Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ақмола облысының Әкімдігі

 
35 
МЕТАН ТҤЗІЛУДІҢ ЖОҒАРЫЛАУЫНА БЕЛСЕНДІРІЛГЕН КӚМІРДІҢ 
ТҤРЛІ ӚЛШЕМІМЕН ОРГАНИКАЛЫҚ ЖҤКТЕМЕ 
ЖЫЛДАМДЫҒЫНЫҢ ӘСЕРІН ЗЕРТТЕУ 
Кайпова Ж.Н., Сатаев М.И., Муталиева Б.Ж. 
 М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті,  
Тәуке хан 5, Шымкент қ, Қазақстан 
zhanar.kaipova@mail.ru
 
 
Кіріспе  
Қоршаған  ортаның  ластануының  жоғарылауы,  атмосфераның  жылу  тепе 
теңдігінің  бұзылуы  жаһандық  климаттың  ӛзгеруіне  алып  келуде.  Энергияның 
жетіспеушілігімен жанармай қорларының шектелуінің артып келе жатқандығы 
дәстүрлі  емес  және  қайта  ӛңделетін  энергия  түрлерін  сӛзсіз  кеңінен 
пайдалануды кӛрсетуде.  
Биомасса  –  қайта  ӛңделетін  және  жинақталатын  ірі  масштабты 
энергияның  ең  арзан  түрі.  Жер  бетіндегі  биомассаныі  жылдық  жиналуы  200 
млрд.  т,  яғни  эквивалентті  түрде  3х10
21
  Дж  энергияны  құрайды.  Жылу 
энергиясына,  электр  энергиясына  қарапайым  айналу  үшін  табиғи  жанармай 
алуға  арналған  биомасса  энергиясының  түрлену  жүйесі  жетерліктей  әр  түрлі 
болып  табылады.  Осыған  қарамастан,  биомассаның  сұйық  және  газ  тәріздес 
жанармайға  айналдыруғы  арналған  технологиямен  барлық  әдістерін 
жетілдіруге арналған үлкен қоры бар.  
Анаэробтық  ашыту  ауыл  шаруашылығы  үшін  тиімді  ӛңделетін 
органикалық  қалдықтардан  метан  түріндегі  биоэнергияны  алу  әдісі  тиімді 
әдістердің  бірі  болып  табылады.  Бұл  технологияның  қоршаған  ортаға  тигізер 
пайдасына жеке кӛз жеткізген адамдар арасында да ӛз жақтастары артуда [1-5]. 
Жалпы,  анаэробтық  метаногенез  гидролизге,  қышқыл  түзуші  фазаға, 
ацетогенезбен  метаногенезге  жұмылдырылған  бірнеше  микроағзалар  тобымен 
жүзеге  асырылады.  Гидролиздік  фазада  –  Bacteroides,  Propioni-bactrium, 
Sporobacterium,  Megasphaera  бактериялар  тобына  жататын  гидролитикалық 
микроағзалар макромолекулалық заттарды ӛте майда молекулаларға ыдырайды; 
қышқыл түзуші фазада – гидролиз ӛнімдері түрлі факультативтік және міндетті 
анаэробтық  бактериялардың  (Clostridium,  Ruminococcus    және  т.б.  түрлері) 
қатысымен  қарапайым  заттарға  (қышқылдар,  спирттер,  кӛмірсутек  диоксиді  – 
CO
2
,  сутек  –  H
2
)  ыдырайды;  ацетогендік  фазада  –  Desulfovibrio, 
Aminobacterium,  Acidaminococcus  бактериялар  түрінінің  кӛмегімен  сірке 
қышқылы,  кӛмірқышқыл  газы  және  сутек  түзіледі,  сонымен  қатар, 
метаногенезде  –  кӛмірқышқыл  газымен  сутектің  қоспасынан  немесе  сірке 
қышқылынан  метан  түзіледі;  жанама  ӛнім  болып  кӛмірқышқыл  газы  (CO
2
) 
табылады. Белсенді метаногендер ашудың екінші фазасында – қышқыл түзуші 
фазада  байқалады,  дегенмен,  Archaeae  метаногенінің  мӛлшері  метаногендік 
фазада  жоғарылайды.  Methanobacterium,  Methanospirillum,  Methanosarcina 

 
36 
бактериялардың  негізгі  түрлері  болып  табылады,  олардың  ӛнімділік  мерзімі  5 
күннен 16 күн аралығында [6]. 
Олардың 
арасында 
электрондардың 
электронды 
тасымалдағыш 
тудыратын,  екіншілік  ашитын  бактериялармен  түраралық  ауысуы,  яғни  сутек 
және  формиат,  Аrchaea  метаногені  сияқты  бактериялар  анаэробтық 
метаногенездің  тиімділігін  анықтауда  маңызды  роль  атқарады.  Дегенмен, 
синтроптық  бірлестіктерде  микроағзалардың  екі  тобының  арасында  ауытқу 
жүзеге асады, соның салдарынан жүйенің тұрақсыздығы туындайды. Сонымен 
қатар,  анаэробтық  бактериялар  нашар  ӛсетін  микроағзалар  болып  табылады, 
яғни  анаэробтық  ашу  жүйесі  ең  негізгі  мәселелердің  біріне  ие  –  ол  алғашқы 
үрдістің  ұзақ  басталуы  және  лезде  түйіршіктелудің  қиындығы.  Сонымен, 
жоғары  жылдамдықты  анаэробтық  реакторлардың  бәсекеге  қабілеттілігін 
ұлғайтудың  негізгі  параметрлерінің  бірі  болып  алғашқы  кезеңдегі  басталу 
уақытының  қысқаруы  табылады.  Пластмасса,  керамикалық  және  кӛміртекті 
материал  сияқты  кеуекті  ортаның  болуы  микроағзалардың  жеңіл  реттелуіне 
және кедірлі бетте жинақталуына кӛмектеседі [7, 8]. Осындай материалдардың 
арасында бактериялар кӛміртекті материалдарды жӛн кӛреді.  
Адсорбциялық  қабілетіне  байланысты  белсендірілген  кӛмір  метаногенез 
жүйесіне  органикалық  жүктеме  әсерін  тӛмендетуге  кӛмектеседі.  Жақын 
арадағы  зерттеулерде  аталып  ӛткендей,  мӛлшерленген  белсендірілген  кӛмір 
электрондардың  түраралық  алмасуын  жеңілдету  үшін  пайдаланылған  [9,  10]. 
Осылайша,  кӛміртекті  материалды  анаэробтық  реакторға  енгізу  стратегиясы 
бактериялармен  метаногендердің  арасындағы  синтроптық  бірлестіктің 
нығаюына  және  органикалық  жүктеменің  жылдамдығының  жоғары  кезіндегі 
биореактордың тиімділігін жақсартуға кӛмектесуі мүмкін.  
Соған 
қарамастан, 
бактериялардың 
жинақталуы 
қосалқы 
материалдырдың  сипаттамасына  байланысты  болады.  Бактериялар  кедірлі 
бұдырлы беттерде, диаметрі бірнеше ондық микронмен ӛлшенетін тесіктері бар 
беттерде  жинақталады  [11].  Анықталғандай,  микробтық  қауымдастықмен 
анаэробтық  тұнба  ӛткізгішітігі  арасында  ішкі  байланыс  бар  [12].  Осылайша, 
түрлі  мӛлшердегі  кӛміртекті  материалдарда  микробтардың  селективті 
жинақталуы  және  субстраттың  түрлі  жылдамдықта  органикалық  жүктелуі 
зерттелді.  
Зерттеу әдістері 
1.  Биореактор.  Кӛлемі  250  м
3
  кеңейтілген  биогаз  қондырғысы 
пайдаланылды,  онда  үш  зерттеу  жасалды,  оның  бірі  бақылаушы  сынама. 
Қоректік  орта  ретінде  түрлі  тұздардың  қоспасы  пайдаланылды,  K
2
HPO
4
, 
KH
2
PO
4 
және басқалар, сонымен қатар, микроағзалардың ӛсуі үшін ашытқылар 
экстракті  пайдаланылды.  Оңтайлы  құрамы  авторлармен  бірге  алдын  ала 
дайындалған  [13].  Метаногенді  бактериялар  мәдениеті  ӛлшемі  түрлі 
белсендірілген кӛмір беттеріне жабысады. рН ортаны 7,2 асырмай Na
2
CO
3
 және 
HCl ерітінділерін қосу арқылы ұстап тұрды. Температуралық үрдісін 35
0
С ұстап 
тұрды. Зерттеуді талдау органикалық жүктеменің – 2,04 ; 2,9; 4,0; 7,0; 10,2 түрлі 
жылдамдығы кезінде жүргізілді.  

 
37 
2.  Қалдықтарды  ашытуға  дайындау.  Қалдықтарды  дайындау  үшін 
92%-ға дейін ылғалдандырылған массасы 7500кг сынама алынды.  
Ашыту.  Белсендірілген  кӛмірдің  бетіне  шамалы  себілген  метантүзуші 
бактериялардың  мәдениетімен  дайындалған  қалдықтарды  реакторға  енгізді. 
Ашыту жүйесі кезінде оңтайлы температурамен рН ортаны 7,2 асырмай Na
2
CO
3
 
және HCl ерітінділерін қосу арқылы ұстап тұрды.  
3.  Метандық  ашудан  кейінгі  газдарды  талдау.  Метандық  ашу 
жүйесінің  белсенді  жұмыс  жасауын  анықтау  үшін  түзілген  газдарға  талдау 
жасалды,  биогаздың  мӛлшерін  сумен  ығыстырып  шығару  арқылы,  ал  оның 
құрамын  жылуӛткізгіштік  детекторы  бар  газды  хроматография  кӛмегімен 
анықтады.  Әрбір  48  сағат  сайын  реакторға  енгізілетін  балғын  субстратты 
беруден  алдын,  әрбір  реактордағы  сұйықтық  сынамасынан  рН,  жалпы 
органикалық  кӛміртек  және  АРНА  стандартты  әдісіне  сай  ұшқыш  майлы 
қышқыллдары анықталды [14]. Жалпы азот Кьельдаль әдісімен анықталды [15], 
белсендірілген кӛмірге жабысқан микроағзалар сканерлеуші микроскоп арқылы 
анықталды.  
0
20
40
60
80
100
120
0
10
20
30
40
50
Ско
ро
сть
 про
изводст
ва биога
за
, мл/д
Время, дни
 
ПАС
 
ГрАС
 
Контроль
 
Сурет 1. Органикалық жүктеменің түрлі жылдамдықтағы реактордағы 
ӛнімділігі (бӛлініп шығатын биогаздың кӛлемі бойынша), I- 0-10 күндер СОЗ 
2,04; II– 10-50 күндер СОЗ 2,9; III – 50-80 күндер СОЗ 5,0; IV – 80-100 күндер 
СОЗ 10,2. 
 
Жұмысшы  кӛлемі  250  м
3
  кеңейтілген  лабораториялық  қондырғының 
оңтайлы  органикалық  жүктемесі  гидравликалық  тұрғызу  уақыты  33  күн,  ары 
қарай  2,9;  5,0;  10,2  дейін  ұлғайту  биогаздың  түзілуімен  оның  құрамындағы 
метанның  мӛлшерінің  азаюына  алып  келеді.  Дегенмен,  түрлі  ӛлшемдегі 
(түйіршіктелген  және  ұнтақталған)  белсендірілген  кӛмірді  пайдалану  арқылы 
метаногенезге  әсер  етіп,  биогаздың  және  оның  құрамындағы  метанның 
мӛлшерін ұлғайту мүмкіндігі бар екендігін айта кетуге болады.  
 
 
Уақыты, күндер 
Б
ио
газ
 ө
нд
ір
ісін
ің
 ж
ылд
амд
ы
ғы, мл
\к
 
ҰБК 
ТБК 
Бақылаушы 

 
38 
 
0
20
40
60
80
100
0
20
40
60
80
Соде
ржа
ние метана,
 %
Время, дни
 
ПАУ
 
ГрАУ
 
Контроль
 
Сурет 2. Органикалық жүктеменің түрлі жылдамдықтағы реактордағы 
ӛнімділігі (биогаздағы метанның пропорциясы бойынша), I- 0-10 күндер СОЗ 
2,04; II– 10-50 күндер СОЗ 2,9; III – 50-80 күндер СОЗ 5,0; IV – 80-100 күндер 
СОЗ 10,2. 
0
20
40
60
80
100
-10
0
10
20
30
40
50
60
70
80
Соде
ржа
ние диок
сида 
угл
ер
од
а, 
%
Время, дни
 
ПАУ
 
ГрАУ
 
Контроль
 
Сурет 3. Органикалық жүктеменің түрлі жылдамдықтағы биогаздағы 
кӛмірқышқыл газының мӛлшері, I- 0-10 күндер СОЗ 2,04; II– 10-50 күндер СОЗ 
2,9; III – 50-80 күндер СОЗ 5,0; IV – 80-100 күндер СОЗ 10,2. 
 
Осылайша, белсендірілген кӛмірдің беткі қабатына жабыстырылған метан 
түзуші  бактериялар  мәдениетінің  әсері  метаногенезде  айтарлықтай  байқалады 
және  белсендірілген  кӛмірдің  әсер  етуі  кезіндегі  органикалық  жүктеменің 
жылдаымдығының  ӛсуі  биогаздың  және  оның  құрамындағы  метанның 
Уақыты, күндер 
М
ет
ан
ны
ң 
м
өл
шері
, %
 
 
ҰБК 
ТБК 
Бақылаушы 
ҰБК 
ТБК 
Бақылаушы 
Уақыты, күндер 
К
өмір
қыш
қыл газын
ы
ң 
м
өлшері
, %
 

 
39 
мӛлшерінің  ұлғаюына  алып  келеді.  Оны  бақылаушы  сынамамен  салыстырып 
анықтауға  болады.  Себебі,  органикалық  жүктеменің  жылдамдығының  ӛсуі 
биогазбен ондағы метанның мӛлшерінің азаюына алып келеді. Сонымен қатар, 
биогаздың  бӛлініп шығуын  алдын  ала мӛлшерлеп  майдаланған белсендірілген 
кӛмірге  жабыстырылған  бактериялар  мәдениетімен  алу  жұмыстарын  зерттеу 
бойынша  мағлұматтар  ӛте  аз,  сондықтан  бұл  аудандағы  зерттеу  жұмыстары 
ӛзекті және қайта ӛңделетін энергия кӛздері технологиялары үшін келешегі бар 
болып табылады.  
 
Әдебиеттер: 
 
1.
 
Шеина О.А., Сысоев В.А. // Биохимия процесса производства биогаза как 
альтернативного источника энергии // Вестник ТГУ. – 2009. – Т.14, вып.1. – С. 
73-76. 
2.
 
Renewable  Energy  &  Energy  Efficiency  Partnership  (REEEP)  //  Fresh  Wind 
from Kazakhstan: New Renewable Energy Law. - 2009.  
3.
 
Миндубаев  А.З.,  Белостоцкий  Д.Е.,  Минзанова  С.Т.,  Миронов  В.Ф., 
Алимова  Ф.К.,  Миронова  Л.Г.,  Коновалов  А.И.  //  Метаногенез:  биохимия, 
технология,  применение  //Ученые  записки  Казанского  государственного 
университета. Естественныенауки. – 2010. – Т.152, кн.2. – С. 178-191. 
4.
 
Yang  S.S.,  Liu  C.M.,  Liu  Y.L.  Estimation  of  methane  and  nitrous  oxide 
emission from animal production sector in Taiwan during // Chemosphere. – 2003. – 
V.52, №8. – P. 1381-1388. 
5.
 
Морозов 
Н.М. 
Направления 
рационального 
использования 
энергетических ресурсов в животноводстве // Техника и оборудование для села. 
– 2004. - №4. – С.3-5. 
6.
 
ПанцхаваЕ.С.,  ДавиденкоЕ.В.  Метангенерация  твердых  органических 
отходов городов // Биотехнология, 1990, № 4. - С. 49 -52. 
7.
 
Fernández,  N.,  Montalvo,  S.,  Fernández-Polanco,  F.,  Guerrero,  L.,  Cortés,  I., 
Borja,  R.,Sánchez,  E.,  Travieso,  L.,  2007.  Real  evidence  about  zeolite  as 
microorganismsimmobilizer in anaerobic fluidized bed reactors. Process Biochem. 42 
(4), 721–728. 
8.
 
Kindzierski, W.B., Gray, M.R., Fedorak, P.M., Hrudey, S.E., 1992. Activated 
carbon  andsynthetic  resins  as  support  material  for  methanogenic  phenol-
degradingconsortia—comparison 
of 
surface 
characteristics 
and 
initial 
colonization.Water Environ. Res. 64 (6), 766–775. 
9.
 
Liu,  F.,  Rotaru,  A.-E.,  Shrestha,  P.M.,  Malvankar,  N.S.,  Nevin,  K.P.,  Lovley, 
D.R.,  2012.Promoting  direct  interspecies  electron  transfer  with  activated  carbon. 
EnergyEnviron. Sci. 5 (10), 8982–8989. 
10.
 
Luo, C., Lü, F., Shao, L., He, P., 2015.Application of eco-compatible biochar 
inanaerobic  digestion  to  relieve  acid stress  and promote  the selective colonizationof 
functional microbes. Water Res. 68, 710–718. 
11.
 
Kuroda,  M.,  Yuzawa,  M.,  Sakakibara,  Y.,  Okamura,  M.,  1988.Methanogenic 
bacteriaadhered to solid supports. Water Res. 22 (5), 653–656. 

 
40 
12.
 
Shrestha,  P.M.,  Malvankar,  N.S.,  Werner,  J.J.,  Franks,  A.E.,  Rotaru,  A.E., 
Shrestha,  M.,Liu,  F.,  Nevin,  K.P.,  Angenent,  L.T.,  Lovley,  D.R.,  2014.Correlation 
betweenmicrobial  community  and  granule  conductivity  in  anaerobic  bioreactors 
forbrewery wastewater treatment.Bioresour. Technol. 174, 306–310. 
13.
 
Муталиева  Б.Ж.,  Астафьева  Е.А.,  Бахов  Ж.К.,  Сахова  Г.Н.  и  др. 
Питательная 
среда 
для 
культивирования 
метаногенных 
микроорганизмов.Инновационный  патент  №30659от  18.11.2015  г.  на 
изобретение по заявке на патент РК № 2013/0669.1 от 20.05.2013 г. 
14.
 
APHA, AWWA, WEF, 1999. Standard Methods for the Examination of Water 
andWastewater 20th ed., Public Health. 
 
 
 
ВЫБОР ОПТИМАЛЬНЫХ РЕЖИМОВ ОКИСЛЕНИЯ КУКУРУЗНОГО 
КРАХМАЛА ГИПОХЛОРИТОМ НАТРИЯ НА ОСНОВЕ 
РЕГРЕССИОННОГО АНАЛИЗА 
 
Каманова С.Г., Полуботько О.В., Оспанкулова Г.Х.,  
Булашев Б.К., Байкенов А.Ӛ. 
ТОО «Казахский научно-исследовательский институт переработки 
сельскохозяйственной продукции», г. Астана 
kamanovasveta@mail.ru 
 
Крахмал  –  продукт,  который  находит  применение  в  различных  областях 
нашей  жизни.  Крахмал  и  крахмалопродукты  выпускаются  примерно  в 
одинаковых  долях  как  для  использования  в  технических  целях,  так  и  для 
применения в пищевой промышленности. 
Нативные  и  модифицированные  крахмалы  улучшают  потребительские 
характеристики  продуктов  и  поэтому  находят  широкое  применение  при 
изготовлении  хлебобулочных  изделий,  готовых  блюд,  молочных  продуктов  и 
других продуктов питания. 
Один  из  типичных  примеров  -  применения  модифицированного  и 
нативного  крахмала  при  производстве  бумаги,  картона,  в  текстильной 
промышленности,  а  также  для  компонентов  строительных  материалов, 
детергентов  и  косметических  средств  которые  принимают  потребительские 
свойства  только  при  добавлении  крахмала  [1:  44].  Для  окисления  крахмала 
можно  использовать  множество  видов  окислительных  реагентов,  такие  как 
периодат [2: 993], гипохлорит [3: 371,4: 211] и гидроксил пероксид [5: 1440]. 
Окисление  крахмала  гипохлоритами  –  один  из  наиболее  широко 
применяемых 
способов 
производства 
модифицированного 
крахмала. 
Гипохлорит  является  наиболее  распространенным  окислителем  крахмалов  в 
промышленном  масштабе  во  всем  мире,  из-за  его  эффективного  действия 
окисление проходит даже в отсутствии катализатора [6: 22].  
 

 
41 
Материалы и методы 
Проведены  исследования  по  получению  окисленного  крахмала  для 
технических  целей,  соответствующего  BY  190239501.780-2010  «Крахмал 
окисленный. Технические условия».
 
В  качестве  сырья  для  получения  окисленных  крахмалов  был  выбран 
кукурузный  крахмал,  соответствующий  требованиями  ГОСТ  Р  51985-2002 
«Крахмал  кукурузный.  Общие  технические  условия»,  в  качестве  окислителя 
гипохлорит натрия (NaOCl) концентрации 0,8%, в качестве ускорителя Fe
2
SO
4 
в 
концентрации 0,05%.
.
 Основным показателем, определяющим технологические 
свойства окисленного крахмала, был выбран такой показатель как вязкость.  
Водородный  показатель  определяли  рН  метр  фирмы  Mettler  Toledo, 
реакцию  окисления  проводили  в  химическом  реакторе  LR  1000  basiс  фирмы 
IKA,  предназначенного  для  воспроизведения  и  оптимизации  химических 
реакционных  процессов,  вязкостные  свойства  окисленных  крахмалов 
определяли на вискозиметре ВЗ-246. 
Результаты исследований и их обсуждение 
Для  проведения  исследований  по  установлению  функциональной 
зависимости  между  вязкостью  у  (зависимая  переменная)  и  независимыми 
переменными:  количество  окислителя  (х1),  количество  катализатора  (х2), 
температура (х3), рН (х4), время окисления (х5). 
С  этой  целью  проведен  регрессионный  анализ  по  пяти  факторам  и  трем 
уровням с помощью встроенных функций анализа данных стандартного пакета 
Miсrosoft Exсel 2007 (таблица 1).  
 
Таблица  1  –  Факторы  и  уровни  параметров  окисления  кукурузного  крахмала 
гипохлоритом натрия  
 
Фактор 
Уровень 
1 
2 
3 
Количество окислителя, % (х1) 
0,8 
1,0 
3,0 
Количество катализатора, % (х2)  0,01, 0,05, 0,1 
0,01, 0,05, 0,1 
0,01, 0,05, 0,1 
Температура, 
0
С (х3) 
35, 40, 50 
35, 40, 50 
35, 40, 50 
рН (х4) 
2, 6, 7, 8, 9, 10 
2, 6, 7, 8, 9, 10 
2, 6, 7, 8, 9, 10 
Время окисления, мин. (х5) 
30, 45, 60 
30, 45, 60 
30, 45, 60 
 
Статистические  параметры  регрессии  представлены  в  таблицах  2,3  и  4. 
Проведена  математическая  обработка  135  проб  окисленного  крахмала, 
достоверность  результатов,  представленных  в  таблицах,  обеспечивается 
значительным объемом экспериментальных данных.  
 
Таблица  2  –  Регреccионная  cтатиcтика  для  окисленного  гипохлоритом  натрия 
крахмала 
Коэффициенты регреccии 
Значения 
Множественный R 
0,629611971 
R-квадрат 
0,696411234 

 
42 
Нормированный R-квадрат 
0,369943365 
Стандартная ошибка 
2,219543909 
Наблюдения 
134 
 
При  рассмотрении  статистических  параметров  установлено  (таблица  2), 
что множественный R, выражающий абсолютную величину корреляции между 
зависимой  переменной  y  и  независимыми  переменными  x,  равен  0,87967,  что 
говорит о зависимости между данными переменными. 
По  величине  коэффициента  детерминации  (R
2
)  определяют,  с  какой 
точностью полученное регрессионное уравнение описывает экспериментальные 
данные. Данный коэффициент может принимать различные значения. Так, при 
R
2
=1 имеется функциональная зависимость, при R
2
=0 зависимость отсутствует. 
В наших исследованиях установлено, что R
2
=0,77582, что характеризуется как 
достаточно  высокое  значение,  т.е.  модель  уравнения  хорошо  описывает 
процесс. 
Дисперсионный  анализ,  представленный  в  таблице  3,  оценивает  общее 
качество  полученной  модели,  ее  достоверность  по  уровню  значимости  F  – 
распределения (критерий Фишера). 
 
Таблица  3  -  Диcперcионный  анализ  для  окисленного  гипохлоритом  натрия 
крахмала 
Наименование 
df 
SS 
MS 
F 
Значимоcт
ь F 
Регреccия 
5 
417,370738
1 
83,4741476
3 
21,1804178
6 
0,000217 
Остаток 
129 
635,502396
2 
4,92637516
4 
 
 
Итого 
134 
1052,87313
4 
 
 
 
 
Следующим этапом математической обработки полученных данных стоит 
установление  значения  коэффициентов  модели  уравнения.  Они  определяются 
из  таблицы  3,  где  Y-пересечение  -  свободный  член  уравнения.  В  строках 
переменных х1,х2, х3, х4, х5 - значения коэффициентов этих переменных.  
С  помощью  критерия  Стьюдента  проверяем  значимость  полученных 
коэффициентов  уравнения  регрессии.  В  столбце  Р-значение  приводится 
достоверность отличия данных коэффициентов от нуля. В случае, когда р>0,05, 
коэффициент  может  считаться  нулевым.  Это  означает,  что  соответствующая 
переменная  практически  не  влияет  на  зависимую  переменную  и  коэффициент 
может быть убран из уравнения. 
 
 
 

 
43 
Таблица  4  –  Диcперcионный  анализ  для  окиcленного  гипохлоритом  натрия 
крахмала  
 
Факторы 
Коэффициент
ы 
Cтандартная 
ошибка 
t-cтатиcтика 
P-Значение 
Y-переcечение 
14,26719368 
1,578809269 
9,036679704 
0,000021 
Х1 (время, мин)       45 
-0,002176101 
0,015687323 
-0,138717155 
0,0008898 
Х2  (рН)                      7 
0,680667318 
0,07939997 
8,572639503 
0,002612 
Х3 
(количеcтво 
катализатора, %)     0,05 
-15,11606001 
0,0220500522 
-2,8955193 
0,004447131 
Х4 
(количеcтво 
окиcлителя, %)         1,0 
0,03 
0,001232 
-0,11511 
0,00212 
Х5 (температура,
0
C) 50 
-0,046964361 
0,030641052 
-1,532726753 
0,0001277 
 
Как  видно  из  таблицы  4,  Р-значение  для  коэффициента  х1  (время,  мин) 
равно 0,0008,  для  х2  (рН) равно 0,02612,  для х3  (количество  катализатора,  %) 
равен 0,04, для х4 (количество окислителя) равно 0,00212, для х5 (температура, 
0
С)  равен  0,0001277.  Учитывая  вышеизложенное,  установлено,  что 
коэффициенты  х1,  х2,  х4  и  х5  значимы  для  уравнения  регрессии,  т.к.  их 
значения меньше 0,05 и они влияют на вязкость окисленного крахмала. Данные 
таблицы 4 также свидетельствуют о том, что численное значение коэффициента 
х3  равное  0,4  превышает  0,05,  т.е.  он  не  влияет  на  полученное  уравнение 
регрессии и может быть исключен.  
В результате получено следующее уравнение регреccии: 
Для окиcленного гипохлоритом натрия крахмала: 
14,3-0,002*Х1+0,68*Х2-15,11*Х3+0,03*Х4-0,03*Х5, где 
Х1- время реакции, мин. 
Х2 – рН;  
Х3 - количеcтво катализатора, %; 
Х4 - количеcтво окиcлителя, %; 
Х5 - температура, 
0
C; 
Доcтоверноcть уравнения cоcтавила R
2
=69%. 
Выводы 
В  результате  проведенных  исследований  на  основе  диcперcионного  и 
регреccионного  анализов  установлено,  что  полученные  уравнения  дают 
cоглаcованные  результаты,  т.е.  доcтоверноcть  уравнения,  cоcтавляющая  69%, 
подтверждает  возможность  использования  для  прогнозирования  степени 
окисления (вязкоcти) окисленного крахмала гипохлоритом натрия. 
 
Литература: 
 
1
 
Д-р  Хольм  Ульбрихт,  Йорн  Фритценвалдер  Новое  производство  для 
получения  пшеничного  крахмала  //  Пищевая  промышленность  научн.  произв. 
журнал. – 2010. - №6. С. 44-45. 

 
44 
2
 
R.P.  Tang,  Y.M.  Du,  L.H.  Fan  Dialdehyde  starch-crosslinked  chitosan 
films  and  their  antimicrobial  effects  Journal  of  Polymer  Science  Part  B:  Polymer 
Physics, 41 (2003), p. 993  
3
 
P.  Forssell,  A.  Hamunen,  K.  Autio,  P.  Suortti,  K.  Poutanen  Hypochlorite 
oxidation of barley and potato starch Starch/Stärke, 47 (1995), p. 371  
4
 
D.S.  Kuakpetoon,  Y.J.  Wang  Characterization  of  different  starches 
oxidized by hypochlorite Starch/Stärke, 53 (2001), p. 211 
5
 
N.  Wang,  J.G.  Yu,  X.F.  Ma  Preparation  and  characterization  of 
thermoplastic  starch/PLA  blends  by  one-step  reactive  extrusion  Polymer 
International, 56 (2007), p. 1440 
6
 
Laboratory  of  Industrial  Chemistry  and  Reaction  Engineering  Process 
Chemistry  Centre  Department  of  Chemical  Engineering,  Аbo  Akademi  University, 
Аbo 2013, р. 22. 
 
 
 
ЖҤГЕРІ МЕН СОЯ АРАЛАС ЕГІСТІГІНІҢ ӚНІМДІЛІГІ МЕН 
САПАСЫНА ӘР ТҤРЛІ ТЫҢАЙТУ ЖҤЙЕЛЕРІНІҢ ӘСЕРІ 
 
Қараева Қ.О., Елешев Е.Р., Умбетов А.К. 
Қазақ ұлттық аграрлық университеті, Алматы қ. 
karliga_89@mail.ru
 
 
Кіріспе.  Отандық  және  шетелдік  ауыл  шаруашылығы  ғылымындағы 
жетістіктердің  бірі  -ауыл  шарауашылығы  дақылдарының  ӛнімділігін  арттыру 
мақсатында  микроэлементтерді  пайдалануы  болып  табылады  [1].  Ауыл 
шаруашылығы  дақылдарының  қоректену  режимі  мен  кӛптеген  химиялық 
элементтердің  физиологиялық  маңыздылығын  терең  зерттеу    нәтижесінде 
соңғы  жылдары  микроэлементтерге  деген  қызығушылықтың  артқандығы 
байқалады.  Жоғары  концентрациялы  тыңайтқыштарды  пайдалану  және 
дақылдардың 
сапалы 
сорттары 
мен 
жоғары 
дозалы 
минералдық 
тыңайтқыштардың 
пайдаланудың 
әсерінен 
топырақ 
құрамындағы 
микроэлементтердің  жетіспеушілігі  арта  бастайды.  Сонымен  қатар,  ауыл 
шаруашылық  дақылдарды  жоғары  дәрежеде  химизацияланған  ортада  ӛсіру 
әсерінентопырақтағы  макро  және  микроэлементтердің  шығымы  артатындығы 
да  белгілі.  Жоғарыда  келтірілген  мәселелердің  барлығы  ауыл  шаруашылығы 
дақылдарын  ӛндіруде  микроэементтерді  де  пайдалану  керек  екендігін 
кӛрсетеді.    Агрохимия  саласында  микроэлементтерді  ауыл  шаруашылығы 
саласында  зерттеу  кӛптеген  елдерде  жүргізіліп  жатыр:  Үндістан,  Швеция, 
Ұлыбритания,  Франция,  Канада,  Германия,  Польша,  Болгария,  Чехословакия 
және АҚШ.  
Материалдар  мен  әдістер.  Зерттеу  жұмысы  Алматы  облысы, 
Еңбекшіқазақ  ауданының  солтүстік-батысында  орналасқан  Қазақ  ұлттық 
аграрлық  университетінің  "Агроуниверситет"  оқу-тәжірибелік  станциясында 

 
45 
жүргізілді.  Зерттеу  жүргiзген  аймақтың  климаты  ӛте  континенталді.  Қысы 
жұмсақ, кӛктем суық әрi ылғалды. Жазы құрғақ және ыстық болып, жылы және 
ұзақ  күзге  бiртiндеп  ауысады.  Топырағы-  шалғынды-  қара  қоңыр, 
гранулометриялық  құрамы-  ауыр  құмбалшықты.  Шалғынды-  қара  қоңыр 
топырақтардың  құрамындағы  гумус  мӛлшері  4,46-4,49%,  ал  жалпы  азот  және 
фосфордың  қамтамасыз  ету  дәрежесі  тӛмен,  сәйкесінше,  0,12  және  0,14-019% 
аралығында. Калийдің осы топырақтағы қамтамасыз ету дәрежесі жоғары.  
Кӛптеген  ғалымдардың  зерттеу  нәтижелері  микроэлементтердің  ауыл 
шаруашылығы  ӛнімділігі  мен  сапасына  тиімді  әсер  ететіндігін  дәлелдеген. 
Микроэлементтердің  тиімділігі  минералдық  тыңайтқыштардың  толық 
мӛлшерін  пайдаланғанда  және  агротехникалық  шараларды  дұрыс  жасаған 
жағдайда  ӛзінің  оң  әсерін  тигізетіндігі  кӛрсетілген.  Мысалы,  молибден 
микроэлементі  дақылдың  әсіресе,  шалғынды-қара  қоңыр  топырақ  жағдайында 
ӛсірілген  бұршақ  тұқымдас  ӛсімдіктердің  ӛсуі  мен  дамуына  тиімді  әсер  етеді. 
Сонымен  қатар,  бірқатар  отандық  және  шетелдік  ғалымдардың  ғылыми 
еңбектерінде  мырыш  микроэлементінің  ауыл  шаруашылығы  дақылдарына 
әсерін атап кӛрсеткен. Минералдық тыңайтқыштар мен мырыш микроэлементін 
үйлестіріп  бергенде  астық  дақылдарының  ӛнімділігі  6,3-20,9%,  ал  жүгері 
дақылының жасыл массасының ӛнімділігі 6-14% артқандығы кӛрсетілген.  
Жүгері  мен  соя  аралас  егістігінің  макро-  және  микротыңайтқыш  енгізу 
схемасы  тӛмендегідей:  1.  Бақылау,  2.  N
60
P
60
K
60
+Мо
1.5
,  3.  N
60
P
60
K
60
+Zn
2.5
,  4. 
N
60
P
60
K
60
+ Мо
1.5
+ Zn
2.5
, 5. N
120
P
120
K
120
+Мо
1.5
, 6. N
120
P
120
K
120
+Zn
2.5
, 7.N
120
P
120
K
120
+ 
Мо
1.5
+ Zn
2.5
.                                   
Тыңайтқыш  ретінде  қолданылды:  азот  тыңайтқыштарынан-  аммиак 
селитрасы - 34% N; фосфор тыңайтқыштарынан  – аммофос - 46% Р
2
О
5
, калий 
тыңайтқыштарынан  –  хлорлы  калий-  56%  К
2
О  және  микротыңайтқыштар- 
аммоний  молибдаты  (52  %  Мо),  мырыш  сульфаты  (  22%  Zn).  Фосфор  және 
калий  тыңайтқыштары  негізгі  топырақ  ӛңдеу  кезеңінде,  ал  азот  пен 
микротыңайтқыштарды себер алдында және үстеп қоректендіру кезеңінде, яғни 
жүгерінің 7-8 жапырақ пайда болған кезде берілді. 
Зерттеу  нәтижелері.Тыңайтқыштар-    ауыл  шаруашылығы  дақылдарының 
ӛнімділігін  жоғарылатуға  арналған  шаралардың  ең  бастыларының  бірі  болып 
табылады.  Сонымен  қатар,  ӛсімдіктіктің  қоректену  режимі,  оның  ӛсуі  мен 
дамуы, ӛнімділігі, репродуктивті мүшелерінде биофильді заттардың жиналуы да 
тыңайтқыштарға  байланысты.  Ауыл  шаруашылығы  дақылдарын  макро-  және 
микроэлементтермен  қамтамасыз  ету  арқылы  ӛнімділігімен  қоса  сапасын  да 
жоғарылатуға болады.    
Жүгері  мен  соя  дақылдарының  аралас  егістігінің  сүрлемдік  ӛнімділігі 
енгізілген  тыңайтқыштарды  бағалаудың  негізгі  кӛрсеткіші  болып  табылады. 
Соған  байланысты,  жүгері  мен  соя  дақылдарының  ӛнімділігіне  азот,  фосфор, 
калий тыңайтқыштарын  микроэлементтермен ұштастырып беру әсері тӛмендегі 
мәліметтерде кӛрсетілген (кесте 1, сурет 1).   
 

 
46 
Кесте 1. Жүгері мен соя аралас егістігінде дақылдардың тыңайтқыш әсеріне 
байланысты ӛнімділігі, ц/га (орташа 2014-2016жж.)  
 
Варианттар  
Жасыл масса ӛнімділігі, ц/га 
Қосымша ӛнім, ц/га 
2014  2015 
2016 
Орташ
а  
2014 
2015 
2016 
Орташа 3 
жылда 
1.Бақылау 
504,
3 
525,
8 
620,3 
550,1 
0 
0 
0 
0 
2.N
60
P
60
K
60
 
584,
7 
654,
1 
770,0 
669,6 
80,4 
128,
3 
149,7 
119,5 
3.N
60
P
60
K
60
+Мо
1.5                                                                                                   
 
632,
5 
725,
9 
700,0 
686,1 
128,2 
200,
1 
79,7 
136,0 
4.N
60
P
60
K
60
+Zn 
2.5
 
690,
8 
710,
5 
716,8 
706,0 
186,5 
184,
7 
96,5 
155,9 
5.N
60
P
60
K
60
+ Мо
1.5
+ 
Zn
2.5
 
730,
8  
820,
1  
894,2 
815,0 
226,5 
294,
3 
273,9 
264,9 
6.N
120
P
120
K
120
 
700,
0 
687,
4 
756,3 
714,5 
195,7 
161,
6 
192,3 
164,4 
7.N
120
P
120
K
120
+Мо
1.5
 
695,
8 
736,
8 
794,9 
742,5 
191,5 
211,
0 
136,0 
192,4 
8.N
120
P
120
K
120
+Zn 
2.5
 
702,
7 
754,
6 
722,3 
726,5 
198,4 
228,
8 
102,0 
176,4 
9.N
120
P
120
K
120
+ Мо
1.5
+ 
Zn
2.5
 
721,
3 
795,
1 
805,5 
773,9 
217,0 
269,
3 
185,2 
223,8 
 
0
100
200
300
400
500
600
700
800
900
1000
Жасыл масса өнімділігі, ц/га 2014
Жасыл масса өнімділігі, ц/га 2015
Жасыл масса өнімділігі, ц/га 2016
Жасыл масса өнімділігі, ц/га Орташа  
Қосымша өнім, ц/га 2014
Қосымша өнім, ц/га 2015
Қосымша өнім, ц/га 2016
Қосымша өнім, ц/га Орташа 3 жылда
Сурет 1. Жүгері мен соя дақылдарының тыңайтқыштар әсерінен ӛнімдігінің 
ӛзгерісі. (орташа 3 жылдық) 
 
 
Жүгері  мен  соя  дақылдарының  ӛнімділігі  ауа-райы  жағдайының 
қолайлылығына  байланысты  2014  және  2015  жылдарға  қарағанда  2016  жылы 
жоғары  дәрежеде  болды.  Бақылау  вариантында  620,3  ц/га,  макро-  және 
микротыңайтқыштармен  үйлестіріп  берген  варианттарда  805,5-894,2  ц/га 
аралығында  ауытқыған.  Ал,  2014  жылы  бақылау  вариантында  504,3  ц/га, 

 
47 
тыңайтылған  варианттарда  584,7-  730,8ц/га  аралығында,  2015  жылы 
сәйкесінше, 525,8 ц/га бақылау вариантында болса, тыңайтылған варианттарда 
654,1-820,1 ц/га аралығында ӛнімділік дәрежесін кӛрсетті.  
Ауыл 
шаруашылығы 
дамуының 
қарқындылығын 
арттыратын 
факторлардың  бірі  дақылдардың  сапасын  арттыру  болып  табылалы.  Мал 
шаруашылығында  малазықтық  дақылдарының  ӛнімділігімен  қатар  оның 
сапасын  да  арттыру  ӛте  жоғары  маңызға  ие.  Тыңайтқыштар  осы  мәселелерді 
шешуде,  соның  ішінде  ондағы  қоректік  элементтердің  мӛлшері,  жапырақ, 
сабағы  мен  репродуктивті  мүшелерінің  қатынасы  және  ӛсімдіктің  химиялық 
құрамына үлкен рӛл атқарады [2].  
Жүгері  мен  соя  аралас  егістігінде  олардың  сапасын  арттыру  үшін 
қоректену  ерекшеліктерін  реттеу  таза  монодақылды  егістікке  қарағанда  кӛп 
жұмыстарды қажет етеді. Бірақ макро және микротыңайқыштардың жүгері мен 
соя  дақылдарының  сүрлемдік  массасына  әсері  толық  зерттелмеген.  Сурлемдік 
массасының  құрамына  белок,  май  және  басқа  да  қоректік  заттар  жатады  [3]. 
Тыңайтқыштарды  ұтымсыз  пайдалану  мынадай  зиянды  жағдайларға  әкеп 
соқтыруы мүмкін: ӛсімдік құрамындағы макро және микро элементтердің ӛзара 
қатынасының  бұзылуы,  кейде  олардың  ӛсімдік  құрамында  кӛптеп  жиналуы, 
соған  байланысты  айтарлықтай  дәрежеде  жануарлар  мен  адам  денсаулығына 
қауіпті токсинді әсер етуі мүмкін.  
Әртүрлі  тыңайтқыштардың  кӛмегімен  ӛсімдік  бойындағы  ӛтетін  зат 
алмасу үрдістерін ӛзіміз қалаған бағытқа қарай ӛзгертуге болады, яғни ӛсімдік 
бойында жиналатын белок пен майдың мӛлшеріне, оның ӛнімділін жоғарылату 
мақсатында  ӛсімдіктің  химиялық  құрамына  т.с.с.  Аталған  мәселелерге 
байланысты малазықтық ӛнімдердің сапалық құрамы мен оның жиналуына әсер 
ететін  заттарды  қатаң  реттеп  отыру  қажет.Жүгері  мен  соя  дақылдарының 
сүрлемдік  массасының  сапасын  кӛтеру  мақсатында  енгізілген  макро-  және 
микротыңайтқыштардың әсері тӛменгі кестеде кӛрсетілген (кесте 2, сурет 2). 
 
Кесте  2  –  Жүгері  мен  соя  аралас  егістігінің  сүрлемдік  сапасына  макро- 
және микротыңайтқыштардың әсері ( орташа 2014-2016жж). 
Варианты  
Протеи
н,% 
Май
,% 
Клетчатка
,% 
АЭЗ
,% 
Күл,
% 
Са,
% 
Р,%  Кароти
н,% 
1.Бақылау 
10,5 
1,4 
27,5 
45,3 
3,6 
0,3 
0,35  28,5 
2.N
60
P
60
K
60
 
12,1 
2,1 
28,3 
47,5 
4,1 
0,4 
0,38  29,6 
3.N
60
P
60
K
60
+Мо 
1.5                                                                                                   
 
13,0 
2,3 
27,5 
46,7 
5,2 
0,3 
0,40  29,5 
4.N
60
P
60
K
60
+Zn 
2.5
 
12,5 
2,4 
27,1 
48,2 
5,5 
0,4 
0,40  29,5 
5.N
60
P
60
K
60
+ Мо
1.5
+ Zn
2.5
 
15,0 
3,1 
27,6 
48,2 
6,6 
0,5 
0,40  32,1 
6.N
120
P
120
K
120
 
13,0 
2,2 
28,1 
48,1 
6,3 
0,4 
0,37  30,4 
7.N
120
P
120
K
120
+Мо
1.5
 
14,5 
2,4 
29,8 
47,5 
5,9 
0,4 
0,40  31,2 
8.N
120
P
120
K
120
+Zn 
2.5
 
12,9 
2,6 
26,2 
46,8 
6,5 
0,4 
0,40  30,9 
9. N
120
P
120
K
120
+ Мо
1.5
+ 
Zn
2.5
 
14,1 
2,7 
28,8 
47,9 
6,2 
0,5 
0,40  31,5  

 
48 
0
10
20
30
40
50
60
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Протеин,%
Май,%
Клетчатка,%
АЭЗ,%
Күл,%
Са,%
Р,%
Каротин,%
Сурет 2 Жүгері мен соя аралас егістігінің сүрлемдік сапасына 
тыңайтқыштардың әсері.  
 
 
Протеин.    Жоғарыда  кӛрсетілген  зерттеу  жағдайлары  бойынша  жүгері 
мен соя дақылдарының сүрлеміндегі протеиннің мӛлшері бақылау вариантында 
10,5% 
болса, 
тыңайтылған 
ваританттарда 
12,1-15,0% 
аралығында 
жоғарылағаны байқалады. Әсіресе, макротыңайтқыштардың 60 кг/га мӛлшеріне 
молибден және мырыш микротыңайтқыштарын үйлестіріп берген варианттарда 
протеиннің  мӛлшері  ең  жоғарғы,  яғни    15,0  %  -ды  құрады.  Сонымен  қатар, 
молибден  микротыңайтқышын  макротыңайтқыштармен  варианттарда  да 
протеиннің  мӛлшері  мырыш  микротыңайтқышымен  үйлестіріп  берген 
варианттарға қарағанда жоғары 13,0-14,5% кӛрсеткішті кӛрсетті.  
 
Май-  ӛсімдік  тініндегікаталитикалық  реакцияға  қатысатын  ӛнімге 
жатады.  Каталитикалық  реакциялар  ферменттер,  сонымен  қоса  мырыш 
элементтінің  қатысымен  де  жүреді.  Осы  жағдайға  байланысты  мырыш 
микротыңайтқышы  берілген  варианттарда  майдың  мӛлшері  жоғары  болған, 
яғни  2,4-2,6%.  Макротыңайтқыштардың  толық  нормасы  мен  молибден  және 
мырыш  микротыңайтқыштарын  үйлестіріп  берген  варианттарда  майдың 
мӛлшері 2,7-3,1% болды.  
 
Клетчаткамал  азығының  сапасын  анықтайтын  негізгі  кӛрсеткішіне 
жатады.  Зерттеу  барысында  клетчаның  мӛлшері  бақылау  вариантында  27,5%, 
ал  макро-  және  микротыңайтқыштардың  әсерінен  27,1-28,8%  аралығында 
ауытқыған.  Кейбір  варианттарда  клетчаның  пайыздық  мӛлшері  тӛмендеп, 
жүгері мен соя сүрлеміндегі клетчаның ӛорына макро, микротыңайтқыштардың 
әсері айтарлықтай байқалмады.  
 
Жүгері  мен  соя  дақылдарының  сүрлемдік  сапа  кӛрсеткіштері  бойынша, 
басқа  да  кӛрсеткіштерінде  бақылау  вариантына  қарағанда  тыңайтылған 
варианттарда тиімді әсер еткендігі байқалады.   
Қорытынды.  Жүгері  мен  соя  дақылдарының  ӛнімділігі  мен  сүрлемдік 
сапасына  макро-  және  микротыңайтқыштарының  тиімділігі  жоғары  болды. 
Ӛнімділігі  бойынша  3  жылдық  орташа  кӛрсеткіш  бақылау  вариантында  583,4 
ц/га,  ал  тыңайтылған  варианттарда  702,9-924,6  ц/га  аралығын  құрады. 

 
49 
Тыңайтқыш  әсерінен  ӛндірілген  қосымша  ӛнімнің  мӛлшері  үш  жылдық 
орташа119,4- 341,2ц/га. 
Дақылдардың 
сүрлеміндегі 
сапалық 
кӛрсеткіштері 
бойынша 
микроэлементтер  сүрлем  құрамындағы  протеин  мен  май  және  басқа 
кӛрсеткіштері бойынша бірнеше пайызға жоғары болғандығын кӛрсетеді.  
 
Литература: 
 
 
1  Стафийчук  А.А.  и  др.  Смешанные  посевы  кукурузы  с  соей  и  качество 
силоса. Днепропетровск, Бюллетень ВНИИ кукурузы, 1969, вып.6 (II), с. 13 
2  Шарапов  Н.И.  Повышение  качества  урожая  сельскохозяйственных 
культур.- Л.:Колос. 1973.-222с 
3
 
Агафонов  Г.А.  Влияние  минеральных  удобрений  на  урожайность  и 
качество кукурузы (на орошаемых  сероземных почвах Джамбулской области). 
Дисс. на соис. уч. степени канд. с-х наук Алма-Ата, 1967, 167 с.  
 
 
 
МЕЖДУНАРОДНАЯ ПРАКТИКА  
ПОДДЕРЖКИ СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА 
 
Каримов Б.К., Исмуканов С.Т. 
Гуманитарно-техническая академия, г. Кокшетау 
baurka@yahoo.com
 
 
В  большинстве  стран  мира  государственная  поддержка  сельского 
хозяйства  является  главным  инструментом  деятельности  государства  в 
обеспечении продовольственной безопасности страны и эффективном развитии 
сельского хозяйства.  
Основные задачи такой поддержки заключаются в следующем: 
планомерное развитие сельских территорий; 
мероприятия по обеспечению сохранности окружающей среды; 
рост уровня качества жизни сельского населения; 
мероприятия  по  созданию  адекватного  климата  для  развития 
сельскохозяйственных проектов; 
нахождение мер по увеличению качества жизни. 
История  оказания  государственной  поддержки  сельскому  хозяйству 
начинает  отсчет  с  30-х  годов  прошлого  столетия  во  время  реформ  сельского 
хозяйства  в  США,  а  с  60-х  годов  прошлого  столетия  данный  инструмент 
единой  политики  развития  сельского  хозяйства  внедряется  и  широко 
используется в странах общего рынка. 
Международный 
опыт 
приводит 
массу 
вариантов 
оценки 
государственной  поддержки  сельского  хозяйства,  одними  из  наиболее 
применяемых являются: 

 
50 
общие  суммарные  показатели  государственной  поддержки  сельского 
хозяйства; 
уровень  государственной  поддержки  сельского  хозяйства  от  валовой 
стоимости произведенной продукции в отрасли в процентах; 
уровень  государственной  поддержки  сельского  хозяйства  на  единицу 
продукции, гектар или на одного субъекта сельского хозяйства; 
уровень  государственной  поддержки  сельского  хозяйства  в  процентах  к 
ВВП страны; 
уровень  государственной  поддержки  сельского  хозяйства  в  цене 
продукции  и  ее  сравнительная  оценка  с  ценой  подобной  продукции  на 
зарубежных рынках. 
Международная статистика показывает, что среди 24 стран Организации 
экономического сотрудничества и развития (ОЭСР), больше половины бюджета 
на развитие сельского хозяйства приходится на страны Европейского союза, а 
четверть  приходится на США [1]. 
В сравнении в динамике лет данная тенденция сохраняется, при том, что 
в некоторых странах уровень государственной поддержки сельского хозяйства 
увеличился. 
Для  примера,  если  брать  весь  объем  государственной  поддержки 
сельского  хозяйства  в  начале  двухтысячных  годов,  то  он  составлял  примерно 
треть  от  всех  доходов  сельского  хозяйства.  Субсидии  сельскому  хозяйству  в 
данный период достигал в Японии, Норвегии, Корее и Швейцарии 60% и более 
всех доходов сельского хозяйства. Самый низкий уровень субсидий сельскому 
хозяйству наблюдался в Новой Зеландии и Австралии и составлял всего лишь 
5%. 
Если  же  проводить  оценку  затрат  государства  на  развитие  сельского 
хозяйства  в  процентах  к  ВВП,  то  в  США  данный  показатель  составил  почти 
один процент, в Российской Федерации в восемь раз меньше – 0,12 процентов к 
ВВП. 
Сравнительный  анализ  уровня  государственной  поддержки  сельского 
хозяйства  в  США,  Европейском  Союзе  и  Российской  Федерации  приведен  в 
таблице 1. 
 
Таблица  1  -  Анализ  уровня  государственной  поддержки  сельского 
хозяйства в США, Европейском Союзе и Российской Федерации 
 
 
Примечание: составлено автором на основе источника [2 : 1].  

 
51 
Если  приводить  другую  оценку  по  другим  показателям,  то,  к  примеру, 
Норвегия лидирует по размеру субсидий на одно хозяйство (порядка 32 тысячи 
долларов США), а если брать размер субсидий на единицу площади, то лидеров 
в данной оценке является Япония с 8 761 долларом США [3 : 156]. 
Международная  практика  ярко  демонстрирует  последние  тренды  в 
развитии  сельского  хозяйства  с  учетом  ограниченности  имеющихся  ресурсов, 
которыми являются: 
разработка  и  внедрение  мероприятий  по  снижению  технологической 
отсталости; 
разработка  и  внедрение  мероприятий  по  интенсивному  развитию,  не 
экстенсивному; 
внедрение мероприятий по росту производительности труда; 
внедрение мероприятий, повышающих  технологичность производства. 
Ярким примеров здесь является Голландия, которая по своим размерам в 
три раза меньше Южно-Казахстанской области, но занимает второе место после 
США по производительности труда. В сельском хозяйстве  занято меньше пяти 
процентов  всего  населения,  а  производство  сельскохозяйственной  продукции 
составляет 55 миллиардов евро в год. 
Многие 
ученые-исследователи 
сельского 
хозяйства 
называют 
государственную поддержку данной отрасли протекционистской и закрытой.  
Такие  страны,  как:  США,  Европейский  Союз  и  Япония  безоговорочно 
лидируют в данной области. 
В  настоящее  время  в  некоторых  странах  уровень  государственной 
поддержки  сельского  хозяйства  в  1,5-2  раза  выше  стоимости  произведенной 
продукции. 
К примеру, если брать такой показатель оценки уровня государственной 
поддержки  сельского  хозяйства  в  стоимости  продукции,  то  в  Европейском 
Союзе  она  составляет  50%,  в  Финляндии  и  Японии  –  70%,  в  Российской 
Федерации    всего  лишь  3,5%.  Правительство  США  всемерно  поддерживает 
развитие  сельского  хозяйства:  если  брать  размер  инвестиций  на  единицу 
продукции, то он составляет на 30% больше, чем в другие отрасли [4]. 
Как  видно  из  приведенных  примеров,  государственная  поддержка 
сельского хозяйства играет определяющую роль во многих странах мира. 
 
Литература: 
 
1.
 
Авельцов Д.Ю. Анализ существующих систем управления в РФ и за 
рубежом.  Обеспечение  непрерывности  руководства  и  гармонии  целей 
[Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://www.bizness-plan.nm.ru. 
2.
 
Климова 
Н.В. 
Особенности 
регулирующего 
воздействия 
государства  на  агробизнес  в  зарубежных  странах.  Научный  журнал  КубГАУ, 
№90(06), 2013 года, стр. 1. 

 
52 
3.
 
Аграрная  политика  в  странах  Центрально-Восточной  Европы  и 
Азии: современные тенденции / Науч. ред. И.Н. Буздалов; РАН. Ин-т междунар. 
экон. и полит.исслед. − М., 2007. − 156 с. 
4.
 
Зимина  Л. Б.  Сельское  хозяйство:  в чем  секрет  успеха. 
Издательский  дом  «Бюджет».  Сельское  хозяйство — №3  Март  2012 —  16 
Апреля 2012. Бюджет.ru. 
 
 
 
АНТИОКСИДАНТТАРДЫҢ ҚАНТТЫ ҚОНАҚ ЖҤГЕРІ 
ШЫРЫНЫНДАҒЫ МИКРОАҚЗАЛАРҒА ӘСЕРІ  
 
Коптлеуова Т.М., С.Г. Каманова, Д.Б. Тоймбаева, Б.К. Булашев (а.ш.ғ.к.),  
Г.Х. Оспанкулова (б.ғ.к.) 
Қазақ ауылшаруашылығы ӛнімдерінің қайта ӛңдеу ғылыми-зерттеу институты 
ЖШС   
Астана қаласы 
tolkin1970@mail.ru 
 
Қантты жүгерінің шырыны барлық микроақзаларға қоректік орта болатын 
үлкен  мӛлшерде  қолжетімді  кӛмірсутегіні  құрайды.  Осыған  байланысты, 
тағамдық сапалы шәрбат алу үшін аса маңызды кезең, диффузионды шырынды 
алғаш ӛңдеу кезеңінде микроақзалардың құрамын азайту болып табылады. 
Диффузиондық  шырында  әрқашан  спора  түзуші  Bacillus және  Clostridium 
тұқымдас  бактериялар  болады.  Шырыштүзгіш  Leuconostoc  тұқымдас 
бактериялар  үлкен  қауіп  туғызады.  Сүтқышқылды  Lactobacillus  тұқымдас 
бактериялар  сахарозаны  ыдыратып  сүт  қышқылын  түзеді. Сахарозаның  едәуір 
кӛлемін  диффузия  үрдісі  кезінде  Saccharomyces  cerevisiae,  S.  fragilis, 
Endobiasiomyces  thermophiles  ашытқыштар  тұтынып  этил  спиртін  түзеді  және 
қанттың ашуына әкеледі [1: 226]. 
Құрамында  май  және  дәрумендері  бар  тамақ  ӛнімдерінің  тұрақтылығын 
жоғарылату  үшін  табиғи  және  синтетикалық  антиоксиданттар  қолданылады. 
Хитозан, 
RGT-WS-1500 
кӛк  шайы,  этилендиаминтетрасірке  қышқылы  (ЭДТА) 
сияқты  әртүрлі  антиоксиданттардың  қантты  қонақ  жүгерінің  шырынындағы 
микроағзаларға әсері зерттелінді.  
Алдымен  қантты  қонақ  жүгерінің  сабағынан  шырын  сығылғаннан  кейін, 
механикалық қоспадан тазалау үшін тесігінің кӛлемі 0,5-1 мм болатын електен 
сүзілді.  Тазартылған  шырын  құрамында  хлорофил  болғандықтан  ашық  жасыл 
түсті болды. 
Қантты  қонақ  жүгерінінің  шырынын  микробиологиялық  талдау  шырын 
ӛнімдерінің  Техникалық  Регламенті  ТР  ТС  023/2011-ге  сәйкес  жүргізілді.  Ең 
жоғары  микроақзалар  мӛлшері  ӛңделмеген  диффузионды  шырында  9,8х10
2 
КОЕ/мл  –  Грам  кӛлемінде  споратүзбейтін,  және  0,0091х10
5 
КОЕ/мл  –  Грам 
кӛлемінде +споратүзгіш бактериялар табылды(кесте). 

 
53 
1%  хитозанды  қолдану,  кӛк  шайға  қарағанда,  шырынды  кӛбірек 
микропсыздандыруға  әкелді,  бірақ  микроағзалардың  саны  әлі  де  жоғары 
деңгейде болды.  
Шырында  антиоксиданттың  әсерін  жылдамдатын  темір  катиондарының 
мӛлшері  кӛп  болғандықтан,  оны  жою  үшін  ЭДТА  антитотықтырғышы  100  мл 
шырынға  8  мг  мӛлшерінде  қосылды.  Кестеде  кӛрсетілгендей  ЭДТА 
микроағзалардың жалпы санын аз ғана кемітті. 
 
Кесте – Шырынның әртүрлі нұсқаларындағы микроағзалар саны, КОЕ/г (см
3
)  
 
Үлгі атауы 
КМАФАнМ, 
КОЕ/г (см
3
) 
Микроағзалар саны, КОЕ/мл 
Грам – спора-
түзбейтін 
бактериялар 
Грам 
споратүзетін 
бактериялар 
Диффузионды 
шырын 
 
 
 
 
 
1х10
3
 
9,80 х10
2
 
0,0091х 10
5 
Шырын + кӛк шай  
8,15 х 10
2
 
0,0016 х 10
5 
Шырын + хитозан  
7,86 х 10
2
 
0,0004 х 10
5
 
Шырын+ ЭДТА 
8,10 х 10
2
 
0,0011 х 10
5
 
Шырын + хитозан 
+ кӛк шай  
0,63 х 10
2
 
0,0620 х 10
3
 
Шырын+ хитозан 
+ ЭДТА 
2,17 х 10
2
 
0,0515 х 10
4
 
Шырын +  кӛк шай 
+ ЭДТА 
5,20 х 10
2
 
0,0007 х 10
5
 
 
Қантты  қонақ  жүгерінің  диффузионды  шырынының  тотығу  үрдісін 
бәсеңдету  мақсатында  кӛк  шай  негізінде  жасалған 
RGT-WS-1500 
табиғи 
антиоксидант мӛлшері 
0,2% дейін қолданылды. Басқа антиоксиданттар сияқты, 
кӛк шайды қолдану кезінде күйіп тотығу тежеліп, бос радикалдардың түзілуіне 
жол берілмейді. Зерттеулер кӛк шайдың микропсыздандыру қасиеті бар екенін 
кӛрсетті,  бірақ  кӛк  шайдың  бұл  еңгізілген  қанықпа  мӛлшері  шырындағы 
микроағзалардың аз мӛлшерде азаюына әкелді.
 
Ең  жоғары  нәтиже  шырынға  хитозан  мен  кӛк  шай  қосу  арқылы  алынды. 
Микроақзалар  саны  0,63х10
2
  КОЕ/мл  –  Грам  –  споратүзбейтін  бактерияларды 
және 0,062х10
3
 КОЕ/мл  Грам +спорақұрғыш бактерияларды құрады. Шырынға 
кӛк шайды енгізу хитозанның микропсыздандыру әсерін жоғарылатты. 
Жүргізілген  зерттеулер  нәтижесі  хитозанды  кӛк  шай  антиоксидантымен 
кешенді қолдану, қантты қонақ жүгері шырынындағы микроағзалардың әртүрлі 
топтарының азаюына әкелетінін кӛрсетті. 

 
54 
Әдебиеттер:  
 
1.
 
 Ферментативный  гидролиз  крахмала  содержащегося  в  соке  сахарного 
сорго  /  С.  Г.  Каманова,  Д.  Б.  Тоймбаева,  Г.  Х.  Оспанкулова  //  Современные 
проблемы здорового питания. Инновации и традиции: матер. междунар. науч.-
практ. конф. – Барнаул, 2014. – С. 226.  
 
 
 
АЦЕТИЛДЕНГЕН КРАХМАЛ АЛУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-
ХИМИЯЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН ЗЕРТТЕУ 
 
Коптлеуова Т.М., Тоймбаева Д.Б., Омарова Г.М., Оспанкулова Г.Х. к.б.н. 
Қазақ ауылшаруашылығы ӛнімдерінің қайта ӛңдеу ғылыми-зерттеу институты 
ЖШС   
Астана қаласы 
tolkin1970@mail.ru 
 
Әлемдік  және  Қазақстан  нарығында  кӛбінесе  нативті  крахмал  емес 
түрлендірілген крахмалдар сұранысқа ие. Қазіргі кезде түрлендірілген крахмал 
қоспай  сапалы  және  бәсекеге  лайықты  ӛнім  алу  мүмкін  еместігін  атап  ӛту 
керек. 
Түрлендірілген 
крахмалдар 
тамақ 
ӛнімдерінде 
қойылтқыш, 
толықтырғыш,  тұрақтандырғыш,  құрылымқұрғыш  ретінде  қолданылады. 
Крахмал  молекулалары  реакцияға  түсуге  қабілетті  қосындылар  болып  келеді, 
олар  крахмалдардың  бастапқы  қасиеттерін  ӛзгертетін  кӛптеген  химиялық 
заттармен белсенді қатынасқа түседі [1]. 
Крахмалды  мұзды  сірке  қышқылымен  немесе  винилді  ацетатпен  ӛңдеу 
арқылы  ацетилденген  крахмал  немесе  крахмал  ацетаты  алынады.  Ацетилдеу 
барысында  ОН-тобының  сутек  атомы  сірке  қышқылы  немесе  винилацетат 
қалдығымен  орын  алмасады.  Нативті  крахмалды  ӛңдеу  уақыты  және  қышқыл 
мӛлшеріне  байланысты  ацетилді  топтың  құрамы  3-тен  6%  аралығында 
ауытқиды.  Ацетилдеу  үрдісі  полисахаридті  тізбеге  кӛлденең  байланысты 
енгізуді  құрамдастырады.  Мұндай  крахмалдарды  консервілеу,  қатыру,  құрғақ 
тамақ  ӛнімдері  ӛндірістерінде,  сонымен  қатар  салынды  ретінде  және 
кремдердің  құрғақ  қоспаларында  қолданады.  Сонымен  қатар  ацетилденген 
крахмалдарды қағаз ӛндірістерінде және тоқыма ӛнеркәсібінде қолданады[2]. 
Зертхана  жағдайында  нативті  крахмалдан  винилацетаттың  әртүрлі 
концентрациясын (1% 1,5%; 2%; 2,5%; 3%; 4%) қолдану арқылы әртүрлі орын 
алмасқан  ацетилденген  крахмалдар  алынды.  Реакция  рН  8.4,  35
0
С 
температурасында және 30% крахмал суспензиясымен жүргізілді. Берілген рН 
мәнін  1н  NaOH  ерітіндісімен  ұстап  тұрылды.  Реакция  5  минут  жүргізілді, 
соңында рН деңгейі 5-ке дейін тӛмендетілді. Алынған крахмал вакумді сүзіліп, 
жуылып кептірілді. Кептірілген крахмал ұнтағы 0,3 мм елекпен еленді. 

 
55 
Алынған  ацетилденген  крахмалдардың  физикалық-химиялық  қасиеттері  
зерттелінді (1-кесте). 
Кестеде  кӛрсетілгендей  нативті  крахмалға  қарағанда  ацетилдеу 
концентрациясын  жоғарылатқан  сайын  ерігіштік  және  ісінгіштік  3% 
ацетилденген  крахмалда  12,3%-ға  дейін  ӛсті,  одан  әрі  винилацетат 
концентрациясын ӛсіру бұл кӛрсеткіштердің азаюына әкелді. 
 
1 кесте – Ацетилденген крахмалдардың физикалық-химиялық қасиеттері  
 
Кӛрсеткіштер 
Нативті 
1,0% 
1,5% 
2,0% 
2,5% 
3,0% 
4,0% 
Ылғалдың 
массалық үлесі, % 
11,6 
11,0 
12,9 
8,7 
9,0 
12,3 
13,1 
Құрғақ  заттардың 
массалық үлесі, % 
88,4 
89 
87,1 
91,3 
91 
87,7 
86,9 
Тұтқырлық, 
cек 
(ВЗ-246) 
13 
15 
17 
24 
26 
25 
25 
Клейстерлену 
температурасы, 
о 
С 
72 
71 
70 
69 
68 
68 
68 
Ісінгіштік, г/г 
10,7 
11,4 
11,6 
11,7 
11,9 
12,3 
9,9 
Ерігіштік, % 
5,52 
6,48 
6,65 
6,84 
7,16 
7,45 
7,37 
 
  Крахмалдың  технологиялық  қасиеттері  және  оны  әрі  қарай  мақсатты 
қолдану  мүмкіндігін  анықтау  мақсатында  клейстерлердің  тұтқырлығын 
анықтаудың тәжірибелік мәні ӛте зор. 
ВЗ-246  вискозиметрінде  анықталған  ацетилденген  крахмалдардың 
тұтқырлығы  1%  ацетилденген  крахмалда  -  15  сек  және  2,5%  ацетилденген 
крахмалда  -  26  сек  болды,  сонымен  винилацетат  концентрациясын 
жоғарылатқан сайын тұтқырлық тӛмендеді.   
Крахмалдың  суда  еруі  және  ісінуі  –  бұл  крахмалдың  суда  ерудегі  екі 
негізгі  қасиеті  болып  табылады.  Крахмалдың  ерігіштігі  мен  ісінуі  судың  рН 
және  температутасына  жиі  байланысты.  Түрлендірілген  крахмалдарда  нативті 
крахмалмен  салыстырғанда  түрлену  дәрежесі  мен  түрі  оның  ерігіштігі  мен 
ісінгіштігіне әсер етеді және ӛзгертеді.  
Сонымен,  крахмалдардың  физикалық-химиялық  кӛрсеткіштерін  зерттеу 
нативті  крахмалды  әртүрлі  концентратты    винилацетатпен  ацетилдей  отырып, 
қажетті  сапалық  кӛрсеткішті  модификат  алуға  болатынын  және  крахмалдың 
технологиялық қасиеттерін реттеуге мүмкіндік беретінін кӛрсетті. 
 
Әдебиеттер:  
 
1  Оспанкулова  Г.Х.  Решение  вопросов  продовольственной  безопасности 
путем развития переработки сельскохозяйственного сырья / Г.Х. Оспанкулова. 

 
56 
[Электронный 
ресурс]. 
– 
Режим 
доступа: 
 
http://old.group-
global.org/ru/lecture/view/5306/. – Дата доступа: 23.06.2016г 
2  Общая  технология  и  теоретические  основы  пищевых  произвоств 
[Электронный  ресурс].  –  Режим  доступа:  http://food-chem.ru/  .  –  Дата  доступа: 
22.06.2016г 
 
 
 
СОВРЕМЕННЫЕ АСПЕКТЫ  ИСПОЛЬЗОВАНИЯ 
СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫХ УГОДИЙ 
 В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН И   РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ  
 
Макенова С.К. 
Федеральное государственное бюджетное образовательное 
учреждение высшего образования 
«Омский государственный аграрный университет» имени П.А. Столыпина,  
г. Омск, Российская Федерация, 
saule_makenova@mail.ru 
 
Россия  и  Казахстан  являются  давними  стратегическими  партнерами  во 
многих сферах хозяйствования, в том числе и в области земельных отношений. 
Территория Республики Казахстан составляет 272,5 млн. га и по площади 
земель  республика  входит  в  десятку  крупнейших  государств  мира.  Из  них 
33,4%  приходится  на  земли  сельскохозяйственного  назначения  и  45,7%  –  на 
земли  запаса.  Большая  часть  земельного  фонда  представлена  сельскохозяйст-
венными угодьями, в составе которых преобладают пастбища. 
На территории Российской Федерации доля, которой составляет 12,5% от 
мировой  территории,  сосредоточено  55%  черноземных  почв  мира.  Общий  со-
став  земель  в  России  характеризуется  следующими  особенностями:  большая 

жүктеу/скачать 5,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: