'Ж елтов В .В .  Основы политологии.  — Ростов-на-Дону, 2004.  — с. 481-482

кабылдаудың  үш інш і  кезеңінің алғы  шарты  болып табылады,  оның мәні 

саяси шешімдердің жүзеге асырылуымен айкындалады.

' \  

Кабылданатын  саяси  және  баскарушылык  шешімдердің  барлығы  да 

директивалық және  құкы қты к формаға  ие  болуы  тиіс.  Олар,  сондай-ак, 

нақты бір адамдардын шешімінін орындалуына немесе орындалмай калуына 

жауаптылығын да,  сол  адамдардын,  топтардын,  мекемелердін жэне т.б. 

шешімнің орындалуын бағдарда ұстауларын да карастырады.

Осыған байланысты шешімнін орындалуын  жүзеге асыратын адамдар, 

топтар,  органдар  тұжырымдалған  максаттар  мен  міндеттер  шеңберінде 

кажетті шешімге кол жеткізу үш ін оны кашан бастау керектігін,  нені ұсыну 

керектігін,  калай әрекетету керектігін білуге тиіс екендігін айтуымыз қажет.

Саяси шешімдерді жүзеге асыру кезенінде белгіленген саяси максаттар 

мен міндеттер іс жүзіне асырылады. Бұл — алдын ала теориялықталдамалар 

мен  жорамалдар  жағдайдың  накты  барысымен,  істін  шын  жағдайымен 

соктығысып калар сәт.

Саяси  жэне  баскару жөніндегі  ойларды  жүзеге асыру  биліктін  жалпы 

стратегияны анықтауы мен іс-қимыл сипатын тандауына да,  яғни жанжалға 

немесе ынтымақтасуға күштеп немесе консенсус әдістерін колдануға,  саяси 

сауда немесе тікелей  кысым  жасауды  пайдалануға манипуляция  жасауға,

коға м д ы кп іків д ібтамалауға  т б, 

мүмк ін д ік

 

беведі--------

у Т ехно л огияға  байланысты  стратегияны   тандау  м е н ш ікт і  (ж е к е )' 

ресурстарды,  олардын белгіленген жоспарды,  іске кол жеткізуге болады- 

ау деген межені жүзеге асыруға ж е ткіл іктіл ігін дүрыс бағамдауға негізделуі 

тиіс. Қабылданатын шешімге карсылыктың кандай дәрежеде болатынын да 

мөлшерлей білу керек;  іс-әрекеттін сәтсіздікке ұшырауы жағдайында үкімет 

оның  мәртебесін  сактайтын  жэне  баскару  жүйесіндегі  тұраксыздыкты 

жоятын іс-шаралар жоспарын жасауға міндетті;  өйткені ситуация өзгерген 

жағдайда  шешім  кабылдаудын  резервтік  жүйесіне  өтудің  варианттары 

болғаны  дұрыс.  Икемді  саяси  стратегияны  жэне  ресурстарды  пайдалану 

технологиясын  жүзеге  асырудын  алғы  шарты  максатка  кол  ж е ткізуд ін 

алғашкы нәтижелері жайындағы акпаратты интенсивті түрде жинау,  аралык 

нәтижелерді  қадағалау,  максаттарда  және  оған  қол  жеткізуде  алшактык 

байкалған  жағдайда  қабылданған  шешімдерге  түзетулер  енгізу  болып 

табылады.

Әдетте саяси шешімдер технологиясын жүзеге асырудың бірнеше негізгі 

түрлерін  бөліп  корсетуге  болады:  по пул и зм ^ элитизм.  консерватизм. 

демократизм жэне  радикализм.-Осы  түрлердін  кай-кайсысына  да  саяси 

бағытты жүзеге асыруды биліктік реттеудін белгілі бір әдістері,  билік пен 

халыктың арасындагы өзара қарым-катынас сипаты,  билік етудіңакпараттык 

режимі тән.

404

Айталық,  популизм билік мақсатгарына жетудін негізгі кұралы ретінде 

коғамдық пікірге апелляция жасай отырып,  тікелей халыктын көңіл-күйіне 

сүйенеді. Сондыктан ол саяси ситуацияларды женілдетуге,  ал кей жағдайда 

ұсынылатын  коғамдык  мақсаттарды  ушықтыруға  бағдар  үстауға  мәжбүр 

болады.  Билеуші  элита  халықка  әлдебір  үндеу,  ұран  тастауға тырысады, 

олардың ойынша оның жүзеге асырылуы коғамдағы барлык кайшылыктарды 

жену ге жэне табыска тез жетуді камтамасыз етеді. Сонымен бірге популизм 

жарқын,  бірак  іске  аспайтын  ұрандарды  ұсынады.  Популизм,  әсіресе, 

харизматикалык басқаруда накты орын алады. Бірак,  бүл популистік шаралар 

баскарудын ұтымды әдістерін колдайтын демократиялык,  сондай-ақ баска 

режимдерде де саяси бағыттың кұрамдас бөлігі бола алады.

Элитизм  саяси  элитанын  мүмкіндіктеріне  сүйенуге  бағдар  үстайды. 

Элитизмнің басты ерекшелігі — азаматтардын шешім шығаруға ғана емес, 

оған түзетулер беру ісіне белсендірек араласуын токтатуға,  электоратпен * 

өзара байланысты нығайтатын әртүрлі делдалдық формаларды эрістетуге,  J 

жұртшылыктың саяси  акпарат алуынын  жолын  кесуге,  саяси  шешімдер 

кабылдаудың барлық кезенінде де оның жүзеге асырылуы және орындалуы 

механизмін жабық күйінде ұстауға бағыт алуы болып табылады.

Консерватизм орныкты  кұндылықтарды арқау етеді.  Билік  кызметінін 

консервативтік саясаты кезінде мемлекеттік билік органдарының қүрылымы 

мен функциясын,  саяси реітеудіңдәстүрлі формалары мен әдістерін сактауға 

нұсқау беру басымырақ орын алатын болады.  Баскарудын мұндай әдістері 

азаматтардын аталған коғамда сақталатын және кұрметтелетін құндылыктар 

мен  идеялдар  жолымен  ж ү р у ін   колдайтын  түрақтандырылған  саяси 

режимдерге  тэн  болып  келеді.  Бұл,  сөз  ж о к,  патриоттык  көңіл -күйд і 

күшейтеді және коғамдык жэне саяси организмдердіңтұтастығын сактауды 

камтамасыз етеді.

Әдетте  бүған  қарама-қарсы  нәтижелер  беретін  радикализм  болып 

табылады. Радикализм реформалауды жеделдетіп жүргізуге бағыт ұстайды. 

Ол катан және ымыраға (келісімге) келмейтін механизмдерге сүйеніп жүмыс 

істейді. Радикализм саяси баскарудын формасы ретінде коғамда азаматтык 

келісім,  тәртіп орнатуға жэне халыктын түрмысын жаксартуға сирек үлес 

косады  . Революциялык режимдердің баскаруының негізгі әдісі — зорлык- 

зомбылық болып  табылады.  Ол  билікті  қайта  құрудын  жойкын  каруына 

айналдырып,  азаматтардын жаппай қырылуына әкеліп соғады.

Ғ  аламдык келешек максаттар үшін адамдардын маңызды кұкықтары мен 

мүдделерін елемейтін радикализмнен гөрі,  демократизм азаматтардын накты 

ка ж е ттіл ікте р і  мен  тіл е кте р ін,  олардың  ажырамас  кұ кы кта р ы   мен 

бостандыктарын бағдарда үстайды. Сонымен бірге,  демократизм көпш іл ік

'Основы политической науки. Часть II. — М ., 1993.  — с. 156-158.

405

халыктын пікіріне арка сүйейді. Сонымен катар демократизм шешімдерді 

мәмілеге келушілік механизмдеріне сүйеніп  жүзеге асырады.  Қарапайым 

азаматтар  мен  элитанын  арасындағы  өзара  жауапты  карым-катынас 

атмосферасын  орістете  отырып,  демократиялык  саясат  билікгіен 

ынтымақтасуға ниеті бар адамдардын сеніміне ие болуға тырысады. Сайлау 

циклдарының  күкы кты к  процедурасын,  билікті  болу  принциптерін, 

оппозициямен оркениетті карым-катынасты сактау,  әдетте,  саяси баскару 

арсеналынан катаң әлеуметтік мәжбүрлеу кұралын ығыстырып шығарып, 

азаматтардын өзіндіктәртібі мен оз ыктиярынсыз кону механизмін кенейтеді. 

Сондай-ақ субъективті саяси шешімдер қабылдаудың мүмкіндігін азайтуға 

септесетін  кейбір талаптарға назар аударуға тура келеді.  Олардын ішінен 

мыналарды бөліп корсетуге болады:  максаттылык,  дер кезінде әрекет ету, 

жүйелілік,  реализм,  ғылыми  негізге  сүйенушілік.  Осы  жэне  басқа  да 

талаптарды сактағанда ғана саяси шешімдерді жүзеге асыру саяси кызметтің 

тиімділігін  камтамасыз  етеді,  саяси  тұрактылықты  және  коғамнын 

түтастығын нығайтуға кызмет кылады.

Саяси шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру технологиялары баскару 

жэне саяси жанжалдарды бакылау технологияларымен тікелей байланысты 

екендігін аныктаған жен.

4. Саяси жанжалдарды баскару ж эне бакылау технологиялары 

^

Коғамды  әлеуметтік  дифференциациялау,  табыстың,  биліктін, 

мәртебенің  жэне  т.б.  эр  түрлі  деңгейде  болуы  жанжалдарға  жиі  әкеліп 

отырады. Жанжалдар коғамдық өмірдін ажырамас бөлігі болып табылады. 

Солардың  ішінде  едәуір  үлесті  саясаттануда  әлі  де  аз  зерттелген  саяси 

жанжалдар алады. Сондыктан,  билік үшін бәсеке шығындарын төмендетуге 

жэне осы майдандағы меншікті шығынды азайтуға мүмкіндік беретін басқару 

технологиясын  жасау  жэне  оларды  бакылау технологиясы  саяси  карым- 

катынас жасайтындардын кез келген мүшесі  үшін,  онын ішінде  билеуші 

режим үшін бірінші дәрежелі манызы бар міндетке айналады.

Тиісінше,  саясаттанудын  алдында  адамдарға  жанжалдарды  баскару 

технологиясын үйрету,  оларды жүзеге асырудын коғам үшін ауыртпалыксыз 

өтетін әдістері мен тәсілдерін талдап жасау міндеттері түр. Бұл үшін,  бәрінен 

бұрын  жалпы  алғанда  әлеуметтік  жанжалдын,  жекелей  алғанда  саяси 

жанжалдың табиғатын тани білу керек.

“ Жанжал”  дегеннің  ұғымы  латынның  “ conflictus”  -   кактығыс  деген 

сөзінен  бастау  алады.  Әлеуметтік  жанжалдардын  негізі  К.М аркстің, 

М.Вебердін,  Э.Дюркгеймныңеңбектеріндеатагі көрсетілген. Қазіргі кезде 

әлеуметтік жанжалдарды нтабиғаты мен формасына деген кезкарастыналуан 

түрлілігі  соншалыкты,  бүл  ретте  бүтін бір  мектептер мен  бағыттар,  тіпті

406

ғылыми пәндер,  атап айтканда “ конфликтология” пайда болады.

Жанжал  —  бұл  екі  немесе  одан да  коп  эр  түрлі  бағыттағы  күштердің 

карама-карсы  әрекеттер  жағдайында  өз  мүдделерін  жүзеге  асыру 

мақсатындағы қактығысы болып табылады.

Қоғамдык өмір әр түрлі жанжалдарға толы  . Ол кай салада туындауына 

байланысты экономикалык,  әлеуметтік,  мэдени,  конфессионалды,  саяси 

жанжалдар  болып  бөлінеді.  Саяси  жанжалдар  саяси  мүдделер  мен  сол 

мүдделерді тоғыстырушылар өзара әрекет ететін,  сондай-ақ күрестін саяси 

әдістері мен жанжалдарын шешу қолданыс тапкан жерлердегі әлеуметтік 

катынастар  түрін  көрсетеді.  Саяси  жанжалдар  —  саяси  мүдделерінің, 

мақсаттарынын,  кажеттіліктерінің,  күндылыктар немесе білім жүйесінің 

кереғарлығы айқын байқалып отырған екі немесе бірнеше субъектілердін 

кактығысы,  қарсылығы болып табылады.

Әр  түрлі  субъектілердің  саяси  жанжалдарды  ғылыми  баскару  мен 

бақылауға  деген  жалпы  ниеті  олардын  негіз  боларлык  қүрылымдык 

элементтерін  және  параметрлерін  айкындауды  жорамалдауға  мүмкіндік 

береді.  Мұнын  озі  белгіленген  мақсаттарға  жетуге  жол  ашпак.  Аталған 

элементтер субъектінің саяси  саладағы  мақсаткерлік  кызметінін  ерекше 

кұрылымын  белгілейді, 

оған  ерекше  түр  мен  мазмұн  береді. 

Көзқарастарындағы  белгілі  бір  кайшылықтарға  қарамастан,  маман- 

конфликтологтар  әдетте  жанжалға  негіз  боларлык  элементтер  ретінде 

мыналарды  боліп  көрсетеді:  дауға  катысушылар  арасындагы 

кайшылыктардынмәнінбейнелейтін жанжалдың көзі,  негізі;  тараптардың 

оз мүдделерін,  максатгарын,  бәсекелеспен қарым-катынастағы позициясын 

корғауға  байланысты  белсенді  іс-әрекеттін  бастауы  боларлык  накты 

кағидаларды сипатгайтын себептер;  саясат саласындағы билік күрылымдары 

мен  ресурстар жөніндегі таласқа тікелей немесе  жанама түрде  катысушы 

жанжал  тараптары;  бәсекелестік  озара  іс-әрекетте  контрагентке  оз 

мақсаттарын білдіретін субъектілердің түсінігі мен позициясы туралы түсінігі 

жэне  олардын  мінез-кұлкының  баска  да  субъективті  сипаттамалары; 

тараптар  колданатын  карапайым  ресурстарды  сипаттайтын  жанжал 

куралдары,  бір-бірімен  өзара  іс-әрекеттегі  әдістер  мен  тәсілдер; 

бәсекелесуші  тараптардың  неғүрлым  карапайым  карым-қатынасын 

көрсететін жанжал сипаты,  олар ұстанатын позициянын катандығы немесе 

иілімділігі,  дау мәселесінде модификацияғабейімділігі,  делдалдарды тартуы 

жәнет.б.  ‘

Кен мағынасында алғанда саяси  жанжалдардын көздері  мен себептері 

әлеуметтіктен  тыс,  әлеуметтік  және  комбинацияланған  болып  бөлінеді. 

Онын  біріншісіне  адамнын  агрессивтілігі,  үрей  сезімі,  дүрліктірушілік

‘Тавадов  Г.Т.  Политология.  —  М .,  200.  —  с.  329.

407

әрекеті,  аштықпен оныңмінезіндегі баска да инстикті мотивациялартәрізді 

белгілі сипаггарына негізделген саяси шиеленісушіліктің көптеген ошақтары 

жатады.  Осындай  факторларға  байланысты  саяси  жанжалдар  халыктын 

тергеусізсоты,  аштықбүлігі,  фанатиктердінтеррорлыкактілерітүрі,  басқа 

да ұтымды емес,  себепсіз акциялар ретінде керінеді. Адам мен табиғаттын 

өзара байланысын көрсететін (ал бұл екеуі де жанжалдың дамуына аз үлес 

қоспайтыны белгілі) аралықсипаттағы қайшылыктар саяси жанжалдардың 

арнайы ошағы болып табылады.  Жекелей алғанда,  экологиялык, апаттың 

саяси салдарларынан,  ірі кәсіпорындарда болған авариядан,  табиғи апаттан 

туындайтын жанжалдар. Мұндай ауқымы үлкен жанжалдар табиғи апаттардан 

ғана емес,  сонымен бірге осы оқиғаны ұлғайта түсетін адамның озінін іс- 

әрекетінен туындайтын әлеуметгік себептерді реттеумен байланысты болмак.

Алайда саяси  жанжалдардын  негізгі  себептері  ретінде  бәрінен  бүрын 

саясат  субъектілері  мәртебелерінің,  олардың  ролдерінің  мәні  мен 

функциясының,  мүдделері  мен  каж еттіл іктерінін  үйлеспеушілігін 

айқындайтын  коғамның  әлеуметтік  ж іктел інуш іл ігін  атауға  болады. 

Әлеуметтік позициялардың тен еместігі жеке адамдардын (индивидтердің), 

адамдар кауымдастыгынын әлеуметтік топтарының даму ресурсына барар 

жолдың  әр  түрлі  екендігін  білдіреді.  Кэптеген  саяси  жанжалдарға 

ресурстарға кім иелік етеді және оған кандай жолдармен билік жүргізеді? 

Деген сауалдар себеп болады.

Ресурстарға  кож алы к  ету  ж о н ін д егі  күрес  билеуші  элита  мен 

контрэлитаныц,  әр  түрлі  саяси  партиялар  мен  белгілі  бір  күштердің 

мүдделерін білдіретін және меншікті,  ұлттықтабысты,  мемлекеттік бюджетті 

жэне  т.б.  кайта  бөлу  күресіне  итермелейтін  кысым  жасаушы  топтардын 

арасындағы жанжалдың озара карым-қатынасын білдіреді. Сонымен,  саяси 

жанжалдың  негізгі  субъектісі  ірі  әлеуметтік  топтар  болып  табылады. 

Олардын  қажеттіліктері,  мүдделері,  максаттары,  әрекеттері  билікті 

пайдаланудың  аркасында  жүзеге  асырылатындыктан,  жанжалға тікелей 

қатынасатын да мемлекеттік аппарат,  парламенттік фракциялар,  қысым 

жасаушы топтар жэне т.б. саяси ұйымдар болып табылады.

./С а я с и   жанжалдардын  неғүрлым  жаркы н  формалалары  ретінде 

революция,  бүлік,  котеріліс,  азаматтык соғыс  бүқаралық  карсылық  іс- 

әрекеттерді  айтуға  болады.  Саяси  жанжалға  саясат  субъектілерінін 

әлеуметтік тәртіпті озгерту,  немесе оны сактау мүмкіндігін теориялык та 

практикалык жағынан камтамасыз ету жолындағы карсы әрекеті деп анықтама 

беруге болады. Бұл мүмкіндікті жүзеге асыру мемлекеттік биліктің қаржы, 

репрессивті  аппарат  және  т.б.  күралдарын  иемденуге  мүмкіндік  береді. 

Сондыктан,  саяси  жанжалға  катысушылардын  бірінші  кезектегі  міндеті 

мемлекеттік биліктің тұткасын ұстау немесе соған ие болу болып табылады.

408

Сонымен бірге саяси жанжал билікті жеңіп алумен жэне оны ұстап тұрумен 

ғана  шектелмейді.  Онда  әр  түрлі  коғамдык  саяси  топтар  мен  олардын 

кошбасшылары  корғап отырған  әлемнің эр түрлі көріністері  арасындағы 

күрес те өрістетіле түседі.

Осыған  байланысты  саяси  жанжал  барлык  баска  жанжалдар  сиякты 

ұлғаюы мен оны шешудін бірнеше кезендерін бастан өткеретін динамикалык 

процесті  корсетеді.  Әдетте  әлеуметтік-саяси  жанжалды:  жанжал  алды, 

жанжал,  жанжалды шешу жэне жанжалдан кейіндептөрттүрлісатыға белуге 

болады. Оз кезегінде әрбір сатыны біркатар фазаларға бәледі  .

Бірінші,  жанжал  алды  сатысы  екі  фазада  дамиды.  Бастапкы  фаза 

жанжалдық  ситуациялардың  калыптасуымен  жэне  жеке  адамдар  жэне 

топтык катынастар жүйесіндегі кайшылыктардын жанжалдык озара іс-әрекет 

субъектілерінің  мүдделерінің,  күндылыктары  мен  нүскауларының 

алшактауы жағдайында орши түсуімен сипатталады. Бұл сатыда жанжалдың 

дамуынын жасырын (латентгік) фазасы жайында да айтуға болады.

Бұл  сатыны  “ депривация”  әлеуметтік-психологиялык  тү с ін ігін ің  

көмегімен  сипаттауға  болады.  Депривация  —  бүл  күту  мен  оларды 

қанағаттандыру мүмкіндігі арасында алшактықтың болуы тән нәрсе болып 

келетін жағдай. Депривация уакыттын өтуі барысында не күшейіп,  не азайып, 

не болмаса озгеріссіз калып отырады.

Еуразия  конфликтологиясында  бұл  сатыны  көбінесе  “ әлеуметтік 

шиеленісушілік” ұғымының комегімен түсіндіруге тырысады. Әлеуметтік 

шиеленісушілік -  бүл когамдык сананын ерекше әлеуметтік-психологиялык 

жай-күйі,  жеке  адамдардын,  әлеуметтік  топтардын  және  тұтас  алғанда 

когамнын ахуалы болып табылады,  оқиғаларды кабылдау мен бағалау жогары 

эмоциялы козушылыкпен,  әлеуметтік реттеу және бақылау механизмінің 

бұзылуымен  сипатталады.  Саяси  жанжалда  әлеуметтік  шиеленісушілік 

қарсылыкакциясының осуімен корінеді,  олар: демонстрациялар,  митингілер, 

президент пен  үкіметтің отставкаға  кетуі,  саяси багыттың озгеруін талап 

ететін ереуілдер. Бұл акциялар кобінесе рұксат етілмеген сипатта отеді,  ал 

оны ұйымдастырушылар мен оган  катысушылар биліктін бұл ереуілдерді 

тоқтату жоніндегі талаптарын елемейді.

Әлеуметтік  шиеленісушілік  тараптар  нақты  белгілеген  жанжалдар 

болмаған жағдайда,  “біз — олар” бағыты бойынша ашык формадағы касарысу 

орын алмаган кезде калыптасады.

Бірінші  сатының екінші  фазасы  кақтыгыстың,  немесе себептің,  ягни 

жанжалдасушы  тараптарды  козгалысқа  итермелейтін  әлдебір  сырткы 

оқигалардын әсерімен басталады. Бірінші сатынын бұл фазасында жанжал

’Александров И .П . Политические конфликты и противоречия. — СПб, 2000. — с. 71- 

73.

латентті  фазадан  ашык  формаға  ауысып,  ұжымдык  бағыттың  (мінез- 

кұлықтың) әртүрлі формаларында көрінеді.

Дау-жанжалдың беталысы жанжалдыңдамуынын, екінші,  негізгі сатысын 

сипаттайды.  Дау-жанжалдын  беталысы  —  бұл  қарсы  тараптардын 

ж етістіктерін  олардың  максаттары,  ниеттері,  мүдделерімен  қоса 

блокадалауға бағытталған іс-әрекет.  Бүл фазаға өту үшін баска тараптарға 

қарама-қарсы ретінде езінің максаттары мен мүдделерін сезіну ғана емес, 

сонымен бірге күреске нұскау алу,  оған психологиялык жағынан дайын болу 

да кажет. Мұндай нұскауды калыптастыру дау-жанжал бағытының бірінші 

фазасының міндеттеріне жатады.  Бұл  фазадағы  мүдделер жанжалы терен 

қарама-кайшылыкты білдіреді,  өйткені мұнда жеке адамдар мен әлеуметтік 

топтар реттеуге ұмтылмақтұрмак,  өзара байланыстын,  өзара іс-әрекеттін 

және карым-қатынастын калыптаскан бүрынғы қүрылымын бүза отырып, 

қайшылыкты барлык жағынан да терендете түседі.

Әлеуметтік шиеленісушілік бүл сатыда саяси дағдарыска үласуы мүмкін. 

Оған ел алдында тұрған проблемаларды шешуде озінін икемсіздігін танытқан 

билеуші топтын кызметіне ортак (бұкаралык) наразылық пен ашу-ыза білдіру 

тән. Саяси дағдарыс бүкаранын саяси мемлекеттік көшбасшысына, үкіметке, 

билеуші партияғадегенсенімін жоғалтуын білдіреді.

Дау-жанжал бағытының бірінші фазасы жанжалды ұлғайту тенденциясын 

тудырады,  бірак  ол  оған  катысушыларды  жанжалды  шешу  жолдарын 

іздестіруге  ынталандыра  алады.  Толғакты  өзгеріс  жанжал  беталысының 

екінші фазасына тән нәрсе. Бүл фазада “ күндылыктарды кайта бағалау” және 

үстанған бағыттын бұдан арғы жердегі тактикасын тандау жүзеге асырылады. 

Жанжалдын  барысы  тараптардын  оздері  жайындағы,  карсыластары  мен 

сырткы орта туралы түсінігін өзгертеді,  ресурстар таусылады.

Жанжалдасушы  тараптар  қимыл  корсетудің  мына  томендегідей 

бағдарламасын тандауы мүмкін: біріншіден,  женіске толык кол жеткізгенге 

дейін  жанжалды  жалғастыру;  екіншіден,  шиеленісушілік  деңгейін 

төмендету,  карсыласына ішінара жол  беру есебінен  жанжалды  жасырын 

формағаауыстыру;  үшіншіден,  жанжалды шешудіңәдістерініздестіру. Егер 

үшінші бағдарлама тандалатын болса,  онда жанжалдын дамуындағы үшінші 

кезен -  оны шешу кезені туады.

Жанжалды шешу объективті ситуациялардын өзгеруі аркылы да,  сондай- 

ак  субъективтік-психологиялык  кайта  кұрулар  аркылы  да,  жауласушы 

тараптарда  калыптаскан  ситуациянын  субъективтік  образының  өзгеруі 

жолымен де жүзеге асырылады. Жанжалдын ішінара жэне толык шешілуі де 

мүмкін. Толык шешу жанжалды субъективтік жэне объективтік денгейлерде 

токтатуды,  жанжал ситуациясынын бүкіл сипатында оны түбірінен кайта 

кұруды білдіреді. “ Жаудынобразы” “ әріптес образына” ауысып,  ал күреске

410

деген психологиялык.нүскау ынтымақтасуға бағдар ұстаумен алмастырылады. 

Жанжалды ішінара шешу кезінде тек сырткы жанжалдын бағыты өзгереді, 

ал касарысуды жалғастырар іш кі козғаушы нұскаулар сакталынады.

Осы заманға конфликтология жанжалды тиімді шешуге мүмкіндік беретін 

шарттарды тұжырымдап береді. Олар: жанжалдын себептерінің диагнозын 

дер  кезінде  және дәл  қою;  тараптардың кай-кайсысының да  мүдделерін 

мойындау  негізінде  кайшылыктарды жеңуге  екі  жақтыц да  ынталылығы; 

жанжалды болдырмаудың жолдарын бірлесіп іздестіру.

Жанжалдан  кейінгі  корытынды  сатыға  баса  мән  беріледі.  Бұл  сатыда 

барлык күш-жігермүдделер,  максаттар, директивалар кайшылығын жоюга 

жұмсалынуы тиіс,  әлеуметтік-психологиялык шиеленісушілік жойылып, 

кез келген күрес токтатылуы керек.

-Жанжалдың оту барысын басқаратын технологияларды аныктау олардын 

түрін айқындаугатікелей байланысты екенін айтуымыз керек. Бұл ретте саяси 

жанжалдарды жіктеу мен түрге болудін кептеген түрліше елшемдері бар.

Аймақтар және аумақтары тұргысынан Караганда ішкі саяси жэне сырткы 

саяси жанжалдар болып белінеді. Сыртқы саяси жанжалдар халыкаралык 

карым-катынастар  саласында  ©pic  алады.  Жекелеген  мемлекеттер, 

мемлекеттер тобы  немесе  халыкаралык ұйымдар  оның  негізгі  субъектісі 

саналады. Мүндай жанжалдардын ерекше формасы әлемдік жэне жергілікті 

шеңберде болатын соғыстар,  сондай-ак экономикалык сауда жэне кедендік 

жанжалдар болып табылады.

Іш кі саяси жанжалдар мемлекеттік баскару технологиясы саласындагы, 

немесе коғамдык емірдің баска да салаларындағы іш кі саяси процестердің 

сипатын  керсететін  биліктін  эр  түрлі  субъектілері  (билеуші  және 

оппозициялык элиталар,  бәсекелес партиялар мен топтар,  орталык жэне 

жергілікті билік) арасындагы езара іс-әрекетті бейнелейді.

Саяси жанжалдарды уақыттың етуіне байланысты ұзак мерзімдік жэне 

кыска мерзімдіктүрлерге белуге болады. Демек,  жекелеген жанжалдардын 

калыптасуы жэне оларды шешу саясатта кыска мерзімнің ішінде аякталуы 

да  мүмкін,  сонымен  бірге  тұтас  бір  ұрпақтың  еміріне  парапар  уакытқа 

созылуы да сезсіз.

Ал,  жариялылығы түрғысынан  келсек,  жанжалдасушы  тараптардың 

өзара іс-әрекетінің ашык,  сырттай белгіленген формасы туралы жэне билік 

үшін  күрестің  келеңкелі  әдістері  үстем  болатын,  немесе  субъектілердің 

өздерінің  биліктік  өкілеттіктерін  даулайтын  жабык  түрдегі  жанжалдар 

туралы айтуға болады.

Баскарудын режимі мен онын кұрылымына жэне ұйымдастырылу формасына 

сэйкес  вертикальды  жэне  горизантальды  жанжалдар  деп  белуге  болады. 

Вертикальды  жанжалдар  билікгің  әртүрлі  денгейлеріндегі,  орталык  жэне

аймактык, элиталарга, федаралдыкжәне жергілікті өзін өзі баскару органдарына 

жататын субъектілердің карсьшығын білдіреді. Горизонтальды жанжалдар бір 

ғана тәртіппен жұмыс  істейтін  субъектілердің және  билік  жүргізушілердің, 

яғни билеуші элитаның ішінде,  билеуші партиялардын,  бір саяси бірлестіктің 

мүшелері арасында болатын накты өзара іс-әрекетін білдіреді.

Мәселелерді шешу формасына карай саяси жанжалдар өктемдік ету жэне 

бейбітшілік жолдарымен шешілетін жанжалдар болып та болінеді.

Жанжалдын  болатын  орны,  дәрежесі  жэне  оны  реттеудің  сипаты 

тұрғысынан  алсак,  саяси  жанжалдар  саяси  жүйелер  шеңберінде  жүзеге 

асырылатындықтан институционалдык,  сондай-акбұл шеңберлерден шығып 

кететіндіктен институционалдықтан тыс болып болінеді. Институционалдык 

іш кі  саяси  жанжалдардын субъектісі  ретінде  саяси ойындардын біртұтас 

ережесіне бағынатын,  бірақ әр түрлі  позициялардағы саяси институттар, 

ұйымдарәрекететеді. Айталык,  биліктінәртүрлі бүтактарынын,  биліктін 

орталық және жергілікті органдарынын жанжалдары осыған жатады.

Түтас жүйенің немесе жекелеген топтардын мүдделері мен максаттарын 

көздемейтін саяси жүйенің жекелеген элементтері,  билеуші топтың саясаты 

осындай жанжалдарға итермелейді. Оларды шешу билік саясатында жекелеген 

озгерістерге әкеледі.

Институционалдықтан тыс іш кі саяси жанжалдардын субъектісі ретінде, 

бір  жағынан  билеуші  элита  мен  партиялар,  мемлекеттік  институттар, 

үйымдар,  кешбасшылар;  екінші жагынан жүйеге кірмейтін оппозиция: халык 

бүкарасы,  саяси белсенді топтар,  радикалдық үйымдар,  баскарушы билік 

пен жалпыға бірдей ереженің шеңберінен шыга отырып әрекет ететін саяси 

ойындар  корініс  береді.  Жанжал  объектісі  бұл  жағдайда  тұтас  алганда 

мемлекеттік билік жүйесінін,  орныккан режимніңболуында еді. Жанжалдын 

акырғы корытындысы: не билеуші режимнің жеңісі және жүйеге кірмейтін 

оппозицияны жою,  не болмаса саяси жүйені алмастыру болып табылады.

Әлеуметтік  позиция  түрғысынан  алғанда,  статустык-релдік  саяси 

жанжалдар деп те атап керсетуге болады. Олардын негізіне саяси биліктің 

иерархиясында орыны,  саяси кұкыктар мен  бостандыктардын жиынтыгы 

мен көлемі,  статустык (мәртебелік) міндеттердің жиынтығы жэне колемі, 

жауапкершіліктің  мәртебелік  аясының  кеңістігі  мен  сипаты,  кандай  бір 

топтардын болмасын саяси емірдегі накты мүмкіндігі жэне оган ыкпал етуі 

жатады.

Саяси  қайта  күрулардың аукымына  және  шешілетін  проблемалардың 

сипатына карай саяси жанжалдар ішінара жэне радикалдык болып болінеді. 

Ішінара жанжалдардын ошагы негізгі емес,  коньюктуралык мүдделер мен 

кұндылыктар  себептері  бойынша  кайшылыктар  болып  табылады.  Бүл 

жанжалга кейбір институттар мен топтар,  элитанын бір белігі,  белгілі бір

412

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: