ТАҢСУЛПАН ҒАРИПОВАНЫҢ “БӨЙРƏКƏЙ” РОМАН-ЭПОПЕЯҺЫНДА

115 

 

ғөмүмəн,  ихтимал,  бəлки,  зинһар,  мə

ҫ

əлəн,  һис  шикһе

ҙ

,  бəхеткə 

ҡ

аршы,  əйтергə  кəрəк, 

əйтеүенə 

ҡ

арағанда,  үкенескə 

ҡ

аршы,  дөрө

ҫ

өн  əйткəндə,  ғə

ҙ

əт  буйынса,  бер  я

ҡ

тан,  икенсе 

я

ҡ

тан, белəһең килһə, тураһын əйткəндə, шулай итеп, бынан тыш, ысынлап та, ахыр

ҙ

а һ.б. 

Улар

ҙың һəр береһе үҙенсəлекле интонация менəн əйтелəлəр. 

Инеш һү

ҙҙəр, һүҙбəйлəнештəр түбəндəге тойғоларҙы белдерəлəр: 

1.  Һөйлəмдə  əйтелгəн  фекер

ҙең  һөйлəүсе  тарафынан  шиклəнмəҫлек  итеп  раҫлауын, 

һығымта яһауын: 

Ҡ

ы

ҙ

 бала, əлбиттə, уның менəн 

ҡ

асырға ү

ҙ

е телəп риза булма

ҫ

 (145-се бит). 

Эш  булғас  бит,  төрлө  са

ҡ

  була,  икенсе  юлы  Азат  был  сибəркəй  менəн  һис  шикһе

ҙ

 

ҡ

атыра

ҡ

 

һөйлəшер,  те

ҙ

генде 

ҡ

ы

ҫҡ

ара

ҡ

  тотор (322-се  бит).  Аңлау,  тимəк,  ү

ҙ

ендəн  башлана, 

тимəксеһең?  (456-сы  бит).  Котельный,  тимəк,  эле  тө

ҙ

өткəн  бетон  и

ҙ

əнле  һарайға  күсер, 

бы

ҙ

ау

ҙ

ар əлегə торған ерендə 

ҡ

алыр (492-се бит). Дөрө

ҫ

, 

ҡ

айғынды көн дə яңыртайым тиһəң, 

яраларыңды ас та то

ҙ

 һал инде... (629-сы бит). Саяф, əлбиттə, са

ҡ

ырманы (756-сы бит). 

2.  Һөйлəмдə  əйтелғəн  фекергə  һөйлəүсенең  шиклəнеберəк,  икелəнеберəк 

ҡалыуын,  йə 

берəй  өлгөгə,  ми

ҫалға  таяныуын: –  Мəликə,  бəлки,  бында  эштə 

ҡ

алырһың? (317-се  бит). – 

Таулыны

ҡ

ы...  Ло

ҡ

ман  Талиповичтың  бер  туған  һеңлеһе,  буғай...  (264-се  бит).  Əсəһе  булһа, 

моғайын, бер сараһын күрер ине (40-сы бит). Урал, моғайын, көрəшкə ə

ҙ

ерлəнəлер: уйсан, күп 

һөйлəшмəй (754-се бит). 

3. Һөйлəмдə əйтелгəн фекергə тыңлаусының йəки у

ҡыусының иғтибарын туплау, фекерҙе 

асы

ҡлау: Яңылыш əйтһəм, ғəфү ит, тик өмөтөмдө ө

ҙ

мə (583-сө бит). Шул са

ҡ

 Əптелəхəттең 

һу

ҙ

ылып  ят

ҡ

ыһы  ла,  үлгеһе  килде:  исмаһам,  икмəк  тураһында  уйлау

ҙ

ан  ту

ҡ

тар  ине (115-се 

бит). Уф, исмаһам, баш

ҡ

а берəү

ҙ

е əйт... (567-се бит). Шул са

ҡ

 Хашим 

ҡ

апыл арт

ҡ

а сигенде, 

зиһене  томаланып,  башы  əйлəнеп  китте:  баш,  əйтерһең  дə, 

ҡ

апыл  йəнлəнде,  ул  шул  тип-

тиге

ҙ

, мəрйен кеүек те

ҙ

елгəн тештəре менəн... Гөлбаныу булып йылмай

ҙ

ы... (72-се бит). 

4.  Һөйлəмдə  əйтелгəн  фекергə 

ҡарата  һөйлəүсенең  төрлө  тойғоларын,  шатланыуҙы, 

ғəжəплəнеү

ҙе,  үкенеүҙе,  үтенесте,  ҡарашын  белдереү:  Ана  шулар  Ихсанбай  тигəн  берəү

ҙ

əн 

булған, имеш, Хашим, һуғыштан 

ҡ

айт

ҡ

ас, тегелəр

ҙ

е ю

ҡ

 иткəн, тигəн дə хəбəр таралды (243-

сө бит). Мин, үкенескə 

ҡ

аршы, икенсе кешегə йəрəштерелгəнмен (105-се бит). 

5.  Һөйлəмдəге  фекер

ҙе  һөйлəүсенең  күптəн  билдəле,  иҫбат  ителгəн,  ғəҙəттəге  күренеш 

итеп 

ҡабул  итеүен  белдереү:  Мəликə,  ғə

ҙ

əттə,  уры

ҫ

  кухняһынан  килə  торған  эскелтем-

сөскөлтөм е

ҫ

ле аш бүлмəһенə үтте (390-сы бит). 

6.  Һөйлəмдə  əйтелгəн  фекергə 

ҡарата  авторҙың  интеллектуаль  мөнəсəбəтен  күрһəтеү: 

Барсынбикə  иһə,  киреһенсə,  йəшəр

ҙ

е (608-се  бит).  Уның  олоуына  ауыл  эттəре 

ҡ

ушылманы, 

киреһенсə,  тынып,  шымып 

ҡ

алдылар (136-сы  бит).  Ғə

ҙ

əттəгесə,  һəүетемсə  генə  барған 

Тирəкле тормошонда 

ҡ

апыл һи

ҫ

кəндереп, тетрəтеп, һелкетеп алыр

ҙ

ай ва

ҡ

иғалар булып алһа 

ла,  ғөмүмəн,  халы

ҡ

  өйрəнелгəн,  күнегелгəн  тəртиптə  йəшəүен  дауам  итə (276-сы  бит). 

Мə

ҫ

əлəн, ғаилəлə мин... бер

ҙ

əн-бер бала булмағанмын (244-се бит). 

7. Һөйлəмдə əйтелгəн фекер

ҙең иҫəбен, тəртибен, əҙмə-əҙлелеген йəки уларҙың əһəмиəтле 

булыу  кү

ҙлегенəн  дəрəжəһен  күрһəтеү:  Район,  беренсенəн,  сəсеү

ҙ

е  тамамланы (422-се  бит). 

Беренсенəн,  улар  минəн  күпкə  оло,  икенсенəн,  икеһе  лə  тормошта,  өсөнсөнəн,  улар  күбеһенсə 

сит илдə йəшəй... (718-се бит).  

Шулай  итеп,  Т.Ғарипованың  “Бөйрəкəй”  роман-эпопеяһында 

ҡулланылған  инеш  һүҙҙəр 

һəм  һү

ҙбəйлəнештəр  hөйлəмдең  дөйөм  мəғəнəhенə,  йөкмəткеhенə,  төҙөлөшөнə  төҫмөрлəнеш 

бирə həм төрлө мəғəнə мөнəсəбəтен белдереп килə. 

 

Ҡ

улланылған ə

ҙ

əбиəт: 

1. Тикеев Д.С. Хə

ҙерге башҡорт теле. Ябай һөйлəм синтаксисы: Юғары уҡыу йорттары 

өсөн дəреслек. – Өфө: «Ғилем», 2002.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

116 

 

ƏОК 81-119 

 

КОГНИТИВТІК ЛИНГВИСТИКА ЖƏНЕ ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ КОНЦЕПТ ТЕОРИЯСЫ 

 

Большебек Т.Е. 

М.Ақмулла атындағы башқұрт мемлекеттік педагогикалық университеті, Уфа қ., 

Башқұртстан Республикасы, Ресей Федерациясы 

 

XX  ғасыр  ғылымының  тарихында  аса  маңызды  да,  қызықты  да  құбылыстардың  бірі – 

когнитология  немесе  когнитивтік  ғылым  болып  табылады.  Бұл  ғылым  сананың  барлық 

жақтарын зерттеуге арналған ғылым. Ол ХХ ғасырдың орта шенінен бастап бір емес бірнеше 

негізгі  ғылымдардың  арасында  байланыс  құра  бастаған.  Оған  жасанды  интеллект,  тіл  білімі, 

психология  мен  неврология,  физиология,  психолингвистика  мен  математика  жатады. 

Когнитивтік  ғылымның  негізгі  пəні – адам  санасы  мен  оның  технологиялық  ойлауы  болып 

табылады.  Бұл  пəнаралық  ғылым  адам  санасының  белгілі  бір  жақтарын,  ең  алдымен  оның 

жүйелі түрде ойлауымен жəне дүниені тану үдерістерімен байланысын зерттеуге арналған.  

Когнитивтік  лингвистика – тілдің  танымдық  теориясы  мен  танымдық  қызметін  зерттеп, 

адамзат  білімінің  түзілуі  мен  оның  қызмет  болмысын  қарастырады.  Когнитивті 

лингвистиканың  зерттеу  нысанына  сондай-ақ  концептілер  жатады.  Олар  концептілік  жүйе 

құрап,  өзіндік  белгілермен  ерекшеленетін  концептуальды  кеңістікті  құрайды.  Когнитивтік 

лингвистиканың негізі толық қаланып болмаса да, бүгінгі таңда бірінші жағынан онда көбінесе 

когнитивтік  грамматика,  когнитивтік  лексикология  айқындалса,  екінші  жағынан,  семантика 

саласында когнитивтік фактілердің түрлі варианттары – прототиптік семантика, концептуальды 

семантика, фреймалық семантика, процедуралық семантика орын алады.  

Теориялық  жəне  қолданбалы  лингвистиканың  жаңа  саласы  ретінде  когнитивтік 

лингвистика  бір  жағынан  когницияның  лингвистикалық  жағынан  зерттелуімен  байланысты 

болса, екінші жағынан когнитивтік жақтарды, яғни лексикалық, грамматикалық жəне басқа да 

құбылыстарды 

қарастырумен 

байланысты. 

Когнитивтік 

лингвистика 

когнитивтік 

психологиямен,  оның  ішінде  вербальды  ес  құбылысымен,  ішкі  лексиконмен,  сонымен  қатар 

тілді қабылдау мен түсінуді талдаумен байланысты. Жəне де когнитивтік лингвистика дүниені 

сипаттау мен сипаттау əдістерін қарастырумен байланысты. Білімнің əрбір жаңа парадигмасы 

жаңа  мəселелерді  ғылыми  таным  нысанына  алудың  өз  үлгісін,  өз  моделін  жəне  оны  шешу 

жолының  да  өзіндік  əдістерін  ұсынатыны  белгілі.  Когнитивтік  лингвистика  құрылымдық  тіл 

білімімен  «сөз  таластыра», “білім  жарыстыра  отырып»  қалыптасса  да,  структуралық 

(құрылымдық)  тіл  білімінің  ұстанымдарымен  қайшылыққа  түспейді,  қайта  оны  өз  керегіне 

пайдаланады”.  Осыған  орай  когнитивтік  лингвистиканың  негізгі  мəселесі – таным  мен  тіл 

мəселесі.  Когнитивтік  жүйе  лексикалық  жүйеге  жəне  жалпы  тілдік  жүйеге  қарағанда 

толығырақ,  байырақ  болып  көрінеді  жəне  лексикалық  жүйе  когнитивтік  жүйенің  құрамдас 

бөлігі ретінде қарастырылады.  

Қазіргі таңда тіл біліміндегі зерттеулердің көбі негізгі категория ретінде концепт ұғымын 

алуда. «Концепт – адам  санасының  ойлау  бірліктері  мен  психикалық  ресурстарын,  білім  мен 

тəжірибенің  бейнелі  көрсеткіштерін  құрайтын,  хабарлы  құрылымдарды  түсіндіруге  мүмкіндік 

беретін когнитивті лингвистиканың негізгі ұғымдарының бірі» [1, 267]. 

Концепт латын тілінде де бірнеше мағынаға ие: сonceptio – 1) жиынтық, жүйе, байланыс, 

қойма, заң актілерін тұжырымдау; 2) ұрық қабылдау; 3) сөйлем жəне т.б. мəнге негізделген [2]. 

Концепт  ұғымы,  негізінен,  ағылшын  тіліндегі  Шенк,  Чейф,  Рассел,  Карнап  сияқты 

ғалымдардың еңбектерінде кездесіп, аталмыш ұғымды дұрыс аудару мəселесі туындағандықтан 

алынған (1970 ж.  ортасы).  Ол  кезде  ағылшын  тіліндегі  concept  сөзін  «ұғым»  деп  аудару 

ұсынылды,  алайда  қазіргі  таңда  зерттеушілер  «концепт»  пен  «ұғым»  терминдерінің  ара-жігін 

ашуда.  Мəселен,  орыс  ғалымы  Ю.С. Степанов  ұғым  мен  концептің  айырмашылығы  туралы 

айтқанда,  біріншісін  логика,  философиямен  байланыстырып,  екіншісін  математикалық 

логикаға  жатқызса,  кейінгі  уақытта  концептті  «мəдениеттің  ұйытқысы»  ретінде  анықтап 

мəдениеттанумен  де  байланыстыруда.  Ғалымның  пікіріне  сүйенетін  болсақ,  концепт  адамның 

менталды  дүниесіндегі  мəдениеттің  негізгі  ұясы,  ол  біріншіден,  ұғымның  мазмұнын  қамтиды 

жəне оны мəдени факт ететін – этимология, нақты бір концептінің қысқаша тарихы, заманауи 

ассоциациялар, бағалар, тəжірибе жəне т.б. қамтиды [3, 71]. 

117 

 

Концепт  –  адам  санасының  ойлау  бірліктері  мен  психикалық  ресурстарын,  білім  мен 

тəжірибенің  бейнелі  көрсеткіштерін  құрайтын,  хабарлы  құрылымдарды  түсіндіруге  мүмкіндік 

беретін  когнитивті  лингвистиканың  негізгі  ұғымдарының  бірі.  Тұжырым  жасау  арқылы  адам 

ойлау  əрекетін  ғана  жүзеге  асырып  қана  қоймайды,  ол  əлемді  танудың  негізін  құрайтын 

тəжірибе мен білім жүйелерін талдауды, олардың болмыс-табиғатын пайымдауды міндет етеді. 

Осыған  орай,  адамның  танымдық  ерекшелігін  сипаттар  концепттік  жүйе  қазіргі 

лингвистикалық ғылымда 3 түрлі негізде айқындалады: 

1.  Адам  ойының  негізгі  мəдени  көрсеткіші  ретінде;  яғни  барлық  мəдени  құндылықтар 

жекеленген концепттер мен олардың қарым-қатынасының жиынтығы деп танылатын тұжырым 

арқылы дəйектеледі (Ю.С.Степанов); 

2.  Тілдік  таңбаның  семантикасы  концепт  мазмұнын  айғақтайтын  бір  ғана  құрал  деп 

есептеледі,  сондықтан  ғалымдар  аталмыш  терминді  когнитивті  семантика  элементі  есебінде 

қарастырады Н.Д.Арутюнова, Т.В.Булыгина, А.Г.Шмелев, Д.С.Лихачев, Е.С.Кубрякова сынды 

ғалымдар  концепт  сөз  мағынасынан  туындамайды,  ол  адамның  жеке  жəне  халықтық 

тəжірибесінің сөз мағынасымен «қақтығысуының» нəтижесі болып табылады деп дəлелдейді. 

1928  ж.  С.А.Аскольдов  концепт  терминін  алғаш  қолдана  отырып,  оның  табиғатын  ой 

құрылымы  деп  қарастырса,  қазіргі  таңда  бұл  ұғымның  аясы  кеңейе  отырып,  анықтама 

шеңберінде  адамның  барша  психикалық  ресурстары,  сана  қызметі,  жинақталған  тəжірибені 

танытар  құрылымдар  сөз  болуда. «Концепт – жадының,  концептуалды  жүйенің,  адам 

психикасында  көрініс  тапқан  əлемдік  бейненің,  ментальді  қордың  оперативті  бөлшегі» 

болғандықтан,  оның  негізінде  тіл  біліміне  концептуалды  жүйе,  концепттік  ая  сынды  ұғымдар 

да  қалыптасып,  кеңінен  қолданыс  тауып  отыр.  Тілшілер  концептуалды  жүйені  «адам  ақылы 

меңгерген барша тұжырымдар жиынтығының ментальді деңгейі» деп сипаттаса, концепттік ая 

деп белгілі бір тілде сөйлеуші тұлғаның дүниетанымын қалыптастыратын, универсалды немесе 

жалпыхалықтық  ілімдер  мен  жеке  индивидуалды  танымның  сабақтасуынан  жинақталатын 

тұжырымдарды атайды. 

С.  Аскольдов  концепті  ойлау  барысында  адамға  бір-біріне  жақын  көптеген  заттардың 

орнын алмастыратын ойлау құрылымы деп анықтаған [4, 12]. 

Е.С.Кубрякова  тілдік  құрылымдар  арқылы  айқындалатын  концептілер  тізбегін 2 түрлі 

бағытта қарастыруға болады деп атап көрсетеді: 



 

дүние туралы мағлұматтарды ұсыну, көрсету бағытында; 



 

адам  санасында  белгілі  бір  мазмұнға  сəйкес  жəне  əр  түрлі  жағдайларға  қатысты 

деректерді жинақтау бағытында. 

Ол  адам  ойын  тек  тілдік  құралдар  ғана  емес,  бейвербалды  қимыл-əрекеттер  де  білдіре 

алады, себебі олар адамның логикалық заңдылықтарға бағынған əрекеттерінің нəтижесі болып 

табылады деп есептеді.  

В.А. Маслова  концептке  келесі  анықтаманы  береді: «Концепт  окружен  эмоциональным, 

экспрессивным,  оценочным  ореолом;  это  тот, «пучок»  представлений,  понятий,  знаний, 

ассоциаций, переживаний, который сопроваждает слово и выражаемое им понятие. Концепты – 

предмет эмоций, симпатий и антипатий, а иногда и столкновений различных мнений». Ғалым 

В.А. Маслова  концепт  табиғатын  түсіну  жайында  ойын  былайша  өрбітеді: «Любая  попытка 

постичь природу концепта приводит к осознанию факта существования целого ряда смежных 

понятий  и  терминов.  Прежде  всего,  это  концепт,  понятие  и  значение».  Демек  концепт,  ұғым 

жəне  мағына  концепт  жүйесін  құратын  бір-бірімен  тығыз  байланысты,  ажырамас  ұғымдар 

болып  табылады.  Ғалым  əрі  қарай  ұғым  мен  концепті  былайша  ажыратады: «Если  понятие – 

это  совокупность  познанных  существенных  признаков  объекта,  то  концепт – ментальное 

национально-специфическое  образование,  планом  содержания  которого  является  вся 

совокупность языковых средств (лексических, фразеологических, паремиологических и др)» [5, 

26-28].

 

В.З.Демьянков  концепт  ұғымы  қазіргі  орыс  тілі  қолданысы  аясында  интелектуалды, 

ғылыми дискурсқа тиесілі деген көзқарасқа тоқталады: «Употребляют этот термин, когда хотят 

подчеркнуть  самость  некоторого  понятия,  его  априорность,  чтобы  сказать:  обсуждая  данное 

понятие,  давайте  попытаемся,  не  просто  договориться  об  употреблении  терминов,  а 

реконструируем ту сущность ментального мира, которая за этим понятием лежит» [6, 44]. 

В.И. Карасик  мазмұндық  тұрғыдан  концептілерді  параметрлік  жəне  параметрлік  емес 

менталды бірліктер деп ажыратады. Параметрлік концептілерге объектілердің əр түрлі шынайы 

118 

 

сипаттамаларын  салғастыратын  классификациялаушы  категория  ретінде  қызмет  ететін 

концептілер  жатады  (кеңістік,  уақыт,  сандар,  сапа  жəне  т.б.).  Ғалымның  пікірінше,  нақты  бір 

халықтың  менталитетінің  өзіндік  ерекшеліктерін  танып-білуде  регулятивті  концептілердің 

қосар үлесі зор. Регулятивті концептілер, оларға өзін-өзі ұстауда басты бағдар ретінде сүйеніп 

маңызды концепт санайтын тілдік тұлғалардың өрісінің қаншалықты, қандай деңгейде болуына 

байланысты əр түрлі болып келеді. Мəселен, олар əмбебап (ақиқат, жақсылық, сұлулық) болуы 

мүмкін,  сонымен  қатар  ұлтқа  тəн – жан,  тағдыр,  сағыныш  сияқты  жəне  əлеуметтік  тұрғыдан 

ерекше  маңызға  ие – ақылдылық,  ар-намыс  тəрізді  концептілер  болса,  барша  адамзатқа  тəн 

құндылықтардың жеке-авторлық модификацияларын да қамтиды [3, 74]. 

Отандық  тіл  білімінде  концепт  ұғымына  қатысты  мəселелерді  Ж.Манкеева,  Н.Уəлиев, 

Қ.Жаманбаева,  Г.Смағұлова,  Г.Снасапова,  М.Күштаева,  С.Жапақов,  А.Ислам,  Н.Аитова, 

Ж.Жампейісова, Э.Оразалиева, Г.Мұратова, Б.Тілеубердиев т.б. ғалымдар өз еңбектерінде жан-

жақты қарастырады. 

Б.Тілеубердиев  концепт  сөздерді,  олардың  мəні  мен  мағынасын  түсіну  жеке  адамнан 

бастау  алып,  қоғамдық  таптар  мен  тұтас  бір  ұлттың  ой-өрісі,  дүниетанымы  жайында  ақпарат 

беретіндігін баса көрсетеді [8, 88]. 

Ғалым  А.Исламның  айтуынша,  концептілерді  талдау  барысында  төмендегідей  бірізділік 

ұсталынады:  сөздіктегі  анықтамасы;  концептің  мағынасы  мен  оның  əр  түрлі  философиялық 

жəне  діни  жүйелердегі  орны;  концептің  адамның  күнделікті  санасындағы  түсінігі;  концептің 

əмбебап  белгілері;  концептің  фразеологизмдердің  түзілуіне  немесе  қолдануына  əсері;  белгілі 

бір концептіге байланысты сюжеттің, немесе образдардың пайда болуы [7, 58]. 

Концептуалдық 

талдау  мақсаты – концептінің  ақпараттық,  мəдени,  бейнелі  маңыздылығын  айқындау  жəне 

оның  концептосферасындағы  (концептілік  орта)  бейнеленуін,  яғни  концептінің  ментальді 

өрісін құрайтын компоненттердің суреттелуін анықтау.

 

Концептуалдық  талдау – бұл  концепт  пен  репрезентацияның  (ішкі  танымның)  жəне 

олардың  мазмұнының  көріну  тəсілі.  Бірақ  əзірге  тіл  білімінде  бұл  талдауға  толық  дəрежеде 

түсініп берілген емес. 

Ғалым Б.Е.Хұсайынов: «Концептуалдық талдау барысында нені ескеру қажет? Алдымен 

концептінің көп компонентті екенін жəне білім өрісін, түсінік, ұғым, ассоциациясын, олардың 

ядролары  мен  периферияларын  ескеру  қажет.  Мəтіннің  концептуалдық  кеңістігі  концептінің 

ортақ  қасиеттерінің  топтасуы,  бірігуі,  бір-біріне  тартылуы  дəрежесінде  ортақ  семантикалық 

өріс  құруынан  көрінеді.  Ал  тірек  концепт  бір  автордың  шығармасында  байқалатын 

индивидуальді – авторлық  əлемдік  бейненің  ядросын  танытады.  Концептуалды  талдау 

барысындағы ең тиімді тəсіл – когнитивті пропозиционалдық құрылымды қолдану», – дейді.  

Ал  орыс  ғалымы  Р.М.Фрумкина  концептуалды  талдаудың 4 түрлі  типін  көрсетеді. 

Концепт  талдау  субьектісі  ретінде  түсіндіріледі: 1. Талдауға  алынған  материалға  əр  түрлі 

шығармадан  контекст  алынады.  Мағынаны  түсіндіруде  автордың  жеке  тəжірибесі  сол 

мəдениетті  тасымалдаушы,  философиялық  дəстүрді  тасымалдаушы  ретінде  таратылады. 2. 

Нысана  ретінде  пропозицияның  модальды  шылау,  кванторлар  предикатты  лексиканың  кейбір 

типтері алынады. Лингвистика  дəстүріне сай тəсілдер қолданылады, мағына интерпретациясы 

негізгі  назарға  алынады. 3. Кез  келген  кең  контекссіз  лексика  алынады.  Зерттеудің 

интроспекция  тəсілі  талдауға  қолданылады,  формаландырылған  семантикалық  метатілдегі 

концептерді  түсіндіру  жазбасы  нəтиже  болады. 4. Бағыты  жөнінен  айырмашылығы  бар  жəне 

мəдени,  философиялық,  не  əлеуметтік  жоспардағы  жұмысты  біріктіреді, – деп  өз  еңбегінде 

көрсетеді [8, 35]. 

Сонымен,  концепт  дегеніміз – этномəдени  санада  сақталатын,  белгілі  бір  ұлттың 

ұрпақтан-ұрпаққа  берілетін  ықшам,  əрі  терең  мағыналы  шындық  болмыс,  ұлттың  мəдени 

құндылықтары  жөніндегі  сан  ғасырлық  түсінігін  білдіретін  құрылым.

  Концепт – ұжымдық 

санадағы кодталған мəдени ен таңба

 [7, 56]. 

Мақаламызда  концепт  ұғымының  табиғатын  ашуға  талпыныс  жасай  отырып,  адамзатқа 

ортақ  əмбебап  концептілерді  əр  түрлі  мəдениеттер  концептосферасы  негізінде  айқындау, 

талдау концепт ұғымының күрделі де терең құрылымын ашып қана қоймай, салғастырмалы тіл 

білімін тың нəтижелермен толықтыратыны сөзсіз жəне 

лингвомəдени ерекшелікті басшылыққа 

алатын  болғандықтан  да,  ұлттық  мəдени  концептінің  қалыптасуының  когнитивтік  негізін 

анықтап алу да аса маңызды екендігін көрсетуге тырыстық.  

 

 

119 

 

Əдебиеттер тізімі: 

1. Оразалиева  Э.Н.  Когнитивтік  лингвистика:  қалыптасуы  мен  дамуы.  Ғылыми 

монография. – Алматы: Ан Арыс, 2007. – 312 б.  

2. Кубрякова  Е.С.  Краткий  словарь  когнитивных  терминов. –  М.: Изд-во:  Филол.  ф-т 

МГУ им. М. В. Ломоносова, 1997. – 245 с. 

3. Молчанова Г.Г.  Английский  как  неродной:  текст,  стиль,  культура,  коммуникация. – 

М. : Олма Медиа Групп, 2007. – 381 с. 

4. Джусупов Н. Проблема концепта в современной лингвистике // Преподавание языка и 

литературы. Научно-методический журнал, 2004. №4. – С. 12-17. 

5. Маслова  В.А.  Когнитивная  лингвистика:  Учебное  пособие / В.А.  Маслова.  Минск: 

Тетра Системс, 2004. – 256 с. 

6. Демьянков В.З. Понятие и концепт в художественной литературе и в научном языке. // 

Вопросы филологии. – М.: 2001. №1. – С. 35-47. 

7.

 Хұсайынов Б.Концептуалды талдаудың рөлі// Тілтаным.№1. 

8. Ислам  А. Ұлттық  мəдениет  контекстіндегі  дүниенің  тілдік  суреті:  филол.ғыл.  докт.  

дисс. – Алматы, 2004. – 229 б. 

 

 

УДК 811.512.153 

 

жүктеу/скачать 5,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: