Қазақстан Республикасы Білім ж әне Ғ ылым министрлігі

дәлелмен карсы тұра білу,  саяси шешім  кабылдаудағы саяси акылдылык, 

білгірлігі,  шешендік  өнерді  меңгеруі,  әзілді  түсіну  сезімі,  сендіре  білу 

кабілеті,  энтузиазмге  ояту,  өзіне  адамдарды  көптеп  тарта  білу  таланты 

және соңынан адам ерте білу ептілігі жатады.

Бүлармен  қатар,  саяси  кешбасшылар  үлкен  беделге  ие  болуы  тиіс, 

азаматгар арасында барынша танымал болуы керек. Сондай-ак,  практикалык 

жетістіктер мен табыстар арқылы ез  қызметінің тиімділігін тұрақты түрде 

көрсетіп отыруы кажет.

Саяси  көшбасшы  өз  мансабы  проиесінен  топтарды  ұйымдастыру, 

ж е те кш іл ік  стильді,  модельдерді  ұсынудың  ү л ке н д і-кіш іл і  әр  түрлі 

типтерінің  алмасуы  аркылы  әтеді.  Егер  адам  белгілі  бір ұйымдык жүйеде 

осындай  алмасуларда  өзін  кайта  күра  алмаса,  онда  белгілі  кезенде оның 

жоғары  карай  өрлеуі  тежеледі  де,  көшбасш ынын  одан  арғы  мансабы 

тоқтайтын болады немесе тек горизонтальды ғана дамуы м үмкін. Егер де ол 

I  

әлеуметтендірудіңталаптарына аса жоғары жэне жауапты саяси,  әрі саяси 

процестерде  тиімді  әрекет  етуге  қабілетті  болса,  онда оның  нәтижесінде 

әмбебап  типке  тез  икемделіп,  жан-жакты  және  күш ті  кешбасшы  боп 

қалыптасуға қол жеткізеді. 

t.t; 

н и  

і

Ф,

  »

Ір і  саяси  кеш басш ы   әркаш анда  батыл,  ж а р кы н   түлға.  Ол  — 

коммуникативтік  және  шешендік  қабілетінін  аркасында  танымалдыкка 

жетумен катар,  адамдардын мүдделері мен сұраныстарын білдіруге кабілетті 

адам.  Халыктын  үлкен  қолдауынсыз  және  онымен  тұракты  байланыс 

орнатпайынша саяси кешбасшыныңтабыска жетуі шамалы болады.

“ Саяси  кешбасшы”   ұғымы  мен  “ саяси  кешбасшылык”   түсін ігі  тығыз 

байланыскан.  “ Саяси  кешбасшылык” үғымы теориялык формада алғанда 

саясат саласында белгілі бір адамдар кауымына жетекш ілік ету қызметінін 

ерекшелікті аспектісі.  Бүл саяси билікті жүзеге асырудың механизм! және 

накты  тәсілдері.  Саяси  кеш басш ылык  се р ке л іктін  жоғарғы  деңгейін 

білдіреді,  ейткені ол жоғарғы билік кұрылымындағы саяси процестер мен 

;; 

катынастарды керсетеді,  саяси пирамида шынындағы саясаттын субъектісі 

мен  объектісінін  арасындагы  би л іктік  катынастарды  белгілейді.  Саяси 

кешбасшылык үшін кешбасшының адамдардын акыл-ойына,  еркіне,  күш - 

қуатына,  саяси белсенділігіне ез басынын ыкпал етуі тэн. Сайып келгенде, 

саяси кешбасшылык,  бұл — күрделі қоғамдык кұбылыс,  субъект кызметінін 

ерекшелікті типі когамдык катынастар,  әлеуметтік мәртебе және әлеуметтік 

институт іспетті саяси өмірдін осындай манызды жақтарынын езара әрекетін 

керсетеді.  Саяси  когамдык  катынастар  саяси  кешбасшылыктын  бүкіл 

аспектілерін интегралдаудын бастамасы болып табылады.

Ғылыми әдебиеттерде “ саяси кешбасшы” жэне “ саяси басшы”  ұғымдарды 

! 

да  бір-бірінен  айырып  карастырады.  Жогарыда  айтканымыздай,  саяси

371

кешбасшы  —  белгілі  бір  әлеуметтік  топтардын  немесе  жалпы  коғамның 

мүдцесін білдіретін,  әлеуметтік қауымдастыктардын кызметін біріктіретін 

және бағыттайтын,  өз саясатын  қолдауды  жэне  мойындауды  камтамасыз 

ететін  тұлға.  Кешбасшы  тағайындалмайды,  ұсынылады,  сайланады, 

мойындалады. Барлықжағдайдаол көпш іліктіңсаясаткері болып калады.

Осымен байланысты кез келген саяси жетекшінін саяси кешбасшы бола 

бермейтінін  айтуымыз  керек.  Саяси  басшынын  саяси  кешбасшыдан 

айырмашылығы  онын  үстемдік  —  бағыныштык  катынастардын  катан  да 

формальді жүйесін колдануында  . Саяси жетекшілікке ұсыну (жоғарылату) 

катан ережелер мен рәсімдерге бағындырылған. Ол эрдайым сол адамнын 

белгілі  бір  кызметке,  басшылык  орынға  сэйкес  келуі  немесе  сэйкес 

келмеуінің кейбір формальді өлшемдерінің болуын ойластырған. Формальді 

сәйкестік талаптарымен катар саяси басшылыкка жоғарылауға үміткер өзінін 

тағайындалуы жөнінде шешім кабылдайтын адамдарға бірде-бір жағымсыздық 

көрсетпеуі  керек.  Нәтижесінде  кешбасшы  сапаларынан  жүрдай  адамдар 

немесе  көшбасшылыкка  өз  бейімділігін  жасырып  калуға  және  оны  өзіне 

пайдалы  санаған  уақытта  ашуға  кабілеті  бар  кісілердің  жоғарылауға 

мүмкіндігі артады.

Саяси жетекшілер — бүлар саяси манызды кызметте отырған немесе саяси 

манызды  рөлді  атқарып жүрген  мемлекеттік жэне  партиялык аппараттын 

кайраткерлері.  Олар  мемлекеттік  әр  түрлі  басқару  органдарынын  және 

белгілі  бір  у ә кіл д ік  берілген  баска  да  саяси  институттардын  жетекш і 

кайраткерлері  болуы  мүмкін.  Карапайымдау етіп айтканда,  бұлар жалпы 

мемлекеттік масштабтағы ірі чиновниктер.

Осындай мәнді айырмашылыктарына карамастан саяси кешбасшылар мен 

саяси басшылар жоғарғы саяси басшылар мен коғамды басқарушылардың 

көптеген ұксас функцияларын орындайды да,  жинакталып келіп жетекші 

топты күрады.  Саясаттану зерттеулерінде осы топты белгілеу үш ін  “ саяси 

басшылык”  терминін де қолданады. Саяси басшылык,  сейтіп,  мемлекеттік 

және әлеуметтік-саяси институттар аппаратында жоғары қызмет аткаратын 

саяси кешбасшылар мен кайраткерлерді езіне косып алған.

Саяси  кешбасшы  ө зін ін   сапалык  сипаттарын  өзгертуге,  басқа  да 

ипостасиға айналуға қабілетті. Айталык,  авторитарлык жэне тоталитарлык 

мемлекеттерден жаксы керінгеніндей,  жағдайды езі керуіне карай басшылык 

етіп,  саяси салада коғамдык пікірдін ықпалын жокка шығаратын саясаткердін 

кешбасшылык релі тираннын немесе диктатордынтәргібіне айналып кетеді.

Осымен  байланысты  қоғам ны н  коғамды к-саяси  е м ірінд егі  саяси 

кешбасшылардың  функциясы  арнайы  карастыруды  талап  ететін  ерекше 

мәселе. Саяси кешбасшылардын негізгі функциялары дегеніміз -  интеграция,

‘Яковенко  И .С .  Власть  и  общественные  организаций.  -   Баку,  2004.  — с.  59.

372

әлеуметтік  патронаж,  бұкараны  жұмылдыру,  б и л іктін   заңдылығын 

камтаммасыз  ету,  тиімді  саясат  ж үр гізу  жэне  т.б.  Саяси  практиканын 

керсеткеніндей,  саяси көшбасшылардың бірде-біреуі жоғарыда келтірілген 

функнияларды жокка шығара алмайды. Кешбасшылар үшін когамдык жіктер 

мен  топтардын  мүдделері  мен  қажеттіліктерін  дер  кезінде  байкап,  дәл 

анықтау және өздерінің саяси бағдарламаларында оны белгілеу үшін олардын 

жүзеге  асуын  камтамасыз  ету  принципті  түрдегі  маңыздылык  болып 

саналады.

Радикалды  кайта  кұруларды  іске  асыратын  саяси  көшбасшылардын 

коғамдағы  ролі  зор.  Демократияға  өтуді  жүзеге  асырып  жаткан  казіргі 

Казакстан  коғамы  ү ш ін   саяси  кешбасш ылар  мәселесі  айтарлыктай 

кызығушылықтудырып отыр. Себебі өтпелі қоғамдарда саяси кешбасшылар 

түрактылыктын,  әр түрлі  топтык  мүдделерді  интеграциялау  факторлары 

ретінде,  кайта құрудың бастамалары ретінде жана мағынаға ие болған еді. 

Мұндай жағдайда кешбасшылар саяси бағытты бір өзі бейнелейтін. Өйткені 

тек солар ғана қоғам дамуынын стратегиясын калыптастырды,  оны жүзеге 

асырудын құралдарын анықтады.

4ГС Р 0 ыдырағаннан кейін бұкаралықсана елімізге жаңа саяси кешбасшы 

қажеттігінсезінлі^Казіргі зяманғя 

^нпай/і^м ^гряті-іяш нт,  рухани

еркін жана саяси кешбасшы бейнесін Нұрсұлтан Назарбаев калыптастырды.

Казакстанны н  Президенті  ретінде  Н.Назарбаевтын  би л ікке  келуі 

бұқаранын  ке ң іл -кү й ін е   үндес  жаңа  идеяларды  іздестіруді  талап  етті. 

Бүрынгы  саяси  басшылыктын  авторитарлык  мәндегі  кептеген  әдістерін 

сактай  отырып,  Н .Назарбаев  казакстандык  ұлттың  өзіндік  санасынын 

дәстүрлі  кұндылыктарына  —  әділдікке,  адалдыққа,  үлттык егемендікке, 

мемлекеттік мүддеге жүгінді. Осы  идеологиялык негізде жаңасаяси элита 

кешбасшысынынбейнесі калыптасты. Көркемде келісті,  мәнерлі сейлейтін, 

ашык жүзі мен мейірімді күлкісі карапайым халыкка жақын,  сонымен катар 

оны саяси кайраткер ретінде ел үшін маңыздылығы,  жоғары жауапкершілігі 

мен акылдылығы ерекшелейді.

Сонымен  катар  Н .Н азарбевты ң  ке н е с т ік   то талитарлы к  ж үй е н і 

киратудағы  рөлі  зор  екенін  атап  еткен  жен.  Енді  казіргі  жағдайда  онын 

кешбасшылык жасампаз күш -куаты коғам өм ірінің әр түрлі саласындағы, 

атап айтканда,  ұлтаралық,  конфессия  аралық келісім  орнату,  халыктын 

көпш ілігініңөмірдеңгейініңшынайы артуы,  экономикалыкдағдарыстыжою 

ж әне  т.б.  жағы мды   өзгерістерм ен  тіке л е й   байланысты.  Соны мен

Н.Назарбаевтын  жэне  Казакстаннын  езге  де  саяси  кешбасшыларынын 

когамдык-саяси емірдегі релі мен орнына әділ бага беру үшін уакыт кажет, 

тарих оларды кептеген жылдардан кейін гана багалай алады.

Сонымен бірге,  менін ойымша,  Казакстаннын әрбір саяси кешбасшысы

373

кенестік өткеннің барлык жаксыларын алып,  нашарларын лактырып тастауы 

тиіс.  Әрбір саяси  кешбасшы  шет елге  барғанда  президентті  немесе  біздің 

елімізд}ц баска да саяси көшбасшыларын сынамауы,  жамандамауы керек. 

Себебі,  ол саяси этика мен мәдениетке жатпайды.

Саяси көшбасшылардың қызметінде олардын басшылык жасау стилі аса 

маңызды.  Басшылықтың  саяси  стилі  кешбасшынын  тек  қана даралығын 

көрсетіп  қоймайды,  оның айналасындағылармен  өзара  әрекеті  сипатын, 

халыкка  ыкпал  ету деңгейін,  пайда болған  проблемалар мен  жұртшылык 

қажеттіктерін шешу тәсілдерін,  саяси бағытты колдау және жүзеге асыру 

әдістерін байқатады. Саяси стильдер тиімді және тиімсіз,  авторитарлыкжәне 

демократиялык та болады.

Саяси кешбасшылар саяси басшылыктың эр түрлі стилдерін қолданады. 

Олардын саяси  басшылык стилі  бес  түрге  белінеді:  параноидальды,  кыр 

керсететін,  компульсивтік,  депрессиялык,  шизоидальды. Жоғарыда аталған 

саяси  стильдердің  идеалды  түрлері  шынайы  саяси  практикада  ете  сирек 

кездеседі,  оларкебінесеағым ретінде керінеді.

Жоғарыда  барлык  айтылғандардың  негізінде  мынандай  корытынды 

шығаруға болады: саяси кешбасшылардың мәні мен табиғаты дегеніміз -  саяси 

процесте биліктік шешімдерді кабылдау мен жүзеге асыруда олардың маңызды 

рел аткаруына ықпал ететін және қоғамдық,  үкіметгік міндеттерін орындайтын 

топтардын,  ұйымдардың,  мемлекеттің,  қоғамнын беделді мүшелері. 

йь

>

і

  :

4.  Саяси көшбасшылар типтері ж эне олардын даму ағымдары

Саяси кешбасшылардынорындайтын міндеттерінің,  оларды жүзеге асыру 

жағдайларының кеп түрлілігі,  сонымен  катар кызметте кездесетін езге де 

сыртқы  және  іш кі  факторлар  оларды  типтеуден  ез  керіністерін  табады. 

Ғ ылыми  эдебиетте  саяси  кешбасшыларды  типтеудін  әр  түрлі  классифи- 

кациясы калыптаскан  .

Саяси кешбасшыларды типтеудіңалғашкы классикалык үлгісін М.Вебер 

беріп,  келесі: дәстүрлі,  ұтымды-жария жэне харизматикалыктиптерді беліп 

керсетті.

Дәстүрлі  кешбасшылар  ешкімде  күмән  туғызбайтын  ғасырлар  бойғы 

дәстүрлер  мен  салттарға  арка  сүйейді.  Бұл  жерде  салттар  мен  дәстүрлер 

басшы мен  кол астындағылардын езара карым-катынастарын аныктайды, 

олар  емірдегі  басшылык типін  (монарх,  кесем,  ақсақалдар)  үйренш ікті 

санайды. Мысалы,  монархиялыкмемлекеттерде саяси билік так мұрагеріне 

беріледі. Саяси билікті осындай жолмен алып жүруші саяси кешбасшы бола 

алмауы да мүмкін. Тарихи материалдардын керсеткенінідей,  саяси билікті 

“ біржола”  алғандардын арасында саяси кешбасшынын саны кеп емес. Саяси 

'Хасанов Б .Я ,  Элита  и лидер.  -   Казань,  2003.  — с.  110.

374

көш басш ы ны ң  осы  ти пі  тарихи  сахнадан  түсіп   жатса  да,  ол  парсы 

шығанағындағы (Иранда Хомейни) бірнеше елдерде және әлемнің баска да 

бірнеше мемлекеттерінде әлі күнге дейін сакталып отыр.

Үтымды-жария кешбасшылар билікті “ занды жолмен”  алуы тиіс. Қазіргі 

демократиялык мемлекеттердңе  күкы кты к нормалар шеңберінде етілетін 

сайлау наукандары саяси кешбасшыларды калыптастырудың негізгі жолы. 

Мұндай  саяси  кешбасшы  ти пін ің   мысалдарын  көптеп  келтіруге  болады: 

Г.Шредер (Германия),  Б.Клинтон  (А К Ш ),  Ж .Ш ирак  (Франция),  Т.Блэр 

(Үлыбритания). Онын билігі бүкіл қоғам мойындаған құкы кты к нормалар 

еркіндігіне негізделген. Билікті әрбір алып жүруш інін міндеті Конституцияда 

және нормативтік-кұкыктык актілермен анык белгіленген. Осылайша саяси 

кешбасшынын зандылык белігі ұтымды негізделген.

Харизматикалык кешбасшылар ерекше,  олардың билігі (дәлірек айтканда

— бедел і) заңға немесе дәстүрге сүйенбейді,  таза жеке басынын сапаларына, 

соларға сенім арқылы іске асады. Харизма билік кұралдарының кемегінсіз- 

ак ез сонына  бүкараны  ертуге  кабілетті.  Харизматикалык кешбасшынын 

тағы  бір  сипатты  белгісі  —  ізбасарларының  оған  к ір ш ікс із   берілгендігі. 

М.Вебердің  кезқарасы  түрғысынан  алғанда  харизматикалык  кешбасшы 

үзакка бармайды,  белгілі бір уакыттан кейін ол ұтымды-жария типке немесе 

дәстүрлі типке ететін болады.

Харизматикалык кешбасшы кез келген коғамда пайда болуы мүмкін. X X  

ғасыр  керсеткеніндей,  харизматикалык  сапалы  кешбасшы  фюрерге  — 

коркыныш,  сүйіспенш ілік  пен  куаныш туындататын  кейіптегі  жартылай 

құдай  кесемге айналуы мүмкін.  Мұндай кешбасшы когам алдында тұрған 

міндеттерді шешу тәсілдерін бір езі білетініне іштей сенімге толы болып,  ез 

еркіне сезсіз бағынуды талап етеді.

Харизматикалык кешбасшы кұбылысы коғам ем ірінің етпелі кезенінде 

айталык,  үлгілеу (модернизация),  немесе елдің жалпы үлттықдағдарысты 

жою кезенінде анык байкалады. Харизматикалык кешбасшылардын мысалы 

Иосиф Сталин (КСРО),  Мао Цзэдун (Кытай),  Саддам Хусейн (Иран),  Ким 

Ир Сен (Солтүстік Корея),  Фидель Кастро (Куба),  Ясир Арафат (Палестина) 

бола алады.

Американдык  саясаттанушы  Маргарет  Д ж .Х ерм анн  ж үйесі  саяси 

кешбасшыларды  типтеудін  казіргі  бірден-бір  аса  манызды  жэне  кенінен 

тараган  түрі.  Ол  саяси  кешбасшыларды  имидждеріне  карай  жүйелейді, 

топтастырып жіктейді. М .Херманн терт фактордын: кешбасшынын мінез- 

күлкы;  оны жақтаушылардын,  ізін куушылардың касиеттері;  кешбасшы 

мен  оның  ізбасарларынын  езара  байланыс  тәсілдері;  кешбасшылыктын 

жүзеге  асатын  накты  жагдайы  негіздерінде  саяси  кешбасшылардын терт 

бейнелітиптерінбеліп керсетеді................................... 

.  ..  ...............

ш

Саяси кешбасшынын алғашқы жинакталған бейнесі -  ту көтеруші. Ол 

ірі стратег. Ол шынайылықты ө зінің көруімен ерекшеленеді,  максаты бар, 

соңынан  адамдарды ерте алады,  болып  жаткан  құбылыстардың сипатын, 

онын карқынын аныктайды,  саяси бағдарламаны қалыптастырады жэне ез 

идеалдарын іске асырады. Оны колдаушылар оған ешкандай  ыкпал жасай 

алмайды. Мұндай типке Ресей большевиктерініңкөшбасшысы В.И.Ленинді, 

А ҚШ -тағы  негрлердің азаматтык кұқы үшін күрескер Мартин Лютер Кингті 

жаткызуға болады.

Саяси  ке ш б а сш ы н ы н   е к ін ш і  бейнесі  —  қы зм ет  етуш і.  Ол  ө зін 

колдаушылардың мүдделерін дәл білдіру арқылы мойындатуға колы жетеді. 

Кешбасшы солардың атынан  әрекет етеді,  ол топтың агенті.  Практикада 

мүндай типті кешбасшы ө зінің ізбасарлары нені күтуде,  неге сенеді және 

неге  м ұ қта ж   си яқты л ард ы   б а сш ы л ы кка   алады.  О сындай  ти п т е гі 

кешбасшынын,  мысалына  Г.Кольді  (Германия),  кенестік  партиялык 

бюрократияның мүддесін білдірген Л .И .Брежневті,  Д .А .Конаевты айтсакта 

жеткілікті.

Саяси кошбасшының үш інш і бейнесі -  саудагер. Ол е зінің идеяларын, 

бағдарламасын,  жоспарларын сайлаушылардың қолдауына айырбастайды. 

Сендіру қабілеті мұндай кешбасшынын манызды белгісі болып саналады. 

Осы  қабілетінін арқасында кешбасшы — саудагер  қолдаушыларын  өзінін 

жоспарын  жүзеге  асыруга тартады.  Американың  кыркыншы  Президенті 

Р. Рейган саяси кешбасшынын осындай типінің мысалы.

Саяси  кешбасшынын,  төртінш і  бейнесі  —  ерт  сендіруші.  Оны  өзінін 

жактастары калыптастырган  елеулі уакыт талаптарына тез реакция жасау 

ерекшелейді.  Ол  қиын-қыстау  жагдайларда тиімді  эрекет етуге  кабілетті, 

тез шешім кабылдайды,  жагдайга сэйкес ұтымды жауап кайтарады. Казіргі 

жагдайдагы кептеген саяси кешбасшыларды осылардың катарына жатқызуга 

болады.

Саяси кешбасшылардын жинақталган терт бейнелері — типтері шартты 

түрде гана, өйткені олар таза күйінде ете сирек кездеседі. Кебінесе кешбасшы 

езінің саяси мансабынын, эр түрлі кезендерінде жоғарыда баяндалған идеалды 

ти п те р д ің   ә р ка й сы сы н ы ң   қа й сы б ір   қа сие тте рін  байланы сты ры п, 

үйлестіреді.

Америка  галымы  К.Х одж кинстон  саяси  кешбасшылардын  біркатар: 

билікте жеке басының өзімшіл  мүдделеріне  жетуге багыт-багдар үстаган, 

атап  айтқанда  мансапкор-кешбасшы;  билік  саласында  ездерін  ұсынган 

азаматтардын мүдделері үшін әрекет ететін саясаткер-көшбасшылар;  билікті 

үйымдастыру процесінде аппараттык кұрылымдарды және механизмдерді 

шебер пайдаланатын техник-кешбасшылар;  жэне де саясатта жогары максат 

үшін әрекет етуші,  идеологиялык мақсаггары мен күндылыктарын жүзеге

376

асыру үш ін  күресетін  акын-көшбасшылар  іспетті  біркатар типтерін  бөліп 

кәрсетгі.

С аяси  кеш басш ы ларды   ти п т е у д ің   б ір д е н -б ір   мақсаттары, 

корытындылаушы  елшемі  болып  олардын  алдына  койған  және  олардың 

коғамға  тигізетін  ыкпалдары  жатады.  Осы  елшемдерімен  байланысты 

Америка саясаттанушысы Роберт Такер саяси кешбасшылардын үш типін: 

консерваторларды,  реформаторларды жэне революционерлерді ажыратып 

керсетеді.

Консерваторлар калыптаскан қоғамдык емір формаларын толык сактауға 

бағыт-бағдар ұстайды. Осыған сэйкес саяси кешбасшынын бүкіл белсенділігі, 

онын бағдарламасы  мен  барлык. қимыл-әрекеті  қазіргі түріндегі  қоғамды 

сақтау кажеттігін дәлелдеуге бағытгалады. Саяси кешбасшылардын мұндай 

типін кептеп кездеседі деп айтуға келмейді. Таза типті консерваторлар ете 

сирек  кездеседі,  е зінің ұстаған  осы  бағытын  қызметтің кейбір саласында 

керсетеді. Мысалы,  сыртқысаясатта консерватизмді жактаған Ч.Черчилль 

болды.

Реформаторлар  қоғамдык  кұрылысты  кең  келемді  реформа  ж үргізу 

аркыпы,  ең алдымен бүкіл билік кұрылымын реформалау негізінде когамдык 

кұрылысты радикалды қайта кұруға тырысады.  Кешбасшылардын осындай 

типіне,  мысалы,  Қьітай реформаларынын инициаторы Дэн Сяопин жатады.

Революционерлер принципті езгеше баска коғамдык жүйеге етуді максат 

етеді.  Тарихтын керсеткеніндей,  мүндайда  бейбіт  жолмен  ету  ете  сирек 

кездеседі.  Роберт  Такер  К.М арксті  “ архитиптік”   революцияшыл  саяси 

кешбасшы санайды.

Саяси кешбасшыларды типтерге жіктеудін езгеше бір жүйесін ГЛассауэл 

үсынды.  Онын  негізіне  саяси  кешбасшылардын  белгілі  бір  мінез-кұлык 

ү л гіс ін е   бейім д іл ігін   аныктау  алынған.  Осы  елшемге  сэйкес  саяси 

кешбасшылар үгітшілер,  ұйымдастырушылар жэне теоретиктер болып үш 

типке белінеді.

Кешбасшы-үгітшілер халыккасездін күшімен,  шешендік енерімен,  жеке 

басының үлгі-енегесімен ықпал етуді баскаларынан артык кереді.

Кешбасшы-ұйымдастырушылар  кадрлармен  жұмыс  істеуді  ұнатады. 

Оларды кебінесе үйымнын күш ін ез ыкпалын орнату үшін колдану мүмкіндігі 

кызыктырады.

Кешбасшы-теоретиктер  қарамағындағыларға  е зінің  акыл-ой  ерісінін 

жоғарылығымен ықпал жасайды.

Г.Лассауэл үсынған амалдан басқа да саяси кешбасшыларды типтеудін 

кептеген  жолдары  бар,  мысалы,  саяси  билікке  катысты  эгоорталықтық 

жэне социоорталыктыкдеп болу калыптаскан.

Саяси кешбасшынын эгоорталыктыктипі билікті езіне жүмсайды,  одан

377

тек жеке басының табыстан-табысқа жетуінің,  баюынын,  ыкпал етуінің, 

танымал болуының,  жеңілдіктер алуының көзін көреді.

Саяси  көшбасшының  социоорталык  типі 

ө з  

кызметінін  басты  мәнін 

коғамға  кызмет  етуден,  коғам ды к  міндеттерін  орындаудан  көреді. 

Кешбасшынын  қайсыбір  мәлімдемесіне  қарап  мұндай  бағыт-бағдарды 

аныктау  мүмкін  емес,  оған  тек  тарих  кана  баға  береді.  Мысалы,  Ш .  де 

Голльдін емірбаяны оның саясаткер атағына карамастан,  ең алдымен жеке 

басының билігін орнатуға тырысканын көрсетіп,  билік ол үш ін белгілі бір 

саяси бағдарламаны жүзеге асырудын тек кұралы болғанын байкатты. Өзінің 

саясатын  француздардын  басым  к ө п ш іл ігін ін   колдамайтынына  кө зі 

жеткеннен кейін Ш.де Голль  1969жылы кызметген ез еркімен кетіп,  билікпен 

женіл кощтасты.

Саяси  кешбасшыларды  баскару  стиліне  орай  авторитарлык  жэне 

демократиялык деп екі типке бөледі.

Авторитарлык тип -  бүл билікте ез монополиясын орнатуды талап ететін 

кешбасшы  .  Онын  идеалы  толығымен  бір  озін ін  жеке  билеуі.  Мүндай 

кешбасшыда ұйымдардың, топтардын мүшелері арасындағы байланыс жокка 

шығарылады немесе кешбасшынын бакылауымен жүреді.  Қол астындағы 

адамдарға тек  аткарушылар  ретінде  карап,  олардын  пікірлерімен  санасу 

тіптен азаяды. Авторитарлык кошбасшы коластындағылардың белсенділігін 

әкім ш іл ік әдістермен  кетеруге тырысады. Онын басты каруы — “ темірдей 

талап  етуге” ,  күш  колдануға,  жазамен  коркытуға  саяды.  Ол  сын  айтуды 

кетермейді,  баскаша ойлауға жол бермейді.

Демократиялык кешбасшылар топтын,  үйымның кызметіне әркім нің 

барынша 

ка ты суы н 

колдайды, 

ж а у а п к е р ш іл ік т і 

ез 

кол ы н а 

шоғырландырмайды,  керісінше,  онытоп,  ұйым мүшелерінетаратып беруге 

тырысады  жэне  олардын  пікірлерін,  мүдцелерін  есепке  алады.  Мүндай 

кешбасшылар сынға ашыктүседі,  адамдарға мейірімді,  ынтымактастык пен 

мүдде  ортактығы  ахуалын  жасайды,  мәмілегерлікке  барады.  Осындай 

жағдайда  бәрі де,  басшы  да,  кол  астындағылар да  шешімдерді  кабылдау 

және жүзеге асыру,  баскару процесіне катысады.

Барлык саяси кешбасшыларды жалпылама классификациялаудың бірі 

оларды  әдеттегі-жай  (“ нактылык” )  жэне  үлыға  (ұлы  “ батырлар”  мен  ұлы 

“ жауыздар” ) белу жатады. Алгашкылары нактылы кешбасшылар,  тарихта 

айтарлыктай  із  калдырмайды,  о киға н ы ң   әдеттегі  барысына  езгеріс 

жасамайды.  Екіншілері,  кешбасшы-батырлардын  (жэне  жауыздардың) 

саясатта ез керулері бар жэне онда үлкен әлеуметтік жэне саяси езгерістерге 

соктыратын ез ойларын жүзеге асыруга тырысады.

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: