Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі 4(32) шығарылым

 
191 
приведших  к  неудачному  его  исходу.  Война,  развязанная 
фашистской  Германией,  имела  задачу  -  огнем  и  мечом 
покорить  народы  нашей  страны,  полностью  лишить  их 
государственной самостоятельности, национальной культуры 
и  самобытности,  истребить  десятки  миллионов  советских 
людей.  Война  со  всей  убедительностью  показала,  что  сила 
советского  государства  явилась  результатом  творчества 
командования, штабов, политорганов и миллионов советских 
воинов, в числе которых были и воины-казахстанцы.  
Несомненно,  многое  из  положений  оперативного 
искусства  и  тактики,  которыми  руководствовались  во  время 
минувшей  войны,  сейчас  устарело.  Но  не  устарели  опыт, 
методы  и  мастерство  подготовки боя  и  участия в  операциях 
Великой  войны  Бауржана  Момышулы,  никогда  не  устареет 
творчество,  с  которым  решались  им  самые  сложные 
проблемы ведения боевых действий. 
Военная  история  -  наука  конкретная.  Она  изобилует 
множеством сходных, типичных для военного дела ситуаций. 
Изучая опыт прошлого, необходимо скрупулезно отбирать в 
нем все то, что соответствует новым условиям,  и не утратило 
своего значения для современности. 
Следовательно,  изучение  и  творческое  применение  в 
современных условиях боевого  опыта Бауржана Момышулы 
–  одна  из  важных  задач  обучения  войск,  их  штабов  и 
командиров  всех  степеней,  а  также  насущная  задача  в  деле 
дальнейшего  теоретического  осмысления  проблем  военной 
науки и военного искусства на современном этапе.  
Изучение  военной  истории  является  одним  из 
важнейших  средств  развития  творческого,  самостоятельного 
мышления  офицеров,  повышения  их  общей  и  военной 
культуры.  Она  оказывает  прямое  и  непосредственное 
влияние  на  процесс  становления  боевого  мастерства 
командного  состава.  Без  военно-исторических  знаний  не 
может быть настоящего военного образования. 
Анализ  многочисленных  военных  событий  дает 
возможность глубже проникать в тайны военного искусства, 

 
192 
вскрывать  социальную  сущность  и  цели  войн,  способы  их 
ведения,  видеть  эволюцию  военного  дела,  вскрывать 
причины побед и поражений в войнах, отдельных сражениях 
и операциях. 
Без  глубокого  освоения  исторического  опыта,  уроков 
военной  истории  трудно  должным  образом  осмыслить 
сущность  тех  явлений  и  процессов  в военном  деле,  которые 
имеют  место  и  происходят  в  настоящее  время,  а  тем  более 
спрогнозировать  основные  направления  их  развития  в 
будущем. 
Знать военную историю офицеру важно потому, что она 
развивает  нравственную  природу  человека  путем  изучения 
прошлого,  «чтобы  воспитать  молодое  поколение,  чтобы 
оставить  грядущему  поколению  не  искаженную  историю»  - 
отмечал Момышулы [3, с.46]. 
Правильно оценивать роль истории - это не значит звать 
к  прошлому.  Изучение  опыта  важно  не  в  смысле  его 
механического  перенесения  в  современные  условия.  Такой 
перенос — грубая ошибка. Главное — учитывать этот опыт и 
творчески  использовать  его,  брать  из  прошлого  уроки  на 
будущее, разумно сочетать выводы из истории с проблемами 
современности. 
Министр  обороны  Республики  Казахстан  Ахметов  Д.К. 
требует  дальнейшего  улучшения  военно-исторической 
подготовки  командных  кадров.  Главное  требование  – 
обеспечить тесную связь военно-исторической и оперативно-
тактической  подготовки  слушателей  и  курсантов,  умело 
использовать  богатый  опыт  Великой  Отечественной  войны 
для  овладения  искусством  ведения  боевых  действий  в 
современных условиях.   
И, наконец, знание истории военного искусства является 
одним из наиболее действенных источников патриотического 
воспитания  командных  кадров.  Она  способствует,  на 
примерах  героических  подвигов  казахстанцев,    активных  и 
решительных  действий  соединений  и  частей  в  годы  войны, 
формировать у обучаемых высокие морально-политические и 

 
193 
психологические  качества,  воспитывать  решительность, 
стойкость и способность к преодолению любых трудностей.  
На  военной  службе,  где  вся  жизнь  и  деятельность 
военнослужащих 
строго 
регламентирована, 
основным 
методом  воинского  обучения  и  воспитания  Момышулы 
считал  убеждение  и  принуждение.  «Командир,  -  утверждал 
он,  -  должен  умело  применять  все  меры  воздействия  на 
бойца, не унижая его человеческого достоинства, действуя на 
его  чувства,  совесть,  психику,  -  а  это  целое  искусство,  к 
овладению 
которого 
должен 
стремиться 
любой 
здравомыслящий командир» [3, с.101]. 
Он  признавал  основным  методом  воспитания  - 
убеждение.  «Гораздо  приятнее  человека  убедить,  чем 
принуждать,  -  мыслит  он,  -  Убежденный  свои  обязанности 
выполняет не только сознательно, но и творчески» [3, с.109]. 
Бауржан Момышулы рассматривал проблемы воинского 
воспитания 
в 
неразрывной  связи  с 
политическим 
воспитанием военнослужащих, так как все необходимые для 
воинской  службы  морально-боевые  качества  можно 
воспитать  только  на  основе  высокой  политической 
сознательности,  преданности  Отчизне,  когда  каждый  воин 
понимает значение воинского долга. Основной базой идейно-
политической  подготовки  к  защите  Родины  он  считал  и 
военно-патриотическую  работу  среди  населения.  Большое 
значение  в  этой  связи  он  отводил  тесным  контактам 
воинских  частей  с  местными  гражданскими  организациями, 
школами, высшими учебными заведениями. 
Большое место талантливый полководец уделял вопросу 
изучения  командным  составом  морально-психологического 
состояния  своих  подчиненных,  без  знания  которой, 
невозможно  правильно  и  последовательно  влиять  на 
подчиненных. 
Момышулы 
считал, 
что 
морально-
психологические  особенности  должны  учитываться  при 
призыве  в  армию,  отборе  в  училища  для  подготовки  ко-
мандных кадров.  

 
194 
"На  собственном  опыте  убедился,  что  в  воспитании 
боевых качеств бойца колоссальное значение  играет военное 
прошлое народов и национальные традиции". Он с гордостью 
говорит,  что  казахский  народ  не  является  пасынком  среди 
советских  народов,  что  он  достиг  равенства  истинного  с 
другими народами родины, сохранив обычаи, традиции, свой 
язык,  свои  песни,  свои  корни,  сове  лицо,  свою  психологию. 
Разве  не  возникла  необходимость  воспитывать  молодежь  на 
лучших  своих  традициях  нашего  народа,    сегодняшнюю 
культуру развивать неотрывно от  древней нашей культуры" - 
отмечает Момышулы [3, с.14].  
Традиция  является  одним  из  основных  источников 
воспитания и имеет большое значение. Продолжая этот тезис,  
Момышулы пишет: "Традиция – документальные,  словесные 
предания  (легенды)  о  воинской  доблести  в  прошлом,    в 
характере  данной  части  в  настоящем.    Воспитание  на 
принципах  подражания  примерам  героев  прошлого  и 
настоящего  формируют  у  новобранца  традиционные 
представления и понятия о воинской доблести и стремление 
быть  не  хуже  и  службу  нести  не  хуже,    чем  его 
предшественники, о которых вспоминают с благодарностью, 
рассказывают  легенды,  поют  песни  и  возвышают  как  образ.  
Сохранять,    укреплять  и  умножать  традиции  –  святейший 
долг 
и 
обязанность 
командира 
перед 
памятью 
предшественников, украсивших знамя славой ценой крови и 
жизни" [3, с.52].  
Действительно, нужно задуматься над таким вопросом: 
Как  можно  лишать  народ  его  традиций,    воспитывающих 
благородные боевые качества? Разве их можно складывать в 
архив?  Разве  это  приносит  пользу?  Нет.  "Подвиги  славных 
казахских  джигитов  Едиге,  Кобланды,  Бекета,  Наурызбая, 
Исатая,  Махамбета,  Алпамыса  и  других  должны  стать 
традицией современных джигитов... ".  
Как  требует  Министр  обороны,  офицерский  состав 
казахстанской  армии  должен  знать  методы  воинского 

 
195 
воспитания,  основные  этапы  развития  военного  искусства,  
его 
развитие 
в 
важнейших 
операциях 
Великой 
Отечественной  войны  и  в  послевоенный  период,    развитие 
основ  боевого  применения  видов  Вооруженных  Сил,    родов 
войск  и  специальных  войск,    характер  боевых  действий  в 
локальных войнах после второй мировой войны.  
Таким  образом,  изучение  военной  истории  позволит  
глубже  познать  процессы,  происходящие  в  военном  деле, 
уяснить  эволюцию  средств,  форм  и  способов  ведения 
вооруженной  борьбы,  вскрыть  закономерности  и  тенденции 
развития современного военного искусства и на основе этого 
определить вероятный характер его изменений в ближайшем 
будущем.  
Определяющим 
в 
военно-научном 
исследовании 
Бауржана  Момышулы  являются  следующие  основные 
положения: 
- военная служба для каждого нормального гражданина 
страны  -  священный  и  почетный  долг.  Уклонение  от 
воинской  службы  под  разными  предлогами  -  это  тяжелый 
проступок  в  биографии  гражданина.  Если  кто-нибудь 
уклоняется от военной службы - значит, он ложный патриот, 
он не человек чести; 
-  служба  в  армии  для  молодого  человека  -  это  школа 
моральной  и  физической  закалки.  Армия  –  это  общение  с 
широким слоем своего поколения; 
-  каждый  воин  строго  и  точно  должен  соблюдать 
порядок  и  правила,  установленные  законом,  уставами  и 
приказами начальников; 
-  каждый  воин  обязан  быть  дисциплинированным,  в 
совершенстве  знать  и  беречь  свое  оружие,  постоянно 
совершенствуя  свои  знания,  быть  готовым    проявлять 
разумную 
инициативу, 
дорожить 
своим 
войсковым 
товариществом  основной  метод  укрепления  воинской 
дисциплины  -  убеждение.  Меры  принуждения  -  для 
нерадивых.  Командир  применяет  метод  принуждения  как 

 
196 
крайнюю меру воспитания нерадивого [4].  
Народ,  имеющий  великую  историю,  возродив  свою 
историческую  память,  национальный  дух  и  патриотизм, 
начнет  свое  восхождение  к  величию,  однако  здесь  нужны 
личности,  способные    в  трудный  период  возглавить 
государство  и  народ,  не  потерявший  национального  духа. 
Сказанное  полностью  относится  к  казахскому  народу, 
имеющему  великое  прошлое  и  великих  предков  от  Кюль-
тегина до Бауржана Момышулы. 
 
Список использованных источников 
1.
 
Назарбаев Н.А. В потоке истории. -Алматы: Атамура, 1999. 
2.
 
Назарбаев Н.А. Реформирование Вооруженных Сил – веление времени // 
Казахстан сарбазы. 1998. 20 января 
3.
 
Момыш-улы Б. Психология войны. -Алматы: Казахстан, 1993. 
4.
 
Бакаев А. К.  Защита Отечества (военно-исторический опыт: проблемы,  
противоречия и достижения).  Монография.  –Алматы. Тип ОП,  1996.  –С.194.  
5.
 
Нуршаихов А. Истина и легенда. -Алма-Ата: Казахстан, 1986. 
6.
 
Момыш-улы Б.Б. Восхождение к отцу. -Алма-Ата: Жалын, 1986. 
 
* * * 
Бұл  мақалада  автор  офицерлердің  әскери  тарихты  зерттеу  және 
Бауыржан  Момышұлының  әскери  көзқарастарын,  соғыстан  алған  өз 
тұжырымдарын көрсетеді.  
Қазіргі  уақытқа  сәйкес,  қажет  әскери  білімдерді  сараптай  отырып, 
әр түрлі тәсілдерді осы өмірге қолдану мәселелері қозғалған. 
 
* * * 
 
In this article the author considers some points of history of military art, 
about  the  necessity  of  studying  by  the  officers,  about  combat  experience  and 
personal points of view of Bauyrzhan Momyshuly. 
 
The  author  says  that  this  experience  could  never  lose  its  meaning  if  we 
deeply  analyze  it  and  make  some  scientifically  well  founded  conclusions  and 
learn some lessons. 
 
The  history  of  military  art  is  a  specific  science.  It  has  many  similar  and 
typical  situations  for  military  case.  Studying  the  experience  of  last  years,  it  is 
necessary  to  select  scrupulously  everything  that  corresponds  to  new  conditions 
and not to lose its meaning for present time. 
 
 

 
197 
ӘОЖ 94(574. 1)  
 
М.Ғ. Дюсенгалиева 
М. Өтемісов атындағы БҚМУ оқытушысы, 
Орал қ. 
 
ЖӘҢГІР ХАН  
ТҰСЫНДАҒЫ ЖӘРМЕҢКЕЛЕРДІҢ РӨЛІ 
 
1832 
жылы  Жәңгір  хан  Орынбор  шекаралық 
комиссиясынан  Ішкі  Ордадағы  сауда  жасауға  болатын  ең 
тиімді  де  ыңғайлы  жерден  үздіксіз  жәрмеңке  өткізіп  тұруға 
болатын  ең  қажетті  орын  ретінде  ставка  маңындағы,  Нарын 
құмындағы  Жасқұстың  солтүстік-батыс  бөлігін  белгілеуге 
рұқсат  сұрайды.  Сонымен  қатар,  ол  Орда  аумағында  осы 
жерден  өзге  жерлерде  сауда  істеуге  тыйым  салынса  деп 
өтініш айтады.  
Жәңгір 
Орынбор 
шекаралық 
комиссиясына 
төмендегідей  хат  жазады:  «Оның  қарамағындағы  Орда  
қазақтарының  сауда  істері  осы  кезге  дейін  Енотаев  селосы, 
Глинянский  форпостында,  Чертаниха  ауылында,  сондай-ақ 
Орда  аумағына  келіп,  сауда  жасап  кететін  көпестер  арқылы 
жүргізілді.  Аталған  сауда  орындарының  қолайсыздығы  мені 
толғандырады. Ал қазір Чертаниха мен өзге жәрмеңкелердегі  
тәртіпсіздіктерден  соң,  қазақтардың  оларға  баруға  деген  
ықыластары  аз.  Олар  тек  күнделікті  өмірге  ең  қажет  деген 
заттарын  дала кезген көпестердің алаяқтығы мен шектен тыс 
жоғары  бағаларының  әсерінен  амалсыз  аталған  сауда 
орындарынан  алуға  мәжбүр.  Осындай  дағдарысты  жағдай, 
тұрақты 
сауда 
бағыт-бағдарының 
болмауы 
саудада 
қиындықтар туғызып отыр» [1]. 
Сөйтіп Орынбор шекаралық комиссиясына Жәңгір Орда 
қазақтарының  күнделікті  өмірге  қажет  заттарын  көрші  елді-
мекендердегі 
жәрмеңкелерден 
өте 
жоғары 
бағамен 
алатындығын  айтады.  Осы  тұрақты  сауда  орындарының 
болмауы  саудада  қиындықтар  туғызып  отырғандығын 
хабарлайды. 
Сондай-ақ, Жәңгір төмендегідей мәліметтер келтіреді:  

 
198 
   1.  Оның  қарамағындағы  қазақтар  еркін  өмірге  үйренген 
адамдар,  сол  себепті  олар  ешқандай  жерлерден  қорыққан 
емес.  Сауда  ісін  бір  жерге  шоғырландырса,  Орда 
аймағындағы бар елдің тұрмыс-тіршілігі ханның көз алдында 
болмақ,  яғни  Орда  халқын  басқаруда  да,  бірқатар 
ілгерілеулер орын алады.  
   2.  Бір  орынға  шоғырланған  сауда  ісі  ел  ішінде  көбейіп 
кеткен  алдау  мен  арбауға  тосқауыл  қояды.  Сондай-ақ, 
тұрақты  орны  бар  сауда  тұрақты  табыс  әкелмек,  яғни  бұл 
жерде  саудагерлердің  өзіне  де,  Орда  қазақтарына  да  тиімді 
жағдай жасалады. 
   3.  Ставка  маңындағы  Қамысты  жазығына  дейінгі  жерге 
халық қоныстанып, тұрғылықты мекенге айналмақ.  
   4.  Орда  халықтарының  ішіндегі  кедей-кепшігі  жұмыс 
тауып,  халық  орыстармен  етене  жақын  қарым-қатынасқа 
түспек. 
   5.  Қазіргі  сауда  мен  айырбас  орындарында,  әсіресе 
Глинянск форпостында, Чертаниха селосында, Александров-
Гай ауылында орын алған Орда қазақтарына көрші қалмақтар 
мен  татарлар  тарапынан  жасалып  жатқан  алаяқтықтар 
бойынша  жүргізіліп  отырған  тергеу  істері  де  тоқтатылар  еді 
[1, 1п.]. 
Жәңгір  Орда  жерінен  тұрақты  сауда  орнын  ашса 
тұрақты табыс әкелетіндігін және Орда қазақтарына да тиімді 
екеніне  көзі  жете  түседі.  Сонымен  қатар,  Жәңгір  ставка 
маңын үлкен елді-мекенге айналдыруды да көздейді. 
Ал осындай  кереғар жайттардың алдын алу мақсатында 
хан  комиссиядан  төмендегідей  мәлімдеуді  өтінеді:  1.  Хан 
қарамағындағы  Орда  аумағында  сатып  алынған  мал,  тері 
немесе өзге де өнімдерге берілетін куәліктер тек қана ханның 
өз қолы мен мөрі болған жағдайда ғана оларды жақсы сапалы 
тауар  деп  қабылдап,  ал  ханның  қолы  мен  мөрі  болмаған 
жағдайда  қабылданбайды.  2.  Саудагерлер  Орда  аумағында 
мал сатып алып, әдетте оңай куәліктерді Орал мен Астрахань 
казак  әскері  жағындағы  Өзен  селосының  бастықтарынан, 
сондай-ақ,  Эльтон  желісінің  командирінен  алып  келеді. 
Глинянск  форпостынан  бастығына  сондай  куәлік  беруге 
тыйым салынса  деп өтініш білдіреді [1, 2 п.]. 

 
199 
Бірақ  шекаралық  комиссия  Жәңгір  ханның  жоғарыда 
келтірген  ұсынысының  заңға  сәйкестігін  және  жергілікті 
жағдайға  байланысты  тиімділігін  қарастыра  келе,  Хан 
ставкасы 
маңындағы 
Нарын 
құмында 
жәрмеңке 
ұйымдастыру  орны  тиімсіз  деп  санайды.  Оны  төмендегі 
Орынбор  шекаралық  комиссиясының  қатынас  қағазынан 
көре аламыз. 
 «Бұл жағдайдағы ең басты кедергі – хан қарамағындағы 
Орда  қазақтары  ставка  маңына  шоғырландырылған  тұрақты 
сауда мен айырбас орнынан үлкен зиян шегеді. Ең алдымен, 
ставкадан шалғай жерлердегі ауылдардан мал айдап келудің 
өзі  қиынға  соғады,  себебі  Орал  өзені  бекіністерінен  100,      
300  шақырымдай  қашықтықта  орналасқан.  Сол  себепті, 
малын  сату,  айырбастау  үшін  қазақтар  соншалық  қашық 
жерден  келу  қажет.  Мұндай  шаруалардың  бәрін  Орда 
қазақтары  өз  ауылдарына  жақын  орналасқан  бекіністерге  де 
барып,  бітіре  алады.  Оның үстіне,  сауда  орнының  бір  жерге 
шоғырландырылуының  тағы  бір  күмән  мен  күдік  туғызар 
жері -  мұндай жағдайда кейбір санаулы кәсіпкерлердің ғана 
пайдасы  көзделіп,  өзге  Орда  тұрғындарының  зиянға  қалуы 
әбден  мүмкін.  Линия  бойындағы  бастықтардан  Орда  ішінде 
сатып  алынған  малға  куәлік  алуға  тыйым  салып,  оны  тек 
Жәңгір ханнан алуға, ханның өзіне жүк артады» [1, 3 п.].  
 Орынбор  комиссиясы  Жәңгір  ханның  бұл  ұсынысын 
қабылдамады,  өйткені  ставка  маңына  барып  сауда  жасау 
тиімсіз,  еш  пайда  әкелмейді  деген  болатын.  Сонымен  бірге, 
Орда  жерінен  тұрақты  сауда  орнын  ашу,  мұндай  жағдайда 
тек кәсіпкерлердің ғана пайдасы көзделеді десе, ал Жәңгірден 
сатылып  алынатын  малға  куәлік  алу  ханға  үлкен  жүк 
артатындығын ескертеді. 
Тағы бір құжатта Генерал Граф П. Сухтелень Астрахань 
әскери  губернаторына  жазған  хатында  былай  дейді:  «  Ішкі 
Қазақ  Ордасының  ханы  Жәңгір  Нарын  құмында  орналасқан 
Жасқұстағы ставка маңында сауда жәрмеңкесін ұйымдастыру 
туралы  ойын  білдіріп,  оны  жалпы  ережеге  сәйкес  құруды 
өтінеді.  Сізден  бұл  туралы  пікіріңізді  маған  мәлімдеуіңізді 
өтінемін.  Жәңгір  хан  ставкасы  маңындағы  Нарын  құмында 

 
200 
сауда орнын ұйымдастыру тиімді ме және бұл ішкі саудаға өз 
зиянын тигізбей ме?» [2]. 
Бұл  Генерал  П.  Сухтеленнің  Астрахань  әскери 
губернаторынан  Ішкі  Ордадан  жәрмеңке  ашу,  не  болмаса 
ашпау керек екендігін сұраған пікірі еді.  
Орынбор  шекара  комиссиясы  алғашында  Ішкі  Ордадан 
жәрмеңке  ашуға  рұқсат  етпеген    болатын.  Бірақ  кейін  Ішкі 
Ордада  жәрмеңке  ашуға  Орынбор  комиссиясы  өз  рұқсатын 
береді.  Генерал  П.Сухтеленнің  граф  П.К.  Павелге  жазған 
хатында  былай  дейді:  «Өткен  желтоқсанның  1-і  күні  сіз 
министрлікке  Жәңгір  Бөкеевтің  ставка  маңындағы  Нарын 
құмында  Жасқұс  жазығының  солтүстік-батысында  сауда 
орнын  немесе  жәрмеңке  ұйымдастыру  туралы,  сондай-ақ 
бұдан  өзге  жерде  сауда  жасауға  тыйым  салу  жөніндегі 
өтінішін  жеткізген  болатынсыз.  Сіздің  өз  жеке  пікіріңіз  де 
мұндай  жәрмеңкені  ашу  жағында  болатын,  алайда  сіз  Орда 
қазақтарына  жәрмеңкеден  өзге  жерлерде  де  сауда  жасауға 
тыйым  салуды  құптамаған  едіңіз,  сондай-ақ    осындай  мал 
және  тауарларды  жәрмеңкеден  өзге  жерде  сатқан  қазақтар 
қудалануға  түспес  үшін  қажетті  орындарға  құлаққағыс 
қылып қою қажет дегенсіз. Бұл пікіріңіз Ішкі Орда қазақтары 
үшін  өте  маңызды  болатын.  Сол  себепті,  мен  бұл  жөнінде 
Қаржы  министрі  мен  Ішкі  министрлікке  пайымдауым  - 
өзімнің басты міндетім деп санадым. Сондықтан, мен оларға 
осы  жағдай  туралы  және  сіздің  де  пікіріңізді  мәлімдедім. 
Қаржы  министрі  осыдан  кейін  сіздің  және  Ішкі  Орданың 
мәліметтерінен  соң,  сондай-ақ  кедендік  ведомстілерден 
жеткен  мәліметтерден  кейін  Нарын  құмында  тұрақты 
жәрмеңке ашуға келісім беретіндігін мәлімдеді. Осының бәрі 
–  соңынан  министрлер  кабинетінің  қарауына  ұсынылды.  Өз 
кезегімде мен Жәңгір хан ставкасының маңында сауда орны 
немесе  жәрмеңке  ашу  қазақтарды саудагерлердің  қанауынан 
құтқарар  еді,  жалпы  Ордадағы  сауда  ісін  жандандырар  еді» 
[2, 4 п.]. 
Орынбор  шекара  комиссиясы  және  Қаржы  министрі 
Нарын  құмында,  Жасқұс  жазығының  солтүстік-батысында 
тұрақты жәрмеңке ашуға рұқсат береді.   

 
201 
Сонымен қатар, біріншіден, мұнда әркім жалпы ережеге 
сай  келіп,  сауда  жасай  алды.  Сауда  мақсатындағы  Орда 
ішіндегі жүріс-тұрыстарды тоқтату қажет болды. Татарларға, 
бұхарлықтарға,    хиуалықтарға  және  өзге  де  мұсылман 
дініндегі  азиаттарға  қай  шендегі  адам  болсын,  сауда  ісімен 
Орда  ішінде  жүріп  тұруға  тыйым  салынды.  Екіншіден, 
қазақтарға  мал  және  өзге  де  шаруашылық  заттарды  жақын 
жердегі  ауылдарға  айырбастауға  және  сатуға  рұқсат  етілді, 
бірақ  көршілес  губерниялар  бастықтары  мен  Орал  әскері 
бастығына  Ішкі  Орда  қазақтарына  оң  көздерімен  қарап, 
олардың  көршілес  отырықшы  елмен  қақтығыстарында  әділ 
сот үкіміне жүгінсін деген нұсқау берілді [2, 5 п.]. 
 Генерал  П.  Сухтелень  бұл  хатында  Ордадағы  Нарын 
құмында  жәрмеңке  ашуға  рұқсатын  береді.  Сонымен  бірге, 
хиуалықтардың,  бұхарлықтардың  Ордада  сауда  істеуіне 
тыйым салады.            
 Сөйтіп,  Жәңгір  хан  1832  жылы  Хан  ставкасы  жанынан 
жәрмеңке 
ашады. 
Мұны 
ұйымдастыруға 
империя 
қазынасынан  бөлінген  56.161  сом  қаржыға  316  сауда 
нүктелерін біріктіріп, 12 үлкен корпус салынады [3]. 
Бұл  жәрмеңкелердің  Қазақстанның  өзге  аймақтарында 
кейіннен 
ашылған 
басқа 
жәрмеңкелерден 
басты 
айырмашылығы  мынадай:  Қазақстанда  алғаш  ашылған 
жәрмеңкелердің  бірі  көктемде  сәуірдің  15-інен  мамырдың   
15-іне дейін және күзде қыркүйектің 15-інен қазанның 15-іне 
дейін жылына 2 рет тұрақты түрде өткізіліп тұрды. Ресеймен, 
Орта  Азиямен  сауда-экономикалық  байланыста  басты  рөл 
атқарды.  Хандықтың  әлеуметтік-экономикалық  өмірінде 
маңызы 
ерекше 
болды. 
Сондай-ақ, 
жәрмеңкелерге 
қатысушылардың көп ұлттылығымен ерекшеленді. 
Енді 
жәрмеңкелердің 
ағымдағы 
жыл 
басында 
басталатын ережелеріне тоқталсақ:   
   1)  Жәрмеңке  ханның  үйінің  жанында  ұйымдастырылды 
және оның орнын хан белгіледі.  
   2)  Мал  айдап    әкелу  мерзімі  көктемде  -  сәуір  айынан 
бастап,  мамырдың  ортасына  дейін,  күзде  -    15  қыркүйектен 
қазанның ортасына дейін болды.  

 
202 
   3)  Саудагерлер  қаржысын  қамтамасыз  ету  үшін  хан 
көпестер  мен  ордалықтарды  бір-бірімен  алдын-ала  шарт 
жасауға  міндеттеді.  Бұл  шарт  ордалық  қазақтың  қолында 
берер  малы  болмаған  жағдайда  жасалды.  Қолхат  иесі 
келісілген  малын  уақытында  әкеліп  бермеген  жағдайда, 
ханның өзі оның орнын толтырды.  
   4)  Саудагерлердің  Бөкей  Ордасында  ауыл-ауылды  аралап 
жүруіне қатаң тыйым салынды. 
   5)  Ешкім  де  өзі  сатып,  не  айырбастап  алған  мал,  былғары, 
май және тағы сол сияқты тауарларға ханның мөрінсіз куәлік 
ала  алмайды.  Мөрі  жоқ  құжаттардың  бәрі  де  жарамсыз  деп 
табылып,  еш  жерден  өткізілмеді.  Бұл  туралы  бұқаралық 
ведомостілерде  жарияланды.  Ал  кінәлілер,  яғни  жасанды 
куәлік  берушілер  және  оны  алған  саудагерлер  заң  бойынша 
қудаланды.  
   6)  Көпестерге  Хан  ставкасының  маңында  көрсетілген  екі 
мерзімнен  өзге  жыл  бойына  сауда  айналымын  жүргізуге 
рұқсат етілді [1, 7 п.].  
1833  жылы  14  қаңтарда  Жәңгір  хан  старшын  Исатай 
Таймановқа 
Хан 
ставкасы 
жанында 
жәрмеңке 
ұйымдастырылуына  байланысты  ортаазиялық  көпестердің 
бөкейлік қазақ ауылдарына келіп сауда жасауына тыйым салу 
жөнінде  былайша нұсқау береді: 
«Құрметті старшын Исатай Тайманов, Император ағзам 
менің  өтінішіме  құлақ  асып,  өткен  1832  жылы  жәрмеңке 
ұйымдастыруға  рұқсат  берді.  Сол  себепті,  сізге,  құрметті 
старшын, 
бұйырамын: 
өз 
қарамағыңыздағы 
барлық 
қазақтарға хабар таратыңыз – Жасқұстағы менің ставкамның 
жанында  жыл  сайын  екі  жәрмеңке  өтеді:  біріншісі  –                     
20  сәуірден  5  мамырға  дейін,  екіншісі  –  күзде;  сондықтан, 
әрбір сатуға шығаратын түйе, жылқы, сиыр, қой секілді малы 
бар  қазақ  айтылған  жәрмеңкеге  уақытында  малын  айдап 
әкеліп,  сатуға  түбіт,  жүн,  былғары,  сүрік  және  өзге  де 
өнімдерді  әкелсін.  Менің  ставкамның  жанында  лавкалар 
құрылып, орыстар, т.б. сауда жасап, ешкімді де айырбас құны 
жағынан ренжітпесін. 
Бұған  тағы  қосарым:  бұдан  былай  бұрынғыдай 
бұхарлықтар,  хиуалықтар  және  өзге  де  саудагерлерге  киіз 

 
203 
үйлерімен  немесе  арбасымен  көшіп  жүріп,  Орда  жерінде 
саудамен 
айналысуына 
рұқсат 
етілмейді. 
Барлық 
старшындарға  өз  қарамағындағы  қазақтар  жәрмеңкеге  бой 
алған 
уақытта 
керуен 
басы 
болуын 
бұйырамын. 
Қарамағыңдағы  қазақтарды  жинап,  аталған  жәрмеңкелерге 
алып  келу  бұйырылады.  Мұны  орындамаған  старшынның 
әрқайсысы  басшылықтың  әмірін  тыңдамаған  тұлға  ретінде 
заңды жазаға тартылады [4].  
Сөйтіп,  Жәңгір  хан  Хан  ставкасындағы  жәрмеңкеде 
хиуалықтардың,  бұхарлықтардың  сауда  істеуіне  тыйым 
салады. 
Қазақтар жәрмеңкеге негізінен мал және оның өнімдерін 
шығарды.  Қалмақтардан  көп  мөлшерде  жылқы  әкелінді,  ал 
мүйізді  ірі  қараны  Кундур  татарлары  мен  Еділ  бойының 
шаруалары  жеткізген.  Алайда,  жәрмеңкеде  негізінен 
қазақтардың  малы  мен  оның  шикізаты  үлкен  сұранысқа  ие 
болды [5]. 
 
XIX  ғасырдың  30  жылдары  Бөкей  Ордасындағы  Хан 
ставкасы  жанынан  жәрмеңкенің  ашылуына  және  ондағы  
сауданың  дамуына    байланысты  саудагерлер    салық  төледі. 
Хан жәрмеңкеден көп пайда тапты. 1836 жылы жәрмеңкедегі 
лавкалар,  киіз  үйлерден  2919  рубль  ақша  жиналса,  ал                 
1845  жылы  бұл  жәрмеңкеден  5500  рубль  ақша  жиналды. 
Сонымен  қатар,  хан  жәрмеңкеде  малын  сатқан  қазақтардан 
салық жинауды бұйрық етті [6].       
Жәрмеңкелердің тек қана экономикалық маңызы болып 
қоймай,  сонымен  қатар,  ол  түрлі  аймақтардың,  әр  түрлі 
ұлттардың 
адамдары 
арасындағы 
таныстықтың, 
тамырлықтың  және  олардың  өзара  түсінушіліктің  себепкері 
болып  отырды.  Бұл  жәрмеңкелер  Хандықтың  алыс  шегінде 
де  белгілі  болатын.  Оған  1845  жылғы  көктемгі  жәрмеңкеде 
Ресейдің  15  губерниясынан  1000  адам      1847  жылы                     
1500  адам,  1851  жылы  2000-  нан    астам  адам  келіп,  сауда 
істегені дәлел бола алады [7]. 
Бұл  жәрмеңкеге  1833  жылы  562971  мың  мал  әкелініп, 
339174  сомға  тауар  сатылды.  1834  жылы  597603  рубльдің 
тауары  әкелініп,  368775  рубльге  сатылды,  1835  жылы         
69.1628  рубль  тауар  әкелініп,  379548  рубльге  сатылды.          

 
204 
1836  жылғы  жәрмеңкенің  тауар  айналымы  2  млн.  рубльді 
құрады [8]. 
Енді 1837 жылдан 1839 жыл аралығындағы жәрмеңкеге 
әкелінген  мал  және  оның  өнімдеріне  [9]  тоқталсақ:  олар  – 
түйе – 385 бас, жылқы – 2524 бас, ірі қара – 12244 бас, қой – 
342103  бас,  жылқы  терісі  –  23730  пұт,  қой  терісі  –                            
19232 пұт, түйе терісі – 1060 пұт, қоян терісі – 5535 пұт, ешкі 
түбіті  –  1373  пұт,  борсық  терісі  –  70  пұт,  түйе  жүні  –                  
2086 пұт. 1837-1839 жылдары қой, ірі қара, жылқы және қоян 
терісі,  қой  терісі  жәрмеңкеге  көп  мөлшерде  әкелінген. 
Сонымен бірге, 1837-1839 жылдары тауар айналымы жоғары 
болған [10].   
1841  жылы  17  мамырда  Жәңгір  хан  Астрахань  әскери 
губернаторы  И.С.Тимирязевке  астрахандық  түркімендердің 
Ішкі  Ордадағы  жәрмеңкеде  өз  еріктерімен  сауда  жасауына 
тыйым  салады.  Бұл  өтініш  білдірген  қатынас  қағазында 
былай дейді: 
 «Астрахань  губерниясында  тұратын  түркімендер  әр 
түрлі  сылтаулармен  және  көбіне  жазбаша  рұқсат  қағазсыз 
маған  сеніп  берілген  Орда  жеріне  еніп  кетіп,  жәрмеңкелер 
уақытында да, өзге  кезде де бөгде жерліктердің Орда жеріне 
келіп,  сауда  ісімен  айналысуына  тыйым  салатын  қаулыға 
құлақ аспай, рұқсат беретін куәліксіз саудамен айналысады. 
Менің рубасыларына түркімендердің Орда жеріне сауда 
мақсатымен  келуіне  тыйым  салу  туралы  берген  нұсқауынан 
тыс, сізден өтінерім – оларға Орда жеріне сауда ісімен келуге 
тыйым салыңыз [11].  
Бұл  құжаттан  көріп  отырғанымыздай,  Жәңгір  хан  Хан 
ставкасындағы  жәрмеңкеге  астрахандық  түркімендердің 
сауда істеуіне тыйым салған. 
Сонымен  қатар,  Жәңгір  Хан  ставкасында  сауда 
лавкаларын  салдырады.  Ол  Ордадағы  сауда  туралы  хатында 
былай  дейді:  «Көпестер  мен  олардың  тауарларын 
орналастыруға  жалданатын  киіз  үйлердің  орнына  менің 
ставкамның  жанында  өзімнің  есебімнен  қажетті  мөлшерде 
ағаш    лавкаларды  салу  қажет  деп  есептеймін.  Бұл  істі  өз 
қарамағымдағы  бай  ордалықтарға  істеуге  де  рұқсат  етемін. 
Олар лавкаларды жалдаудан аз мөлшерде ақы алады. Ол ақы 

 
205 
–  лавкаларды  салуға    кеткен  қаражатты  өтеу  және  азғана 
пайда  түсірудің  амалы.  Бұл  лавкалар  тауарларды  жауын-
шашынға ұрындырмай, берік сақтау үшін өте қажетті» [12]. 
Сөйтіп,  Жәңгір  Хан  ставканың  жанынан  үлкен  ағаш 
қонақ  аула    салдырды,  онда  255  лавка  орналастырылды.              
1845  жылға  дейін  бұл  қонақ  аула    саудагерлердің  әкелген 
тауарларымен  толтырылды.  1846  жылдан  бастап  шеттен 
келген  саудагерлердің  саны  көбейді,  тіпті  тауар  қоятын 
қойма  жетіспегендіктен,    көптеген  саудагерлер  өздерінің 
тауарларын ішкі ауладағы киіз үйлерге жинады [13]. 
1845  жылы  Жәңгір  өлгеннен  кейін  Бөкей  Ордасындағы 
жәрмеңке  Уақытша  Кеңестің  бақылауында  болды.  Бірақ 
жәрмеңкедегі  лавкалардан  түсетін  кірісті    ханның 
мұрагерлері пайдаланды. 
Сонымен  қатар,    1846  жылғы  Хан  ставкасындағы 
саудагерлердің  саны  көбейді.  Олардың    тізіміне  келсек,  
төмендегідей болмақ: 
1.  Тамбовск  губерниясының  моршандық  II  гильдия 
көпесі  Даниль  Медведев.  Сатқан  тауары  жібек  және  қағаз 
тауарлары,  мата,  шай,  секер,  темір  бұйымы,  нан,  ағаш  және 
басқа  үйге  қажетті  заттар  және  өзінің  1  лавкасы  болды. 
Тауарының  құны 30000 күміс сомды құраған.  
2.  Саратов  губерниясының  дубовск  III  гильдия  көпесі 
Филипп  Житков.  Көпестік  құқық  бойынша  сатқан  тауары 
жібек,  қағаз  және  тері  тауарлары,  нан,  ағаш,  көмір.    Өзінің            
2  лавкасы,  3    қоймасы  болды.  Тауарының   құны  2 500  күміс 
сомды құраған. 
3.  Қазан  татары  Хабиб  Муталапов  Хужасеитов.                      
II  гильдияның  Қазан  көпесі.  В.Ишееваның  сенімхаты 
бойынша,  сатқан  тауары  жібек  тауары,  шай,  секер,  әр  түрлі 
ыдыс-аяқ,  астық.    Өзінің  1  лавкасы,  1  қоймасы  болды. 
Тауарының құны 3 400 күміс сомды құраған. 
4. Астрахандық армян католик Никита Айвазов. Сатқан 
тауары    қағаз  және  тері  тауарлары,  кірпішті  шай,  ағаш.                     
1  лавкасы,  2  қоймасы  болды.  Тауарының  құны  1500  күміс 
сомды құрады. 
5. Астрахандық армян католик Роман Ногданов. Сатқан 
тауары қағаз тауарлары, кірпішті шай, нан, тары. 1 лавкасы,  

 
206 
1  қоймасы  болды.  Тауарының  құны  1500  күміс  сомды 
құрады. 
6.  Қазан  татары  Абдул  Манаф  Чимаранов.  Сатқан 
тауары  мата,  кірпішті  шай,  астық,  қағаз  бұйымдарын  сатты.  
1  лавкасы  болды.  Тауарының  құны  1800  күміс  сомды  
құрады. 

жүктеу/скачать 1,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: