәртіптін принциптерін жэне азаматтык кұкықтарды ресмитүсінумен кайшы 

келетін коғамдык бірлестіктер де пайда болуы мүмкін екендігін атап айткан 

жән. Мемлекет мүндай үйымдарды мойындаудан бас тартады жэне олар ресми 

емесдеп есептеледі. Олардын кейбіреулері өмірсүрігітұрған коғамдық-саяси 

тәртіпке,  кұ к ы к ты к   нормаларға  шыдамдылык  танытады,  екінш ілері

264

үкіметпен  ымыраға  келмейтін  оппозицияға  айналады  да,  онымен  күрес 

жолынатүседі.  Бұлардың екеуі де әртүрлі елдерде,  соның ішінде Еуразия 

елдерінің аумағында да бар.

К а зір гі  уакытта  әрбір  елде  ондағы  калыптаскан  накты  жағдайды 

көрсететін  коғамдык  ұйымдар  мен  козғалыстар аз  емес.  Сонғы  жылдары 

бұрынғы  КСРО -ның  аумағында,  сонын  ішінде  Казакстан  аумағында  да 

кептеген  коғамдык ұйымдар мен  козғалыстар пайда болды.  Бүгінде біздін 

еліміздің коғамдыкомірінде мындаған коғамдык ұйымдар мен козғалыстар 

әрекет етуде,  олардын қоғамдағы ролі артып келеді.

Казакстан  халкы ны н  бүкаралы к  санасынын  кұрылымында  жаңа 

демократиялык  және  нонконф ормистік  ко ніл -күй д ің  және  гуманистік 

кұндылыктардын  пайда  болуы  коғамдык  ұйымдар  мен  козғалыстардың 

бүрынғы,  кобіне  тиім сіз  формаларынан  азат  етілген  Казакстанны н 

әлеуметтік-саяси  кеңістігін  толтыруға  кабілетті  азаматтардын  коғамдык 

б ірл естіктерінін  жана  түрлерін  туындатады.  С ойтіп,  біздің  елімізде 

азаматтык коғамнын жүмыс істеу өрісі кеңейіп келеді,  бұл әлеуметтік-саяси 

саланындемократиялануыныңнеғүрлым жалпы үрдісінбілдіреді. Мүндатек 

Қазақстаннын қоғамдык әміріндегі  позитивті дәстүрлермен органикалық 

байланысты жоғалтып алмау манызды және оған бүзушы сипаты бар жэне 

елдін  демократиялык  жанаруына  зиян  келтіруге  кабілетті  коғамдык 

бірлестіктердін енуінін алдын алу керек.

Казіргі оркениетті коғамдардың саяси жүйесінің элементі бола отырып, 

коғамдық үйымдар мен козғалыстар аса маңызды функцияларды орындайды. 

С ондыктан  коғам ды к  ұйымдар  мен  козғалыстардын  ф ункцияяарын 

айкындаудың маңызды теориялыкжәне практикалык мәні бар,  өйткені бұл 

азаматтык  коғам  мен  кұ кы кты к  мемлекет  жүйесіндегі  олардын  орнын 

аныктауға,  сондай-ак  олардын  белсенділігінің  байкалу  формаларын, 

тәсілдерін корсетуге комектеседі.

Барлык  ко ға м д ы к  үйымдар  мен  козғалыстардын  ортак,  н е гіз гі 

функцияларынын катарына жататындар:

1. 

Бірлестік мүшелерінін мүдделері мен қажеттіліктерін айкындау және 

қанағаттандыру. Адамдар кәсібитиістілігімен,  жасерекшеліктерімен,  жеке 

бейімділігімен  жэне  т.б.  байланысты  қайсыбір  ерекше  кажетгіліктерін 

канағаттандыру  максатында  үйымдар  мен  козғалыстарға  бірігеді.  Бұл 

мүдделербастагікыдаасакөмескі,  жекебастыкжәнекызбалыктүрде корінуі 

мүмкін.  Коғамдық үйымдар мен козғалыстар мұндай екі үшты козкарастар 

мен  п ікір л е р д і  на кты   талаптарға  айналдырып,  сол  б ір л е с т ік т ін  

бағдарламасына сай  кайта  кұрады.  сол аркылы  өз  мүіпелсрінін  мүдделер 

айналымына мүмкіндік береді. Саяси партиялармен к;. гар ксғамдык уйымдар 

мен козғалыстар мүдделерагрегацияларынын міндеттерін де. 

иі ■

  іікірталас

265

  >

арқылы  олардың  арасындағы  белгілі  иерархиялар  мен  басымдықтағы 

көптеген жеке талаптар мен жарғылар келісімін белгілі бір дәрежеде шешеді. 

Қоғамды к  ұйымдар  мен  козғалыстардың  бұл  ф ункциясы  жетілмеген 

партиялық жүйе жағдайында үлкен маңыздылыкка ие болуда.

2.  Әлеумеггік біріктіру мен  жұмылдыру функциясы топ мүшелері  мен 

оны  жактаушыларды  аталмыш  кұрылымнын  максаттары  төңірегінде 

біріктіруге  және  үйымдастыруға  саяды.  Бүл  функция  нақты  коғамдык 

бірлестіктің шеңберінен шығып кететін неғүрлым кен аукымда бола алады  . 

Қ оғам д ы қ  ұйымдар  мен  козғалыстар  ж ұртш ы лы кты н  назарын  ө ткір 

проблемаларғааудартады,  озіндік шешім нүскаларын үсынады,  өздерінін 

бастамаларының коғамнан колдау табуына ұмтылады.

3.  Әлеуметтендіру  функциясы.  Ө зінің  мүшелерін  коғамдык  манызды 

проблемаларды шешуге тарта отырып,  коғамдык үйымдар мен козғалыстар 

олардың белсеңді емірлік позицияларынын калыптасуына,  саяси білімі мен 

мәдениетінін кетерілуіне,  азаматтарды мемлекеттік және коғамдык істерді 

баскаруға тартуға мүмкіндік береді.

4.  Репрезентативтік  ф ункция  немесе  өз  мүш елерінің  баска  саяси 

институттармен езара карым-катынасындағы мүдцелерін үсыну мен корғау 

кызметі.  Қоғамдык  ұйымдар  мен  козғалыстар  ез  мүшелерінің  ерекше 

мүдцелері мен кажеттіліктерін ұғынуға және білдіруге мүмкіндік беріп кана 

қоймайды,  сондай-ак,  осы  мүдделерді  ұсынудың  міндеткерлігін, 

т о г і

 

талаптарын мемлекеттік органдарға,  саяси партияларға,  басқарушы элитаға 

мәлімдеп,  жеткізу жауапкершілігін де езінеалады.

Коғамдык ұйымдар мен коғалыстардын билік кұрылымдарына ыкпал етуі 

екі  жолмен:  электоралдык екілдік  аркылы  (сайлау  жүйесі  аркылы)  жэне 

үйымдасқан мүдделердіңтікелей,  функционалдыкекілдігі аркылы іске асуы 

мүмкін.

5.  Қоғамдық үйымдар мен  қозғалыстардыц тағы бір функциясы 

саяси- 

коғамдық күрылымдардың жаңа үлгісін жасау,  әлеуметтік байланыстардыц 

дәстүрлі емес формаларын іздеу мен сынап керу болып табылады. Қоғамдык, 

езіндік  әрекетті  сипаттағы  ерікті  бірлестіктер  әлеуметтік  эксперимент 

жүргізудін,  халыктын  әлеуметтік  белсенділігінін  жаңа  езін-езі  баскару 

формасын іздеу мен іске асырудынтендесі ж о кж ол ы  бола алады.

Жоғарыда айтылғандардың бәрін корытындылай келе,  саяси партиялар 

мен  коғамдык  ұйымдар,  қозғалыстар  -   бұлар  азаматтардын  ездерінін 

мүдцелерінін ортақтығы негізіндегі олардын еркін кеңіл білдіруі нәтижесінде 

пайда  болған,  бірақ  ө зін ін   қызметінін  максаты  ретінде  пайда  табуды 

кездемейтін ерікті күрылымдар. Саяси партиялар,  коғамдык қозғалыстар, 

азаматтардын  мүдцелері  бойынша  кұрылымдары  —  үйымдар,  коғамдар.

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: