Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ақмола облысының Әкімдігі

 
 
 

 
1 
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ 
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ  
 
АҚМОЛА ОБЛЫСЫНЫҢ ӘКІМДІГІ 
 
Ш.УӘЛИХАНОВ атындағы  
КӚКШЕТАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ 
 
                       
                                                                     
 
 
 
 
Ш.Уәлиханов атындағы Кӛкшетау мемлекеттік 
университетінің 20 жылдық мерейтойына арналған  
«Шоқан оқулары-20»  
Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның 
МАТЕРИАЛДАРЫ  
 
30 қыркҥйек - 1 қазан 
 
 
 
МАТЕРИАЛЫ  
 
Международной научно-практической конференции  
«Уалихановские чтения-20»,  
посвященной празднованию 20-летия образования 
Кокшетауского государственного 
университета им.Ш.Уалиханова 
 
30 сентября - 1 октября 
 
 
Том 6 
 
 
 
 
Кӛкшетау, 2016  
 
 
 

 
2 
УДК 001.83 
В 17 
 
 
В 17  
«Шоқан  оқулары  -  20»  атты  дәстҥрлі  халықаралық  ғылыми-тәжірибелік 
конференциясының материалдар жинағы. Қазақстан, Кӛкшетау, 2016. Т.6. – 310 с.  
 
«Уалихановские чтения – 20»  Сборник материалов международной научно-  
практической конференции. Казахстан, – Кокшетау, 2016. Т.6. – 310 с.
  
 
ISBN 978-601-261-318-6  
 
Бұл басылымға 2016 жылдың 30 қырқүйек және 1 қазан аралығында ӛткен «ШОҚАН 
ОҚУЛАРЫ  -  20»  атты  дәстүрлі  Халықаралық  ғылыми-тәжірибелік  конференция 
материалдары  енген.  Олар  ғылыми  қызметкерлерге,  ЖОО  оқытушыларына,  PhD 
докторанттарға, магистранттарға арналған әр түрлі ғылым салаларындағы ӛзекті мәселелерді 
қамтиды. 
 
В  настоящее  издание  вошли  материалы  традиционной  Международной  научно-
практической  конференции  «УАЛИХАНОВСКИЕ  ЧТЕНИЯ  -  20»,  проходившей  с  30 
сентября  по  1  октября  2016  года.  Они  отражают  проблемы  различных  отраслей  науки, 
рассчитанные  на  широкий  круг  работников,  преподавателей  ВУЗов,  PhD  докторантов  и 
магистрантов.  
УДК 001.83                                                       
СЕКЦИЯЛАРЫ: 
 
 «АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРЫ» 
«ТЕХНИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРЫ» 
 «ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ТАБИҒАТТЫ ҚОРҒАУ» 
 
СЕКЦИИ: 
 
«СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫЕ НАУКИ» 
«ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ» 
 «ЭКОЛОГИЯ И ПРИРОДОПОЛЬЗОВАНИЕ» 
 
РЕДКОЛЛЕГИЯ: 
 
Абжаппаров А.А. – ректор КГУ им. Ш.Уалиханова, д.т.н., профессор; 
Искаков А.Ж. – проректор по НР и МС, д.э.н. и.о. профессора;  
Шапауов А.К. – руководитель службы науки и коммерциализации, к.ф.н. профессор; 
Нурмагамбетов Ж.О. – д.т.н., профессор; 
Сагалбеков У.М.– д.с-х.н., профессор; 
Омарханов С.Ш. – к.с.-х.н., доцент; 
Абсалямов Х.К. - к.т.н., доцент; 
Игибаев Т.М. - д.т.н., профессор; 
Фахруденова И.Б. – к.б.н., доцент; 
Сатиев О. Ж. -  и.о. зав. кафедрой теории и практики ФКиС;  
Громова О.В.– руководитель РИО. 
 
ISBN 978-601-261-317-9 (6) 
ISBN 978-601-261-318-6                                                            ©Кокшетауский государственный  
 университет им. Ш.Уалиханова, 2016  

 
3 
«АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРЫ» 
 
секциясы 
Секция «СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫЕ НАУКИ» 
 
 
АСТЫҚ ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ ТҦҚЫМДАРЫН ТОПЫРАҚҚА ТІКЕЛЕЙ 
ЕНГІЗУ ПРОЦЕСІНЕ ЖАЛПЫ ШОЛУ  
 
Адуов М.А., Алайдарова Г.М. 
Астана қ., С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті 
aduov50@mail.ru, gulnura_92.kz@mail.ru 
 
Астық  дақылдарының  шығымдылығы  кӛп  жағдайда  егіс  жұмыстарын 
сапалы  түрде  орындалумен  анықталады.  Егудің  сапасы  белгілі  мӛлшерде 
ӛсімдіктің  алғашқы  даму  жағдайын  және  вегетация  процесінде  ӛсімдіктің 
ӛнімділік элементтерінің негізделу мүмкіндігін анықтайды. Жоғары ӛнімді егіс 
қоршаған  орта  жағдайлары  және  ӛнім  сабағының  тығыздық  сорты,  жоғары 
біркелкілігі,  барлық  ӛсімдіктердің  жақсы  дамуы  және  тұрақтылығы  үшін 
оңтайлы  түрде  сипатталады.  Астық  дақылдарының  ӛнімділігінің  деңгейінің 
50%-ы ӛнім сабағының тығыздығына, ал 25%-ы масақтағы дәндер санына және 
25%-ы  1000  дән  массасына  байланысты.  Ӛнімді  сабақтарының  оңтайлы 
тығыздығы  дақыл  түріне,  сортына  және  агроэкологиялық  талаптарына 
(топырақ  құнарлылығына,  жарық  және  жылу  жеткізілуіне,  ылғалдығына  және 
т.б.)  байланысты.  Тұқым  себу  жылдамдығы  ӛнімді  сабақтарының  белгіленген 
тығыздықта  қалыптасуы  үшін  маңызы  зор.  Ӛнімді  сабағының  оңтайлы 
тығыздығы жасалуы үшін себу нормасы әр жағдайда түрлі факторлардың (ауа-
райы жағдайлары, топырақ дайындау, тұқым сорты және сапасы, себу мерзімі, 
қарқындату  дәрежесі)  үлкен  санына  сәйкес  түзетілуі  қажет.  Себебі,  себу 
процесі  біркелкі  орындалмағандықтан,  кӛптеген  ӛсімдіктердің  дамуы  ерте 
кезеңдерінінен  бастап  қатаң  жағдайларда  болады.  Бұл  тұқымдардың  егістікке 
ӛңгіштігінің,  ӛмір  сүруінің  (шығуының)  және  ӛнімділігің  тӛмендеуіне  әкеліп 
соғады[1: 5]. 
Астық дақылдарының тұқымдарын топырақты тікелей себу нӛлдік ӛңдеу 
технологиясында  негізгі  технологиялық  операция  болып  табылады.  Жиі 
ӛңделген  топыраққа  тұқымды  себу  тікелей  болып  табылмайды.  Сол  себепті 
тұқымдарды  тікелей  себу  үшін  арналған  себу  машиналарына  келесідей 
талаптар қойылады: 
- минималды қопсыту және топырақты араластыру (жалы ауданның 20%-
нан кӛп емес); 
-  алқап  бетінде  аңыз,  сабан  және  басқа  ӛсімдік  қалдықтарының 
максималды түрде сақталуы; 
-  топырақтың  оңтайлы  тығыздығын  және  қатты,  нығыздалған  топырақта 
тұқымды белгіленген тереңдікте бекітуді қамтамасыз ету; 
-  құрғақ  және  ылғалды  топырақ  жағдайларында  жұмысқа  қабілеттілігін 
сақтау. 

 
4 
Ауыл  шаруашылық  тұқымдарын  тікелей  себу  арқылы  қолдану,  топырақ 
құнарлығын, ресурстық жинақтауларды сақтауға және эрозиялық процестерден 
қорғануға әсер етеді[3: 10]. 
Нӛлдік  технологиямен  ӛңдеу  кезінде  тікелей  себу  жанармайдың, 
материалдық  шығынның,  уақыттың,  жұмыс  күшінің  үнемделуіне,  жақсы 
агротехникалық  мерзімде  себу  жұмыстарын  жүргізуге  әсер  етеді,  жел 
эрозиясындағы  қауіптің  болуын  тӛмендетеді  және  топырақ  құрылымын 
сақтауға қамтамасыз етеді[4: 18]. 
Қазіргі  кезде  кӛп  қолданысқа  ие  тікелей  себуге  арналған  сепкіштер 
жұмыс  органдарының  типі  бойынша  дисклі  және  чизельді  сіңіргіштер  болып 
екі  түрге  бӛлінеді.  Астық  дақылдарының  тұқымын  қатарлап  әдісімен  себу 
дисклі сіңіргішті сепкіште қатараралық арақашықтығы 17-19 см және чизельді 
сіңіргішті  сепкіштегі  қатараралық  арақашықтығы  19-25  см  аралықта  жүзеге 
асады[6: 213]. 
Чизельді  сіңіргіштер,  дисклі  сіңіргіштерге  қарағанда,  топырақты 
қарқынды қопсытады, яғни себу кезінде ылғалдын азаюына үлкен үлес қосады. 
Сондықтан оларды жоғары ылғалды жағдайларда қолданады[6: 38].  
Тікелей  себуді  жүргізбестен  алдын  тамыр  және  ӛсімдіктердің 
қажеттіліктерін,  топырақ,  су  және  ӛсімдік  арасындағы  ӛзара  байланысты 
негіздеу  және  алқаптағы  тірі  организмдер  әрекетінің  маңыздылығын,  мәнін 
түсіну  керек.  Себу  кезінде  туындаған  әрбір  нақты  мәселені  шешу  ерекше 
назарды  қажет  етеді.  Сонымен  қатар,  бұрынғы  кезеңдерде  кӛп  жылдар  бойы  
дәстүрлі  жүйе  бойынша  дақылдарды  ӛсірі  үшін  арналған  алқаптардың 
топырағын  құнарландыру,  нығыздау  және  қышқылдылықты  түзету  секілді 
ұсыныстарды  жүргізген.  Топырақты  физикалық  дайындау  оның  құрылымын 
бұзады  және  тығыздығын  жоғарылатады,  ал  тікелей  себу  технологиясы 
керісінше жырту және тырмалаудан туындаған теріс әсерлерді ликвидациялауға 
бағытталған.  
Тікелей  себуді  жүргізгенде  топырақ  жоғары  жабысқақ  күйге  айналады, 
бұл  судың  үлкен  кӛлемде  жиналуын  қамтамасыз  етеді.  Сонымен  қоса, 
ылғалдылықтың  жетіспеушілігінен  себу  топырақтың  тереңдігінде  орналасқан 
қоректік  заттардың  қолданысының  арқасында  ӛнімділіктің  жоғарылауына 
кӛмектеседі[9: 13].  
Астық  дақылдарының  тұқымын  тереңдігі  бойынша  біркелкі  енгізуді 
қамтамасыз  ету  себілуші  дақылдың  энергиялық  ӛсуіне  әсер  ететін  маңызды 
фактор  болып  табылатыны  белгілі.  Биологиялық  негізделген  себу  тереңдігі 
қарабидай  үшін  1...2  см,  бидай,  арпа,  сұлы  үшін  2...4  см.  Бұл  жағдайда  торап 
арасындағы 
негіздік 
жер 
ұзармайды, 
тораптар 
басты 
жүрісте 
жақындастырылған,  ал  резервтік  қоректік  заттар  эндосперма  тамыр  және 
жапырақтың ӛсіміне кетеді[11: 9].  
Негізінде 
сепкіштердің 
агротехникалық 
талаптары 
себушімен, 
астықтыңайтқыш  бункермен  және  жауып  бекітетін  құрылғымен  анықталады. 
Сепкіштерде  қолданылатын  сіңіргіштердің  типтері  қатар  аралық  еніне,  алдын 

 
5 
ала себу үшін топырақты дайындау сапасына және тұқымды енгізу тереңдігіне 
байланысты топырақ-климатты жағдайларда шартталған[12: 1]. 
Осыдан  бӛлек,  нақты  теориялық  операцияларды  орындау  кезінде 
агротехникалық талаптардың қыр-сырын ескеру қажет. Осылайша себу кезінде 
тұқымды ұзындығы және ені бойынша, енгізу тереңдігі бойынша, тұқым саны 
бойынша тарату реттемеленеді. 
 
Әдебиеттер: 
 
1.
 
Терасенко  Б.В.  Теоретические  расчеты  параметров  процессов 
обработки  почв.  Практикум  по  дисциплине  «Сельскохозяйственные  и 
мелиоративные машины» / Б.В. Терасенко – Краснодар: Изд. КГАУ, 2012. – 25 
с.; ил. 
2.
 
Бледных  В.П.  Расчет  и  проектирование  орудий  для  обработки 
почвы. / В.П. Бледных – Челябинск: ЧГАА, 2011. – 214 с.; ил. 
3.
 
Астафьев В.Л., Гайфуллин Г.З., Курач А.А. Выбор и комплектация 
посевных машин рабочими органами для  осуществления  ресурсосберегающих 
технологий  посева:  анализ  результатов  испытаний  –  Казахский  НИИМЭСХ., 
Алматы, 2008 – 20с.:ил. 
4.
 
Астахов  В.С.  Посевная  техника:  анализ  и  перспективы  развития  / 
В.С. Астахов // Тракторы и сельскохозяйственные машины. – 1994. №10. 
5.
 
Авдонин  Н.С.Научные  основы  применения  удобрений.  М.,  Колос, 
1972. 283 с. 
6.
 
М.Е.Мацепуро,  Б.Н.Янушкевич.    Вопросы  земледельческой 
механики. – Минск, 1961, 410с. 
7.
 
МожаевЕ.Е.Прогнозирование  параметров  развития 
НТП 
в 
сельскохозяйственном производстве / Е.Е. Можаев // Экономика с.-х. и перераб. 
предприятий.-2010.-№ 5.-С. 28-31. 
8.
 
Любушко,  Н.И.  Новые  тенденции  в  создании  и  использованием 
комбинированных агрегатов / Н.И. Любушко, В.И. Зволлинский // Тракторы и 
сельскохозяйственные машины. – 1997. С. 14-16 
9.
 
Внуков, Е.И. Направления совершенствования высевающих систем 
зерновыхпневматических  сеялок  /  Е.И.  Внуков,  Н.И.  Любушко  //  Тракторы  и 
сельскохозяйственные машины. – 1988. С. 23-27 
10.
 
Schiffer  W.  TechnikbringtneueInpulse  fur  der  Maisanbau. 
– 
SchweizerLandtechnik. – 1977. – Bd. 30, H. 1, S. 39. 
11.
 
Sembraadoraspara. Siembradirecta. // AEAC. SV. Fichatechica.  – 1999. 
-№4. – 19c. 
12.
 
Патент KZ (13) A4 (11) 21981, A01/C 7/08 (2006.01) Сеялка прямого 
посева. (KZ). – 2008/0723.1, Ӛтінім берілді 13.06.2008, Жариял. 15.12.2009. 
13.
 
Патент  KZ  (13)  U  (11)660,  A01C  7/20  (2010.01)  Сошник.  (KZ).  – 
2010/040.2, Ӛтінім берілді 14.04.2010, Жариял. 15.04.2011. 
 
 

 
6 
КРАХМАЛ ГЕЛЬДЕРІНІҢ МӚЛДІРЛІГІНЕ ТОТЫҒУ  
ДӘРЕЖЕСІНІҢ ӘСЕРІ 
 
Байкенов А.Ӛ., Каманова С.Г.,  
Полуботько О.В., Оспанкулова Г.Х. к.б.н. 
«Қазақ ауыл шаруашылығы ӛнімдерін қайта ӛңдеу ғылыми-зерттеу институты» 
ЖШС, Астана қаласы 
alibek_89_89@mail.ru 
 
Экономикалық  тиімділігі  жағынан  және  шетелдік  ӛңдірушілердің 
тәжірибесі  кӛрсеткендей,  түрлендірілген  крахмалдарды  ӛңдіру  тиімді  және 
нәтижелі  болып  табылады.  Түрлендірілген  крахмалдардың  кӛптеген  түрлері, 
соның  ішінде  тотыққан  крахмалдарды  ӛңдірудің  рентабельдік  деңгейі  30% 
астам.  Дүние  жүзінде  жыл  сайын  70  миллион  тоннадан  астам  крахмал 
ӛндіріледі, оның 25% нативті түрде қолданысын табса, тағы 25% түрлендірілген 
түрде шығарылады, ал жартысы қантты ӛнімдерді ӛндіруге жіберіледі. 
Ӛндірісте  нативті  крахмалды  шикізат  құрамына  қосатын  болсақ,  ӛнімнің 
физико-химиялық  қассиеттері  оған  тәуелді  болады  және  тұтынушының 
талаптарына  сәйкес  болмауы  мүмкін.    Сондықтан  соңғы  жылдары  крахмал 
және оның туындыларын  әр түрлі ӛнеркәсіптерде қолдану жалпы кӛлемі күрт 
жоғарлап  кетті.  Ең  бастысы  осы  үрдіс  түрлендірілген  крахмалдардың  ӛсуіне 
байланысты.  Түрлендірілген  крахмалдарды  ӛңдіру  үшін  негізінде  ғылыми 
зерттеулерге сүйенетің, соның ішінде тотыққан, нәтижелі технологияны әзірлеу 
заманауи ғылымның басты мәселелердің бірі болып саналады [1: 212-127]. 
Крахмалды  түрлендірудің  кенінең  таралған  химиялық  әдістердің  бірі 
тотықтыру  болып  саналады.  Ӛңдірісте  берілген  әдіс  негізгі  және  кенінең 
колданысын тапқан, ӛйткені крахмалды тотықтыру кезінде тұтқырлығы тӛмен, 
тұрақтылығы жоғары, үлдір түзуші және байланыстыру қасиеттерге ие болады. 
Крахмалды тотықтыру ӛңдірісін нығайту импорт тәуелділігін қысқартуға үлкен 
әсерін тигізеді [2: 72]. 
Тотыққан крахмалдарды келесі техникалық мақсаттарда қолданады: 
-
 
қағаз ӛнеркәсібінде, сыртын желімдегенде бетінде тегіс және қатты үлдір 
пайда  болады,  ол  ұсақ  тесіктерді  жабады  да  хат  және  баспа  сапасын 
жақсартады; 
-
 
тоқыма  ӛнеркәсібінде 
мақта-матаны
 
шлихталау,    аралас  және 
синтетикалық иіруде, бетін икемді қабыршақ қаптайды; 
-
 
тұрмыстық жағдайда киім-кешекті крахмалдағанда; 
-
 
құрылыс  ӛнеркәсібінде  картонды  оқшаулағанда,  дауыс  оқшаулайтын 
плитканы ӛндіргенде [3: 12–13]. 
Бұл  мақалада  біз  тотығу  дәрежесінің  крахмал  гельдерінің  мӛлдірлігіне 
қандай  әсерін  тигізетінің  қарастырамыз.  Зертханалық  зерттеулер  нәтижесінде 
азық-түліктік және техникалық мақсаттарға арналған асқын сутегі және натрий 
гипохлоридімен тотыққан 2 түрлі крахмал үлгісі алынды. 

 
7 
Нативті жүгері крахмалға Н
2
О
2 
тотықтырғышының мӛлшері 0,8% -дан 4%-
ға  дейін  және  NaОCl  тотықтырғышының  мӛлшері  1%-дан  4%-ға  дейін 
еңгізілген.  Нативті  және  тотыққан  крахмал  гельдерінің  мӛлдірлігі, 
спектрофатометорда  (%  T)  коэффициенті  1%  крахмал  суспензиясы  арқылы 
ӛлшенді  [4:  701-713].  Крахмал  суспензиясының  толық  клейстеризациясын 
қамтамасыз ету үшін, араластыра отырып, қайнаған су моншасында (97,5
0
C) 30 
минут ұстадық. Одан кейін бӛлме температурасына дейін салқындатып ( 20
0
С 
шамамен),  PD-303  (Жапония)  спектрофотометрін  пайдалана  отырып, 
пасталардың ӛткізу коэффициентін 650 Нм аралығында ӛлшедік. 
Зерттеу  нәтижелері  бойынша  крахмал  гельдеріне  тотығу  дәрежесінің 
әсерін  анықтадық.  Н
2
О
2 
және  NaОCl  тотықтырғыштардың  еңгізілген  мӛлшері 
ұлғайса, соғұрлым крахмал гельдерінің мӛлдірлігі арта түседі (1-кесте). 
 
1  кесте  –  Нативті  және  тотыққан  крахмал  гельдеріне  тотықтыру  дәрежесінің 
әсері 
Кӛрсеткіш 
Нативті 
крахмал 
Тотықтыру консентрациясы 
0,8% 
1% 
2% 
3% 
4% 
Мӛлдірлік, % 
48,2 
Н
2
О
2
 
59,1 
64,3 
72,7 
73,2 
73,3 
48,2 
NaОCl 
- 
78,6 
97,8 
99,4 
99,4 
 
Сонымен,  егер  нативті  крахмал  гельдерінің  мӛлдірлігі  48,2%  болса, 
тотыққан  крахмалдардың  0,8%  Н
2
О
2
  –  59,1%;  1%  Н
2
О
2
  –  64,3%;
 
2%  Н
2
О
2
  – 
72,7%; 3% Н
2
О
2
 – 73,2%; 4% Н
2
О
2 
–73,3% құрайды. 
Тура  сондай  динамика  NaОCl  тотыққан  крахмалдарда  байқалды.  Сондай-
ақ, 1% NaОCl 78,6%; 2% NaOCl - 97,8%; NaOCl 3% - 99,4%; 4% NaOCl - 99, 4% 
тотықтыру кезінде құрайды. 
Осылайша,  крахмалдардың  тотықтыру  дәрежесін  ұлғайудың  арқасында 
мӛлдір  гельдер  алуға  мүмкіндік  беретінің  атап  ӛтуге  болады,  ол  карбоксилді 
топтарының арттыруына байланысты деп ұйғаруға болады.  
 
Әдебиеттер: 
 
1.  Литвяк  В.В.,  Оспанкулова  Г.Х.  Особенности  получения  химически 
модифицированных  катионных  крахмалов  при  помощи  катионосодержащего 
реагента  N-(3-хлоро-гидроксилпропил)-  N,  N,  N  –  триметиламмоний 
хлорида:труды 
// 
Международной 
научно-практической 
конференции 
«Импортозамещение продуктов глубокой переработки зерна и картофеля».-М., 
2014. -С. 212-127. 
2.  Петюшев  Н.Н.,  Рощина  Е.В.,  Литвяк  В.В.,  Лиcовcкая  Д.П.,  Галун  Л.А. 
Модифицированные  крахмалы:  поcобие  /  авт.  cоcт.:  (под  общ.  ред. 
Е.В. Рощиной).  –  Гомель:  УО  «Белоруccкий  торгово-экономичеcкий 
универcитет потребительcкой кооперации», 2004. – 72 c. 

 
8 
3. Cоловьева C.Ю. Крахмал и крахмалопродукты: cвойcтва, применение // 
Мороженое и замороженные продукты. – 2004. № 2 – C. 12–13. 
4. Matsuguma L.S., Lacerda L.G., Schnitzler E., da Silva M.A., Filho C., Franco 
C.-M.L.,    Demiate  I.M.  Characterization  of  Native  and  Oxidized  Starches  of  Two 
Varieties  of  Peruvian  Carrot  Braz.  Arch.  Biol.  Technol.  v.52  n.3:  pp.  701-713, 
May/June 2009 
 
 
 
ОЦЕНКА ВЛИЯНИЕ ТОКСИЧНОСТИ ХИМИЧЕСКИХ ВЕЩЕСТВ И 
МИНЕРАЛЬНЫХ УДОБРЕНИЙ НА ЖИЗНЕДЕЯТЕЛЬНОСТЬ 
ДОЖДЕВЫХ ЧЕРВЯХ 
 
Бекенова У.С
1
., Жумадилова Ж.Ш.
1
, Шорабаев Е.Ж.
1
, Саданов А.К.
2 
Филиал «Прикладная микробиология»РГП «Институт микробиологии и 
вирусологии» КН МОН РК, г. Кызылорда
1 
imv_pm@mail.ru
 
РГП «Институт микробиология и вирусология», г. Алматы
2 
 
В  связи  с  усилением  влияния  антропогенного  фактора  на  природные 
процессы,  загрязнение  окружающей  среды  тяжѐлыми  металлами  представляет 
экологическую 
проблему.Основными 
источниками 
антропогенного 
поступления  тяжѐлых  металлов  в  окружающую  среду  является  деятельность 
промышленных  предприятий.  Высокие  концентрации  тяжѐлых  металлов 
оказывают  негативное  влияние  на  отдельные  компоненты  природных 
экосистем и, прежде всего, на почвенное население.  
Почвы характеризуются не только составом и численностью разных групп 
биоты,  но  и  их  суммарной  активностью,  а  также  и  активностью  их 
биохимических процессов. Среди всего разнообразия почвенной биоты следует 
особо  выделить  дождевых  червей.  Их  роль  в  почвообразовании,  отмеченная 
ещѐ Дарвином, незаменима. Они участвует в разложении поступающих в почву 
растительных  остатков,  являющихся  источником  питательных  элементов  для 
растений. Наличие и численность дождевых червей является важным фактором, 
способствующим воссозданию и улучшению почвенного слоя [1]. 
Для  того  чтобы  изучить  токсичность  химических  веществ,  то  есть 
различных  концентраций  таких  тяжѐлых  металлов,  как  цинк  и  свинец,  на 
жизнедеятельность дождевых червей был поставлен лабораторный модельный 
опыт. 
В  сосуды  поместили  по  300  г  субстрата  (конский  навоз).    Сосуды  были 
разделены  на  контрольные,  где  концентрация  металлов  соответствовала 
фоновой (ПДК), и опытные, в которые внесли сульфат цинка и нитрат свинца 
(таблица 1). Опыт был поставлен в трех повторностях.  
Таблица 1 – Характеристика вносимых веществ 

 
9 
Элементы 
Класс 
опасности 
ПДК, 
мг/кг 
Средний уровень  
загрязнения, мг/кг 
Высокий уровень  
загрязнения, 
мг/кг 
Цинк  
1 
100 
200 
1100 
Свинец  
1 
32 
74 
530 
 
Эти  элементы  по  классификации  относятся  1  классу  опасности,  цвет 
контуров  красный.  По  градации  экологического  нормировании  уровень 
содержания  и  уровень  загрязнения    в  опытных  вариантах  средний  и  очень 
высокий. 
В  экспериментах  использовались  особи  дождевого  червя  «Старатель».  В 
опытах червей вносили через сутки после подготовки субстрата по 10 особей в 
сосуд.  Данный  промежуток  времени  был  выбран  как  наиболее  оптимальный 
для  достижения  стабилизации  почвы  и  адаптации  червей  к  новым  условиям 
обитания.  Эксперимент  длился  5  дней  для  исследования  острой  токсичности 
тяжелых металлов. 
 Субстраты  были  увлажнены  до  оптимальной  влажности  (60  %  от  полной 
влагоѐмкости).  Анализ  зависимости  смертности  дождевых  червей  от  дозы 
внесения тяжелого металла в субстрат представлен в таблице 2. 
Таблица  2  –  Влияние  тяжелого  металла  на  смертность  дождевых  червей  в 
лабораторных условиях 
Варианты 
Доза внесения в 
почву, 
мг/кг 
Смертность дождевого червя Старатель, 
среднее значение (шт) 
1 сутки  2 сутки  3 сутки  4 сутки 
5 
сутки 
ZnSo
4 
1100 
9,8 
10 
10 
10 
10 
200 
4,8 
5,5 
7,3 
8,8 
9,6 
PbNo
3 
530 
9,3 
10 
10 
10 
10 
74 
3,9 
5,1 
7,6 
9,0 
10 
контрольный 
- 
0 
0 
0 
0 
0 
 
Результаты  эксперимента  показали,  что  количество  особей  оказалось 
постоянным на протяжении всех 5 дней исследования в контрольном варианте 
и  составило  10  шт.  Максимальная  доза  загрязнения  в  двух  вариантах  с 
высокими  загрязнениями  вызвала  100%  гибель  всех  дождевых  червей  на 
вторые сутки исследования. В варианте среднего уровня загрязнения субстрата 
отмечена почти 95% гибель всех дождевых червей к концу эксперимента. В 1 
сутки исследования смертность составила 4,8-3,9шт, на третий день показатель 

 
10 
вырос  до  7,6-7,3,  на  пятый  9,6-10  шт.  Известно,  что  гибель  особей  червей 
связывают с накоплением тяжелых металлов в тканях червей. 
С  целью  изучения  порога  токсичности  минеральных  удобрений  на 
дождевых червей был поставлен лабораторно-вегетационный опыт. Для оценки 
влияния  минеральных  удобрений  на  жизнедеятельность  дождевых  червей 
использовали  сосуды.  Почва  для  лабораторно-вегетационного  исследований 
была просушена и просеяна через сито с ячейкой 5 мм. Влажность доводили до 
70 %. К почве для питания червей добавляли ферментированный конский навоз 
из  расчета  20  %  от  общей  массы.  Полученный  субстрат  перемешивали.  В 
экспериментах  использовались  половозрелые  особи  дождевого  червя 
«Старатель»из  маточной  популяции.  Червей  вносили  по  10  особей  в  сосуд. 
Семена  томата  были  посеяны  в  каждую  емкость  по  5  штук[2:  177].  Опыт 
поставили  в  4  вариантах  и  3  повторностях.  Схема  опыта  представлена  на 
рисунке 1. 
 
 
 
 
 
Рисунок 1- Схема закладки лабораторно-вегетационного опыта 
 
В  качестве  стимулятора  были  взяты  стимулятор  роста  для  растений 
суспензия  хлореллы.  А  в  качестве  минерального  удобрения  (МУ)  были  взяты 
аммиачная селитра, д.в. 34,4. Доза из расчета 30 г на 1 м
2
. 
Было  проведено  фенологическое  наблюдение.  Результаты  фенологического 
наблюдения представлены в таблицах 3 и 4. 
Таблица 3 – Фенологическое наблюдение лабораторно-вегетационного опыта 
№  Варианты опыта  
День 
посева 
Среднее значение  
Появление всходов 
Ветвление  
Дата  
Кол-во 
растений, 
шт 
Дата 
Высота 
растени
я, 
см 
5  Контрольный 
Томат+д.ч. 
4.02.16 
9.02.16 
2,0 
26.02.16 
36,9 
6  Томат + МУ+д.ч. 
 
4.02.16 
9.02.16 
2,0 
25.02.16 
42,5 
7  Томат 
+ 
стимулятор+д.ч. 
 
4.02.16 
8.02.16 
3,7 
25.02.16 
37,2 
8  Томат + МУ 
+стимулятор+д.ч. 
 
4.02.16 
8.02.16 
4,3 
25.02.16 
40,8 
Примечание: МУ-минеральное удобрение. Д.ч. – дождевые черви 
Томат + МУ 
+стимулятор+ 
д.ч. 
Томат + 
стимулятор+ 
д.ч. 
Томат+ 
МУ+д.ч. 
Контрольный 
Томат+д.ч. 

 
11 
По  результатам  фенологического  наблюдения  первые  всходы  взошли  в 
вариантах  томат  +  МУ  +  стимулятор  и  томат  +  стимулятор.  Фаза  ветвления 
наступила через 17 дней после первых всходах растений. Лучший результат по 
высоте растений выявлен в варианте, где добавлена аммиачная селитра, высота 
достигла до 42,5 см.   
Существует  множество  микроорганизмов  и  животных,  создающих почву. 
Но  не  будет  преувеличением,  сказать,  что  дождевые  черви  являются  самыми 
главными  участниками  процесса  создания  плодородного  слоя  почвы.  Следует 
отметить,  что  копролиты  дождевых  червей  из-за  более  высокого  содержания 
многих  веществ,  в  сравнении  с  окружающей  почвой,  быстро  заселяются 
бактериями,  грибами,  а  позднее  –  другими  беспозвоночными,  которые  также 
участвуют в почвообразовании. И основная заслуга в создании гумусного слоя 
принадлежит  червям. Поступающие  в  почву  химические  соединения 
накапливаются  и  приводят  к  постепенному  изменению  химических  и 
физических  свойств  почвы,  снижают  численность  живых  организмов, 
ухудшают ее плодородие [3:48]. 
В  конце  опыта  подсчитывали  коконы.  Коконы  изымались  и  помещались 
для инкубации в чашки Петри с субстратом (по 10 грамм навески на чашку) на 
7 дней. Через 7 дней содержимое чашек проверяли. В таблице 4 представлены 
результаты исследований репродуктивности червей.  
 
Таблица  4  –  Влияние  минерального  удобрения  на  жизнедеятельность  и 
репродуктивные показатели дождевых червей.  
 
Варианты 
исследований 
Д.ч. 
«Старатель», 
шт 
Среднее значение 
Коконы, 
шт 
Количество  
вымерших 
кокнов,  
шт 
Количество живых 
коконов от общего 
числа коконов, 
% 
Контрольный 
Томат+д.ч. 
10 
160 
12 
93 
Томат + МУ+д.ч. 
10 
160,6 
11 
94 
Томат + 
стимулятор+д.ч. 
10 
160 
14 
92 
Томат + МУ 
+стимулятор+д.ч. 
10 
159,6 
13 
92 
 

 
12 
По результатам наблюдений больше девяносто процента коконов выжили, 
так  как  минеральные  удобрения  и  стимуляторы  не  влияет  и  не  токсичны  для 
жизнедеятельности дождевых червей. 
Проведенные  исследования  позволяет  сделать  вывод,чтоизбыточное 
количество тяжелых металлов загрязняет почву и угнетающе действует на рост 
микроорганизмов,  снижает  урожай  растений.  До  тех  пор,  пока  тяжелые 
металлы  прочно  связаны  с  составными  частями  почвы  и  труднодоступны,  их 
отрицательное влияние на почву и окружающую среду будет незначительным.