Философский словарь.  — Киев,  2006.  -   С.908-909

одактар,  ассоциациялар,  корлар жэне т.б.  коғамдык бірлестіктер ретінде 

танылады.  Демек,  кандай  да  бір  әлеуметтік  кажеттіліктерді  бірлесіп 

канағаттандыру  үш ін  немесе  халыктын  белгілі  бір  категориясынын 

мүдделерін  білдіру  және  ұсыну  үш ін  кұрылатын  азаматтардын  барлык 

құрылымы  коғамдык  бірлестік  болып  табылады.  Әрбір  елдің  заңнамасы 

максаттары коғамның мүдделерімен,  моральдык нормалармен жэне жалпы 

адамзаттык кұндылықтармен сыйыспайтын коғамдык бірлестіктердің -  саяси 

партиялардын,  коғамдык ұйымдар мен козғалыстардың қызметіне рұксат 

етпейді. Сонын ішінде үкіметті кұлатуды немесе конституциялык құрылысты 

күштеп  өзгертуді  максат  ететін  немесе  оған  кол  жеткізудін  әдісі  ретінде 

соғысты,  зорлык-зомбылыкты,  мейірімсіздікті  насихаттайтын,  нәсілдік, 

ұлттык және діни алауыздыкты коздыратын коғамдык бірлестіктер кұруға 

тыйым салынады. Сондыктан саяси партиялардын коғамдык үйымдар мен 

козғалыстардың  арта  түскен  алуан  түрлілігі  мен  белсенділігі  коғамның 

коғамдык омірінін терен процестерін керсетеді,  саяси күштердін кайтадан 

топталуына елеулі ыкпал етеді,  жана әлеуметтік-саяси орта кұрады.

Осылайша саяси партиялардын,  коғамдык ұйымдар мен козғальістардың 

қызметі өркениетті,  азаматтык коғамнын калыптасуынын,  саяси жүйенін 

демократиялануынын,  өзін-өзі баскаруды дамытудыц щынайы корсеткіші 

болып  табылады.  Олардын  жүмысы  нәтижелі  болған  сайын  өркениетті, 

азаматтык қоғам да кемелденігі,  беки түседі.

Оныншы тақырып:

Ә ЛЕУ М Е Т Т ІК -Э Т Н И К А Л Ы Қ  ҚА У Ы М Д А С Т Ы ҚТ А Р  Ж Ә НЕ ¥ Л Т

САЯСАТЫ

Әлеуметтік-этникалы к  процестер  мен  халыктардын  эзара  қарым- 

катынастарын  дамыту  проблемасы  коғам  өміріндегі  аса  киын  да  күрделі 

күбылыс  болып  табылады.  Сонымен  катар  олар  саясаттанудын  озекті 

мәселесі. Өйткені біздің әлемімізде үш мыңнан астам үлттар, үлыстар мен 

тайпалар омір сүреді.  Олардын  ішінде  үлкендері  мен  кішілері де, азаттык 

алғандары да,  қаналушылары да бар.  Ал солар әлеуметтік-экономикалык 

дамудын  түрлі  сатысында  түрмыс  күрып  отыр.  Дүние  жүзіндегі  түрліше 

халыктардын токсан проценттен астамы көпұлггы мемлекет күрамында эмір 

сүруде.

Дүние ж үзінін халыктары 235 мемлекетке топтаскан. Солардын ішінде  . 

197 мемлекет Біріккен Үлттар Үйымыныңмүшесі, ал 205 мемлекет егеменділік 

күкы   бар  мемлекет  болып  табылады.  Бұлардын  катарында  30  мемлекет

267

дамыған  капиталистік державаларға тәуелді болып отыр.  Сонын өзінде де 

мына бір жәйді атап айталық. Мэселенки,  1600 халык дамушы елдерде түрады, 

шамамен  алғанда  100  б а й ы р ғы -т ү п к іл ік т і  түрліш е  ұлттар  дамыған 

капиталистік елдерді мекендеген. Ал Т М Д  кұрамында  170-ке жуыкұлттар, 

ұлыстар, үлттык және этникалык топтар түрады. Дүние жүзіндегі  320-дан 

астам халықтың өзіндік саны бір миллион адамнан асады.

Аталған мысалдар, саясаттын субъектісі ретіндегі әлеуметтік-этникалык 

кауымдастыктын дамуы проблемасы айырыкша назар аударуды талап ететінін 

аңғартады.  Дүрысында,  бұл  әлеуметтік-саяси  күрделі  феномен.  Бұл 

әлеуметтік-этникалык  проблема  үзақ  жыл  бойы  озіндік  белсенді  түрде 

жетілдіріліп келгенімен, казіргі уақытта бұл проблема жонінде жанаша ой 

толғау, онын коғамдағы әрекеті мен ықпалын бағаітау жонінде жаңа талаптар 

тұрғысынан катынас жасау міндеті алғатартылады.

Әлеуметтік-этникалық  кауымдастыктын  даму  проблемасы  коптеген 

мәселелерді  камтиды.  Демек,  бұл  туралы  проблеманы  жан-жакты  камту, 

оның түрлері мен омірге терең бойлаған өзіндік ерекшеліктерімен пайымдау 

мүмкін емес. Осымен байланысты бұл проблема турасында шындықтын биік 

белесіне көтерілуді мақсат тұтпай, мен онын тек кана аса манызды түйінді 

мәселелеріне токталмакпын.

’’Әлеуметтік-этникалык  кауымдастыктын”   м әнісін  карастыруда,  ен 

алдымен,  онын  саясаттын  езекті  бір  субъектісі  ретіндегі  ерекшелігін, 

адамзаттың  коғам ды қ  өркениетті  дамуындағы  алар  орны  мен  рөлін 

айкындаумен катар ’’әлеуметтік-этникалык қауымдастықтыңтүрін” , онын 

сипатын үғынудан, пайымдаудан бастау жөн болмак.

1. Әлеуметтік-э гникалык кауымдастыктын 

түрі  жөніндегі түсінік

Терминдік түртыдан алғанда "әлеуметтік-этникалык кауымдастыктын 

түр ін ін ” озіне тән ғылыми-теориялык ерекшелігі  бар.  Атап айтканда бұл, 

яғни әлеуметтік-этникалык кауымдастык қоғамдык өмірдін сан-салалы іс- 

әрекетінде адамдардын этникалык өмір-тіршілігімен тікелей байланысты 

болғандыктан  күрделі де  ықпалды  құбылыс  ретінде  корініс табады.  Бірак 

бұл қүбылысты жеке-дара нендей бір қоғамдык-экономикалык форманияға 

ғана тән деп санауға ешбір негіз жок. Мүның — кұбылыстын әлемдік аукымы 

да өмір сүріп отырған каншама халыкка, жеке адамдар тобына ортак ықпалды 

мәні бар. Олай дейтініміз, халыктар оздері тұратын аймактар ерекшелігіне 

карай  —  азиялық,  африкалыктар,  еуропалыктар,  тағы  баска  аймактар 

бойынша  дараланады.  Бұл  адамдардын  (халыктардын)  жағрапиялык 

кауымдастыктарынынтүрі болып табылады.  Кауымдастыктын нәсілдік түрі 

тиісінше адамдарды бет-жүзі, оніне карай біріктіреді, ал көз жанары түсіне

268

карай тағы да бір касиетке орайластырылады. Сөйтіп, адамдар нәсілдік жэне 

жағрапиялықорта ерекшелігіне карай, бірінші кезекте тайпалық, ұлыстык, 

ұлттык қауымдастықка топтасады. Міне, осыған сэйкес, адамдардын әрбір 

тобы адамдардын қауымдасуының әлеуметтік-этникалықтүрі боп аталады.

Адамдар қауымдастығыныңтүрліше әлеуметтік-этникалықтүрінін пайда 

болуы  мен дамуы  коғамдық өндіріс  тәсілі  бойынша  анықталады.  Демек, 

материалдык емірдін өндіріс тәсілі адамдардын өмір-тіршілігінің әлеуметтік, 

саяси жэне рухани процесін айқындайды.

Осымен байланысты  мына бір түбегейлі  мәселені  атап айталық.  Өмір- 

тұрмыс қажетіне байланысты материалдык игіліктер өндіру үшін адамдар 

бір  білектен  күш   косып,  еңбек  етуге,  топтасуға  мәжбүр  болады,  өйткені 

ұж ы м д ы қ  күш   косу  аркылы  адамдар  белгілі  бір  ө н д ір іс тік  процесс 

жағдайында, өзара карым-қатынастарға топтасуға мэжбүр болады. Міне, сол 

катынастар коғамдық күрылыстың экономикалык негізін кұрайды, жалпы 

коғамдык ондірістің ілгері дамуына үлкен серпіліс береді. Сөйтіп, адамдар 

арасында осындай экономикалык негізде тұракты да жан-жақты ондірістік 

байланыстар  калыптасып,  дамиды.  Сонымен,  әлеуметтік-экономикалық 

негізде оріс алған, тірш ілік талабынан туындаған адамдар кауымдастығының 

әлеум еттік-этникалы қ  т ү р ін ін   өмір  с ү р у ін ің   аса  қаж еттілік  шарты  — 

экономикалык емірдін ортақтығы болып табылады. Сэйтіп, адамдардын осы 

әлеуметтік-этникалық қауымдастығы — ен алдымен, материалдык ондірісті 

жүзеге асырушы экономикалык кауымдастык ретінде бел алады.

Егер адамдар арасында бірлескен, озара  колдау түрғысында  омір сүру 

мен  еңбек  ұйткы сы   болмаса,  онда  олардын  әл е ум е ттік-этн и ка л ы к 

кауымдастығы  да  болмайды.  Сондыктан  да  адамдардын  кез-келген  тобы 

белгілі бір салада, айталык, тұрмыста, енбекте эзара араласу, бірлесу, озара 

түсін ік бірлігі сиякты жинактаушы күралдарынсыз материалдык та, рухани 

да игіліктер ондіре алмайды. Адамдар эміріндегі сондай аса қажетті, озара 

араласу мен кауымдастыктын күллі әлеуметтік-этникалықтүрінін бірден- 

бір  түтастырып  бейнелейтін  белгі-нышан  —  тіл д ің  ортактығы  болып 

саналады.

Тіл  -   халыктын  жан-жүрегі,  онын  этникалык сана-сезімінің  қасиетті 

мүрасы. Тіл — адамдар арасындағы өзара карым-катынас байланысын нығайта 

түсетін ен басты қүрал.

Бул арада мынаны пайымдау кажет. Адамдар белгілі бір жер аумағында 

өмір  сүреді,  жер-ананың  табиғи  байлыктары  мен  игіліктерін  емін-еркін 

пайдаланады. Сонан да түрған аумак—адамдар қауымдастығынын әлеуметтік- 

этникалы ктүрінінтағы бір касиетті асыл белгісі саналады.

Ен басты бір мәселе мынадай — материалдык өмір саласында адамдардын 

әлеуметтік-этникалық кауымдастығы адамдардын сана-сезімі, ойлау-түйсігу

269

машығында өз көрінісін табады. Сонан да адамдардын кауымдастыгынын 

әлеуметтік-этникалықтүрінің бәріне тән аса кажетті белгісі ретінде мінез- 

кұлы кты қ (психикалык) сипат мэдениет кауымдастығынан бой кэрсетеді.

Адамдардын кауымдастыгынын әлеуметтік-этникалыктүрінін негізі -  

рулык-тайпалық,  ұлыстық,  ұлттық.  М ұны ң  бәрі  бір-бірім ен  сырттай 

кабысады, астаса алады. М ұны ң езі занды да. Өйткені әлгі аталған — рулык- 

тайпалык,  ұлыстык,  ұлттық белгілерді  жинактай  айтканда  —  әлеуметтік- 

этникалык  түрдің  атауы  болып  шығады.  Қауымдастыктын  әлеуметтік- 

этникалы қтүрі барлык түрлер үшін ортак белгілер болып  кана қоймайды. 

Өйткені әр түрдің эзіндік жеке-дара ерекшелігін сипаттайтын белгілері де 

бар.  Мысалы,  рулык-тайпалык  кауымдастыкка  айырыкша  тән  белгі  -  

адамдардын  қаны  бір туыстык  байланысы.  Сол  рулык-тайпалык кезенде 

ұлыстар, үлттар сиякты кауымда аталған белгі болған ж ок.

Адамдардын әлеуметтік-этникалык кауымдастығы белгілі бір әкімш ілік 

тұрғыдағы қауымдастыкты да алға тартады. Ал бүл қауымдастык не рулык 

баскару түрінде, не мемлекетгік үкімет түріндегі саяси және кұкыктықұйым 

түрінде,  не  халыктын озін-эзі  баскаруы түрінде  кэрініс  табады.  Мынаны 

айрыкша  атап  айткан  жон.  Адамдардын  кауымдастығының  әлеуметтік- 

этникалы ктүрінін барлык белгілері: бұлар -  экономикалык байланыстын 

о р та кты ғы ,  т іл д ін   о р т а кты ғы ,  жер  мен  м эдениет  о р та қты ғы   -  

кауымдастыктын кажетті шарты болып табылады.

Өмірде  мынадай  да  жағдай  болады.  Т іпті  адамдардын  әлеуметтік- 

этникалык кауымдастығы эзіне тән кейбір белгілерден айрылса да омір сүре 

береді.  Мәселен,  болгар  халкы  Түркияны н  кол  астында  500  жыл  болды1. 

Алайда түріктерге  кіріптар  болудан  болгар  халкы  жойылып  кеткен  жок,. 

Әлеуметтік-этникалык кауымдастык ретінде ол эмір сүреді.

Бұл арада, дәйектей айтканда, әлеуметтік-этникалықтұрпатты нәсілдік 

тұргіатпен  ешкашан  ш аты сты руға  болмайды.  Ө й тке н і  адамдардын, 

кауымдастығының  әлеуметтік-этникалық түрі  жаратылыс-табиғи  негізде 

калыптаскан.  Ал, нәсілдік түрпатка келсек, бүл — адамдардын үзак уакыт 

бойы биологиялык жагынан жаграпиялыктүрліше жагдайга икемделуі. Осы 

бір процесс адамдардын негізгі  нәсілш ілдігінін калыптасуына алып келді. 

Бүлар  ақ  (еуропалыктар),  сары  (монголоидтер)  жэне  кара  (негроидтер). 

Бұлардын бәрі бір гана Адам атадан таралган, эзінін алгашкы ұясында омірге 

келіп, сонан осіп-эркендеп жер шарына түгел таралып кеткен.

Ғы лым  дәлелдегендей,  дам уды н  тарихи  тә ж ір и б е с і  м акұлдап- 

бекіткеніндей, адамдар оздерінің кайсы нәсілге жататынына карамастан ез 

бойына  оркениетті  әлеуметтік  даму  үшін  бірынгай  кабілеттілік  касиетін 

жинактаган.

'История Болгарии.  -   СПб,  1999.  — с.  297.

270

Өткенде де, казіргі кезенде де халыктардын экономикалык, саяси жэне 

мәдени өмірсаласында едәуір денгейде бір-біріне тен келмейтіні, бул олардын 

нәсілдік  ерекшелігінің  салдары,  объективті  жағдайлар  мен  м үм кіндіктің 

бірдей еместігінін нәтижесі. Шынында,түрліше нәсілді халыктар жағдайдын 

бәріне бірдейлік кезенінде материалдык жэне рухани өмірде даму денгейінін 

бірдей болуына кабілетті екенін тарихи тұжырымдар дәлелдеген-ді. Мысалы, 

Азия мен Африка халыктары дамуынын тәжірибесі осынын айкын айғағы.

X IX  ғасыр басында орыс зерттеушісі Миклухо-Маклай Тынык мухиттағы 

аралда кэп жыл эмір сүріп, папуастар мен маланезийліктердің түрмыс күйі 

мен мәдениетін зерттеген. ¥ за к жыл бойы осы халыктармен етене омір сурген 

зерттеуші дамуда артта қалған бул тайпалар ’’жоғары табиғи интелектілігі” 

бар адамдар деген тужырым жасаган. Миклухо-Маклай озінін осы кэп жылгы 

зерттеу-тужырымы  аркылы  сол  кездегі  галымдар  арасында  папуастар 

’’төменгі нэсіл жэне кабілетсіз халыктар” деген жаксак пікірдің күлін кэкке  

ушырган.  Австралия  жэне  Африканы  мекендеп,  дамуда  артта  калган 

тайпалары эмірін узакжыл бойы зерттеген этнограф Миерстасондай пікірді 

куаттаган. Орталык Африканы мекендеп, жер бетіндегі тайпалар арасында 

дамуда мейлінше артта калган  нагмеевтертайпасын зерттеген  П.В.Шмидт 

әлгі тайпа адамдары е зінің интеллектілік кабілеті жағынан кімнен болса да 

кем еместігін, бірде-бір саты тэмен түспейтінін дәлелдеп, аталы тұжырым 

жасаган.

Ең  гажабы  сол,  н эсіл ш іл д ік  ш о винистік  ’’теория”   жалган,  шолак 

пайымдаудан туган. Оларша ’’толык мэнді”  улттартек жогары нэсілділерден 

шыкканды-мыс, ал ’’толык мэнсіз”  халыктар тэменгі нэсілден эрбіген сияқты. 

Н э с іл ш іл д ік   ’’те о р и я ”  ж о й к ы н   б а с кы н ш ы л ы к  согы старды   ж эн е  

империалистердін отаршылдық саясатын актау үшін кызмет етеді. Ал, сонын 

эзінде де  ’’арийлік теория”  ойдан  шыгарылган жалган  пікірге негізделген. 

Дурысында, жогары нәсілді арийлер деген ешкашан омір курган емес. Д.Неру 

”  Арийш іл”  сөзінін мүлде баска мәні бар деген екен. Ол ” арья”  деген сэзден 

шыккан,  ол  ” жер  жы рту”  деген  соз.  Сонау  баягы  заманда  арийлер  деп 

дикандарды  айтса  керек,  ал  егінш ілік  -   и гіл іктін ,  молшылықтың  булагы 

емес пе!

Ғ  ылым нэсілшілдік шовинистік ’’теориянын” кабыргасын күйретіп, онын 

жалган екенін дэлелдегеніне карамастан, кэптеген сүркайы саясаткерлер, 

сониологтар, философтар оны жан сала уагыздап жүр.

С айы п  ке л ге н д е ,  гы л ы м и   ту ж ы р ы м   б о й ы н ш а ,  адамдардын 

кауымдастыгынын турпаты мен түрлері туралы мэселе тек қана әлеуметтік- 

саяси гылымда гана емес, сондай-ак ол халыкаралык саясатта да аса манызды 

о ры н  алып  келеді.  О сы ган  орай  гы л ы м и   эдебиетте  адамдар 

кауымдастыгынын элеуметтік-этникалыктүрлері,түрпаты, проблемалары

271

жөніндетүрліше көзқарас етек алғанын каперде үстау керек.

Кейбір  ғалымдар  адамдар  кауымдастығынын  әлеуметтік-этникалык 

түрлерінің  үш  түрі  бар  деп  түжырымдайды.  Бүлары  —  рулык-тайпалык 

кауымдастык,  үлыс,  ұлт.  Баска бір ғалымдар — осындай  кауымдастыктын 

оларша — ру,тайпа, үлыс, үлтдеп аталатын торттүрі бардеседі.

Орыстын  белгілі  этнографы  С.А.Токарев  адамдар  кауымдастыгынын 

әлеум еттік-этникалык  түр ін  баскаша  карастырган.  Мысалы,  адамдар 

кауымдастыгынын әлеуметтік-этникалык түрі — тайпа, демос, ұлыс, үлт деп 

тұжырымдаган1.

М е н ің   козкарасы м ш а  пайымдаганда,  ә л е у м е т т ік -э т н и к а л ы к  

кауымдастыктын негізгітүрлері — рулык-тайпалык кауымдастык, ұлыс және 

ұлт. Шынында, түрлі халыктын ұзак гұмыр кешуі, дамуы каркынына сәйкес 

адамдар  кауымдастыгынын  әлеуметтік-этникалык  түрі  де  түрліше,  бүл 

дамудыңәлеуметтік~экономикалыкжагдайларынынерекшеліктерінетікелей 

катысты.

Сайып  келгенде,  кауымдастыктын  әлеуметтік-этникалык  түрі  —  бүл 

накты  түрде  омір  сүріп  отырган,  салыстырмалы  түрде  біртүтастыгымен 

ерекшеленетін  адамдардын  үлкен  бір  топтары  бірлестігінін  жиынтыгын 

эмпирикалыктүргыдантоптастырушы кауымдастык. Осындай кауымдастык 

этникалык пен  ұлттык катынастар процестерінде дербес саясат субъекгісі 

ретінде  ко р ініп ,  эконом икалы к  байланыстар,  төл,  жер  жэне  мэдениет 

салаларының ортактыгымен дараланатын кауымдастык-

2.  Этнос, үлыс және үлт

Ү л т т ы к   саясат  проблемаларын  дүрыс  тұж ы ры м да п,  дәл  шешу, 

әлеуметтік-этникалык кауымдасуды дамыту үшін, ен алдымен, саясаттану 

категориялары  мен  саясат  субъектісінде  аса  манызды  мэселе  болып 

табылатын этнос, үлыс, ұлт деген түсінікке гылыми тұрғыдан аныктама беру 

кажет.  Олар  тарихи  даму  барысында  белгілі  бір  аумакта  (территорияда) 

мекендеп,  калыптаскан  адамдар  кауымдастыгы,  біры нгай  ортак  төл, 

мэдениет,  м ін е з-кү л ы к  (п с и х и ка ),  ортак  сана-сезім,  этноним дікте 

калыптаскан белгілермен дараланады.

’’Этнос”   -   гректін  ’’ethnos”   деген  созі.  Ол  ’’тайпа” ,  ’’халык”  дегенді 

білдіреді. ’’Этнос” терминін екі түрлі мән-магынада үгынган жен.

Біріншіден, этникос атауы тұргысында, екіншіден, этникалык әлеуметтік 

организм.  Бір  түрпатты  этникоска,  кай  жерде  түратынына  карамастан, 

аталган этностын барлык топтары жатады. Мысалы, Түркияда, Иранда,

'Токарев  С.А.  Проблема  типов  этнических  общностей / /   Вопросы  философии.  — 

1964.  - № 1 1 .   -   с.  45.

272

К,ытайда,  Монғолияда, Францияда, баска да елдерде тұратын  казактар бір 

этникос қүрайды. Ал әлеуметтік этникалык организм міндетті түрде ұлттык 

мемлекетпен  астарлас.  М эселенки,  казакты н  этникалы к  әлеуметтік 

организмінетек Қазақсган Республикасында тұратын казактар гана жатады.

Этнос  —  белгілі  бір  аумакта  (территорияда)  тарихи  калыптаскан, 

адамдардын тұрактылык  жиынтығын  бейнелейтін  аса  күрделі  когамдык- 

түтастык  кұбылысты  айкындайды.  Бұған  өзіндік  белгілер  ретінде  мінез- 

Кұлыктың,  мәдениеттін  ерекш ілігі,  сана  сезімнің  бірлігі  сияқты  ортак 

ұксастыктар тән.  Осы тәрізді  үксастык тек тіл,  халык өнері, дәстүр,  салт, 

ғұрып, әдет-дағды т.б. белгілермен ерекшеленеді.

Этнос — үш түрлі тұракты сатыға (тұрпатка) бөлінеді.  Бастапкы, ертерек 

кезеңіндегі сатыга (түрпатка) тайпалар жатады. Этнография, археология, тарих 

гылымдарынын  мәлімет-тұжырымы  бойынша  тайпалар  рулық  когамнын 

дамыган  кезенінде  пайда  болған,  сөйтіп,  бұл  когамдык  ұя  ретінде  көрініс 

тапкан. Тайпабіртекті кандас адамдардын өзаратуыстыкбайланыстары,рулык 

карым-катынас  негізінде  өріс  жайган.  Әрбір тайпа  өзіндік аты-жоні,  жері, 

экономикалык омірінін ортактыгы, тілі, салт-дәстүрі, діни нанымдары, діни 

гүрыптары т.б. ерекшеліктерімен жеке-дарадамыган.

Тайпа мекендеген жерлер, әдетінше, соныңтүракты иелігінде болған. Ал, 

жекелеген  тайпалар  арасындағы  айры к  алкаптар  екі  ж а к  үш ін   қол 

сүғылмайтын жер ретінде мойындалған. Жердін болінбейтін біртұтастыгына 

колсүгу дүшпандык әрекет деп саналган.

Кейбір  галымдар  тайпалардың  эконом икалы к  ом ірінін  ортактыгын 

мойындагысыданыгысы келмейді. Алайда, іс-тәжірибесі корсеткендей, тайпа 

адамдары  онд ірістік  процестің  материалдык  не гізін  бірлесе  иеленген. 

Экономикалык  тір ш іл ік  негізінде  тайпаның  барлык  жандарының  ортак 

мүддесі, сол ортак мүдделерін коргау, еңбек саласында да ортактык бел алып 

отырган.

Сонымен, тайпанын барлык мүшелері үш ін тіл мен алгашкы қауымдык 

мәдениеттін де ортак болганын ешбір ж о кка шыгаруга болмайды. Мысалы, 

әрбір тайпанын озінетән мәдени мерекелері мен дәстүрлері калыптаскан. 

Тайпанын белгілі бір әлеуметтік басшы жүйесі, ортак салтанатты жагдайлары 

болган.

Адамдардын рулык-тайпалык, этникалык кауымдастыгынын қүрылысы 

ондаған мың жылдар бойы үстемдік күрган. Алайда, өндіргіш күштерді дамыту 

кажеттілігі бірте-бірте алгашкы кауымдык ұжымдарды ныгайта түсуді талап 

еткен.

Алгашкы рулык-кауымдык күрылыс дәуірінің аягында, тайпалык дамуы 

кезенінде, тайпалык өзіндік баскару жүйесі болды. Бүл жүйе тайпалык кенес 

түрінде корінді, оган әскери жэне азаматтык көсемдер тартылды. Біртіндеп

Саясаттаі іу жәнс оныи і троблемалары-18

18-321

273

тайпада мүлікке иелік тұрғыдан жіктелу басталды. Сөйтіп, бай және кедей 

рулар  шықты, тайпалық әскери  жетекшілердің рөлі  артты,  олар көбінесе 

тайпаның азаматтык екіметін басып алатын болды.

Қазіргі кезенде әлемнің кей аймағындаәлі де болса ’’классикалык түрдегі” 

тайпалар  бар.  Мысалы,  Индияның  таулы  тропикалык  ормандарындағы 

Андаман аралдарында негроидтер тайпалары тұрады. Олар алғашкы рулык 

қауым кезеңіндегі өміртіршілігін сактап калған, аншылыкпен шұғылданады. 

Бұл тайпалар, әсіресе джарва тайпасының адамдары Андаман тұрғындарынан 

бойын аулаксалып, карым-катынас жасаудан бастартуда, андамандықтарды 

оз жеріне жолатпайды.  Папуа -  Жаңа Гвинея мемлекеті жерінде алғашкы 

тайпалар  тұратыны  аныкталды,  ол  тұңғы ш   рет  ак  адаммен  кездескен. 

Тайпаның үй тұрмысындағы барлық ыдыс-аяқтүгел ағаш пен тастан жасалған 

екен.

Осы  заманғы  тайпалар  бел гіл і  б ір  түрде,  деңгейде  феодалдык, 

капиталистік, өркениетті катынастарға араласа бастаған. Сол сиякты рулык- 

тайпалык үйымдасу белгілері кошгіенді, жартылай көшпенді тайпаларда әлі 

де сакталуда.

Сонымен, тайпа — ерте кездегі этностыктүрпатты бейнелейтін, біртүтас 

этностық құрылым, бүл алғашкы рулық-кауымдык күрылыска, ондағы рулык 

қатынастарға тән белгілерді жоймаған. Бұл этностықтұрпат рулар жиынтығы, 

олардын мэдениет жағынан, пайда болуы жағынан, окімет органдары, жері, 

экономикалык тұрмыс-тіршідігі, тілі, діни пайымдауы, әдет-ғұрпы, эзіндік 

аты-жэні жағынан ортақтастығы бар.

Ө ндіргіш   күштердің дамуы,  жеке  меншік  пен  таптардың  пайда  болуы 

р ул ы к-кауы м ды қ  күрылыстың  ыдырауына  әкеп,  біртіндеп  тайпалык 

кауымдастык жана сатыға — этностык түрпатқа, яғни ұлыстык түрге астаса 

бастады.  Бұл  кауымдасу  рулык-тайпалыққа  қарағанда  адамдардын  озара 

бірлесіп, топтасуын нығайтатүсті. Үлыстыңсырттай жиынты к калпы, яғни 

озіндік даралануы коршілестік кауымдастардың қалыптасуынан байкалды.

Алғашкы рулык-тайпалык күрылыстын ыдырауы барысында мүдделердің 

ортактастығы кэптеген тайпаларды одақтүріндегі бірігуге әкелді. Мысалы, 

тайпалардың  одактарға  бірігуін  Солтүстік  Америкадағы,  Мексикадағы, 

Оңтүстік Африкадағы прокездердін, ацтектердің, зулустардын бірігу пронесі 

дәлелдейді. Осы одактардын кұрылуы тайпалар арасында шаруашылык жэне 

мәдени байланыстармен үштасып, бірте-бірте сол тайпалардын өзара қоян- 

қо л ты к  араласып  ке туін е ,  канд ас-туы сты к  байланыстьің  а ум акты к 

байланыска ұласуына себеп болды.

Сонымен,  үлыс  — тек  тайпалар  одағы  емес,  ол  бірлесу,  яғни  тайпалар 

озара қосылып, аралас-құралас болып, эзіндік жеке-дараланушылыктан ада 

болды. Олардын жерлері де косылды, барлыктұрғындар баскарудын ортак

274

жүйесіне ауысты. М ұның басты айғағы, накты дәлелі — коне орыс үлысының 

кұрылуы еді.

Көне  орыс  ұлысы  байырғы  шығыстык славян  тайпаларынан  —  палян, 

северян, древлян, вяттік, кривтік1 жэне баска да осылай аталған тайпалардан 

калыптасып,  сонан  славян  емес  тайпалармен  бірігіп  кеткен.  Коне  орыс 

ұлысының негізін калаушы тайпа — орыстардын тайпалык одағы еді. Орыстық 

тайпалык одак оз кауымдастығында ұзаккасозылғанымен, кейін соншалыкты 

берік  одақ болмай  шықты.  Коне  орыс  үлысы  ІХ -Х  ғасырда  пайда  болып, 

олардың мәдениеті, экономикалык байланыстары, тілі, шығыс славяндарды? 

жері ортак болды.

Осы тұрғыдан алғанда ұлыска бірігу, даму -  этностықтұрпаттык тарихи 

қалыптасуының екінш і сатысында пайда болды. Сонымен, корыта айтқанда, 

үлыс  адамдардын  ә л е у м е ттік-э тн и ка л ы қ  кауымдастағы  рулардың, 

тайпалардың,  тайпалык  одактардын  бір-бірімен  қосылып,  күрылуының 

н ә ти ж е с і  —  ж е р д ің,  тіл д ің ,  э к о н о м и к а л ы к   ө м ір д ің ,  м әд е ни е ттің 

ортактығымен сипатталады, ал мүның өзіндік ерекшелігі саясат субъектісі 

болып  табылады.  Алайда,  ұлыстыкты  тіл д ің ,  мәдениеттің,  жер  мен 

эконом иканы ң  ортақтастығының  әлсіз  тұрақтылығымен  ғана  аныктау 

оңтайлы. Десек те, бүл сипаттар үлттык кауымдастықкатән тұракты сипат 

бола алмайды. Сойтіп, үлыстык кауымдастык ұлттың калыптасуынын басты 

негізі болыгі табылады.

” Ү л т”  деген термин адамдар кауымдастыгынын әлеуметтік-этникалык 

түрі ретінде ерекше қалыптасуына дейінгі кезенде пайда болған. Коғамдық- 

саяси  ой  тарихында  біздер  ұлт  деген  ұғымның  мән-мағынасын  аныктау 

тұрғысында коптеген әрекеттер болғанын білеміз. Сондыктан дүниежүзілік 

ғылымда ” үлт”  жонінде жүздеген тұжырымның болуы кездейсоқемес. Осыған 

орай ұлтқа накты, дұрыс аныктама берудің ғылыми да практикалык мәні аса 

зор.

Үлт — ондіргіш күштер дамуынын, өндірістік катынастардың аса жоғары 

сатысының  жемісі,  адамдардын  әлеуметтік-экономикалык  жэне  саяси 

б ір ігу ін ің   нәтижесі  болып  табылады.  Ү л т  дегеніміз  —  бүл  адамдардын 

анағұрлы м   түр а қты   б е р ік  қауы м д асты ғы ,  бұл  р у л ы к-та й п а л ы к 

кауымдастыктан айырықша, ұлыстык қауымдастықтың неғұрылым тұракты 

белгісі.

Үлт адамдардын түрліше тайпалары мен үлыстардыңтүрліше этникалык 

топтары мен нәсілдік тұрпаттарынын косылуынан калыптаскан.  Мысалы, 

неміс  үлты  түрліше  тайпалар  мен  ұлыстардан  құралған:  олар  —  фриздер, 

готтар,  батавалар,  анғалар,  вариндер,  вандалдар,  боварлар,  алемандар, 

бүргіндер, свевилер, маркомандар, гауттар, келитілер, франкілер, саксылар,

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: