Қазақстан республикасы бiлiм және ғылым министрлiгi еуразия гуманитарлық институты

 

283 

суреттеледі.  Адам  бейнесін  шығармада  бақа-шаян,  құрт-құмырсқамен  де  салыстырып 

жатады. Мұның бәрі де бізге ертеден таныс шығармалардағы көрінетін адам мен табиғат 

өкілдері,  тіршілік  иелері  арасындағы  қатынас,  байланыс.  Ғалым  Ә.Хайдаров  сөзімен 

айтқанда;  «Бұл  адам  баласының  табиғатпен  бірге  туып,  біте  қайнасқан  сонау  балаң 

дәуірінен  қалған  әсер,  көркем  сөз  дәстүріне  айналған  ұғым,  түсінік,  шынайы  өмір 

шындығы» [6, 48]. 

Міне,  осындай  жан-жануарлардың  бір  қырынан  ғана  бейнеленетін  бұрыннан  келе 

жатқан  ескі  соқпағын  М.Әуезов  бұзды.  Реалистік  әдебиеттің  жақсы  сабақтарына  ден 

қойған  жазушының  шығармаларының  басқалардан  артықшылығы  да,  ерекшелігі  де, 

жаңашылдығы  да  осында.  Бұл  туралы  белгілі  әдебиетші-ғалым  Р.Нұрғали:  «Әлемдік 

мәдениетке қазақ халқы қандай көркемдік игіліктер қосты дегенде, ауызға алынар есімнің 

бірі  –  М.Әуезов.  Ол  –  әлемдік  құбылыс.  Әуезов  ғасырлар  бойы  жиналып  келген  қазақ 

топырағындағы асыл құнарлардың жарқырап қайта көрінуінің үлгісі. Ауыз әдебиетіндегі 

сарындар,  мотив,  идея,  тіл  өрнектері,  бояулар  Әуезов  дүкенінде  қайта  жаңғырды. 

Қазақтың  реалистік  әдебиетіндегі  халықтық  арнадан,  ұлы  Абай  алдынан  нәр  алған 

М.Әуезов қазақ әдебиетіне реалистік дәстүрлердің тереңдеп сіңгенін танытты», - дейді [7, 

36]. 

Кезінде дау туғызып, теріс сарындар басым деген пікірлер айтылып, өз бағасын ала 

алмаған  «Көксерек»  жазушы  талантының,  шеберлігінің  қаншалықты  жоғары  екенін 

танытады. Шығарма көп ізденістің жемісі екені көрініп тұр. Бұл – көлемі шағын болса да, 

повестің  қатарына  қосуға  әбден  болатын  терең  мағыналы,  айтар  ойы  жан-жақты 

философиялық шығарма. Шығармада қысқа да болса түгелдей бір өмір қамтылады. Соның 

барлық  жай-жапсары,  даму  желісі,  шыңына  жетіп  барып  күрт  аяқталуы  тартымды  да 

шебер  суреттелген.  Даланың  әсемдігі  мен  азабын,  ыстығы  мен  суығын,  қуанышы  мен 

қайғысын көрген қазақ ауылының тіршілігі тізбектеліп көз алдыңнан өтіп жатады. Десек 

те,  әдебиетімізде  М.Әуезовтің  бірде-бір  әңгімесіне  немесе  повесіне  «Көксерек»  сияқты 

көп  еңбек  жазылған  жоқ  деуге  болады.  Кезінде  бұл  шығармаға  қатысты  қарама-қайшы 

пікірлерде  болған.  Сондай  пікірлердің  бірі  белгілі  жазушы  С.Мұқановтың  «XX  ғасыр 

басындағы қазақ әдебиеті» деп аталатын кітабында айтылған. Кітаптың «Ұлтшыл, байшыл 

дәуірдің ақын-жазушылары» деген тарауында ол «Көксеректі» жан-жақты сынға алады. 

«Әңгіме  өте  терең  астармен  жазылған.  Қанша  қазғанмен  ішінен  айқын  мағынаны 

ашу  қиын.  Біздің  айтарымыз  жалғыз-ақ.  Мұхтар  мұны  жазғанда  қасқырды  аң  қып  алып 

отырған  жоқ,  адам  қып  алып  отыр.  Өйткені,  Көксеректе  мақсат  бар.  Сол  мақсатқа 

ұмтылушылық,  өз  мақсатын  ұмытпаушылық,  түптеушілік  бар.  Қасқыр  атаулының  малға 

шабатыны,  шаруаға  зиян  істейтіні  анық.  Бірақ  ол  адам  емес,  аң»  [8,  7]  дей  келе, 

жазушының  қасқырды  саналы  түрде  көрсетуін  теріс  санайды.  Оның  ойынша,  М.Әуезов 

қасқыр арқылы қара ниет, қоғамға қарсы адамды көрсеткен. 

Жазушының  өз  қоғамындағы  көрген  шындығын,  тебіренткен  жайды  көркем 

шығармасында  беруі  заңды  құбылыс.  Сол  шындықты  жеткізуде  түрлі  көркемдік  әдістер 

қолданатыны  белгілі.  Сондықтан  да  жазушының  өз  ойын  хайуанға  сезім,  ақыл-ой  бере 

отырып  жеткізуі  өзіне  тән  стильдік  ерекшелік  болуы  мүмкін.  Әдебиетте  бұған  дейін 

мұндай  құбылыс  болмаса,  осы  тәсілі  арқылы  өзгеше  бір  жаңалық  қосып,  оқиғаны  жай 

сипаттап қоймай, үлкен философиялық мағынамен беруге ұмтылғаны байқалады. Өз ойын 

қалай жеткізу әр жазушының өз еркі деп ойлаймыз. Сол себепті бұл жерде суреткерді аңға 

сана бердің деп айыптау орынсыз. 

С.Мұқанов  шығарманы  теріс  сарында  жазылған  деп  түсіндіреді.  Көксеректің  әр  іс-

әрекетін  ашып  көрсете  білген.  Ол  мына  жолдардан  көрінеді:  «Мұхтардың  саяси 

бағытымен  қарағанда  бұл  қара  ниет  (Көксерек),  ескі  заманша  айтсақ,  отаршыл  үкімет 

болар еді. Бірақ ол үкімет қазақтан тәрбие алып, қазақтың қолында өскен жоқ. Мұхтардың 

бір дұшпаны осы еді. 

Мұхтардың  екінші  дұшпаны  бәлшевектер,  бәлшевек  басқарған  еңбекші  тап.  Біз 

Көксеректі  осыған  келе  ме  дей  береміз.  Өйткені  еңбекші  тапқа  қазақтың  еңбекшілері  де 

 

284 

қосылады  ғой.  Мұхтарша,  еңбекшілерді  тәрбиелеген  «ел»  еді.  Сол  өзін  тәрбиелегенді 

«қасқырлар» (бәлшевектер) ақырында өзі жеді». 

Көксерек  өлді,  бәлшевек  өлі  тірі.  Көксеректі  Мұхтар,  егер  еңбекші  тап  деп  ойласа, 

оны өлтіруі алдағы мақсатының елесі болуға тиіс. 

Мұхтарша  Көксеректі  асырағанмен  дос  болмады.  Ол  дұшпандығын  істейді. 

Мұхтардың  адамнан  дұшпаны  еңбекші  тап  болса,  еңбекші  таптың  тап  тартысын 

Мұхтарлар  аңшылық  деп  түсінсе,  еңбекші  тап  та  Мұхтарша  қанша  асырағанмен  ел 

болмайды. Жобамен айтқанда Көксеректе осындай сыр болуы керек. 

Осы  «Қараш-қараш»  пен  «Көксерек»  арасында  ұқсастық  бар  ма?  Әрине,  бар.  Бұл 

екі шығармада да жазушы мейірімділік пен қатыгездікті қатар қоя отырып суреттейді. Ол 

Көксерек пен Құрмаш болып, Бақтығұл мен  Жарасбай болып көрінеді.Тек айырмасы – 

«Көксеректе»  қанша  жақсылық  етсең  де  бәрі  өзіңе  қарсы  шабады  дейді  суреткер,  сол 

ойын  іске  асырады  да.  Бала  Құрмаш  –  сол  қатігез  құрбаны.  Ал  «Қараш-қарашта»  олай 

емес.  Қатыгез  Жарасбай  момын  Бақтығұл  қолынан  қаза  болады.  Біріншісінде  –  адалдық 

аяқасты болса, екіншісінде сол адал жан өзінің кеткен есесін қайтаруға қайрат қылады. 

Екі  шығарманың  лейтмотиві  -  бұ  дүниеде  қаталдық  пен  мейірмандық,  ізгілік  пен 

кекшілдік,  адалдық  пен  арамдық  бәрібір  өмір  сүре  береді  деген  ой.  Ең  ерекше  айтып 

өтерлігі  –  екі  туындыда  да  өмір  маңызы  арқылы  трагедия,  көркем  психотрагизм 

сабақталады.  Ол  кейіпкерлердің  ішкі  ой  арпалысы  дейміз  бе,  жоқ  жас  дүниесіндегі 

жарылыс дейміз бе, әйтеуір анық, ашық көрініс тапқан. 

Жазушының  осы  кезеңде  жазылған  тағы  бір  туындысы  –  «Қилы  заман ».  Бұл 

шығарма  1916  жылғы  ұлт-азаттық  көтеріліс  кезеңін  қамтиды.  Ұлт-азаттық  көтеріліс 

кезеңі  - жалпы қазақ үшін үлкен сын болған тұс. Осы  уақытта  кімнің кім екені  белгілі 

болады. Намысы бар еркектер  өз жұртының, өз әулетінің  сойылын соқты, ал екі жүзді 

жылпостар патша саясатының сойылын  соғып кетті. Хикаятта сондай кезең сөз болады 

да,  өз  кейіпкерлері  арқылы  сол  тарихи  кезеңді  өз  бояуымен,  өз  суретімен  беруге 

тырысады.  Осындағы  Жәмеңке,  Ұзақ  бастаған  арлы,  намысты  топ  ана  Ақжелке, 

Жебірбаевтарға  қарсы  қойылады.  Осы  екі  арадағы  талас-тартыс  барынша  сенімді 

суреттеледі.  Тағы  да  ақ  пен  қара.  Тағы  да  әлді  мен  әлсіз.  Тағы  да  қатыгездік  пен 

мейірімділік. Тек бұл шығармада осы идея жеке кісі ретінде емес, екі топ  болып көрініс 

береді. Намысқа мінген топ және оларды басып-жалмамақ болған озбыр топ.  

Міне,  М.Әуезов  –  өз  туындыларын  осылайша  үнемі  жетілдіріп,  дамытып, 

кемелдендіріп  отырған  суреткер.  Ең  алғашқысы  «Көксеректе»  тек  бала  Құрмаш 

пен Көксерек болса, «Қараш-Қарашта» Бақтығұл мен  Жарасбай... Ал енді  міне,  «Қилы 

заманда» сол озбырлық, сол қатыгездік үлкен топқа айналған. Оған қарсы күресетіндер де 

өздерінше топтаса бастаған. Олар: Жәмеңке қарт, Ұзақ батыр, т.б. 

Суреткер  Әуезов  осы  үш  хикаятында  да  сол  кезеңдегі  жаңа  әдіс  –  психотрагизм 

элементтерін  барынша  көбірек  пайдалануға  тырысқан.  Оны  әр  шығармаларында  өзінше 

өрнектеп, жетілдіріп отырған. 

 

Әдебиеттер 

1. Әуезов М. Әңгімелер. –Алматы: Жалын, 1987. 

2. Әуезов М. Қорғансыздың күні. – Алматы: Атамұра, 2002. 

3. Қабдолов З. Тандамалы шығармалар. (Екі томдық тандамалы шығармалар) 1-том. 

– Алматы: Жазушы, 1983. 

4. Қабдолов З. Әуезов. – Алматы: Санат, 1997. 

5. Нұрғали Р. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры. – Астана: Күлтегін, 2002. 

6. Хайдаров Ә. Өнер алды – қызыл тіл. Мақалалар жинағы.  – Алматы: 

Жазушы, 1986. 

7. Нұрғали Р. Әуезов және Алаш.  – Алматы: Санат, 1997. 

8. Мұқанов С. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті.  – Қызылорда,1932. 

 

 

285 

 

А. С. Оразбаева 

Қостанай қ. 

 

 ТІЛДІҢ ЗАҢДЫҚ АСПЕКТІСІ ТУРАЛЫ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕР  

 

Қоғамда  соңғы  уақыттарда  тілдің  заңдық  аспектісін  зерттеуге  деген  әлеуметтік 

сұраныс  қалыптасты.  Сөз  либерализациясы  қоғамда  көптеген  конфликтілі  тілдік 

ситуацияларды  туғызды.  Ал  отандық  лингвистика  және  юриспруденция  салалары 

әлеуметтік конфликтілі тілдік ситуацияларды шешіп беруге дайын еместігін көрсетті.  

Отандық  ғылымда  бүгінге  дейін  тілдің  заңдық  аспектісі  және  тіл  білімінің 

юриспруденциямен  байланысты  мәселелері  зерттеу  объектісіне  айналмай  келеді.  Кейбір 

дереккөздерде  ғана  бұндай  аспектінің  объективті  түрде  бар  екендігі  және  лингвистика 

ғылымындағы  мәнінің  маңызды  екендігі  айтылады.  Қазақстан  үшін  жаңа  ғылым  – 

юрислингвистиканың бұл контекстегі теориялық  және практикалық мәселелерін зерттеу, 

оның  фундаментальды  және  қолданбалы  аспектілерін  қарастыру  келесідей  негізгі 

факторлармен  түсіндіріледі:  юрсилингвистиканы  жасаудың  әлеуметтік,  саяси  және 

коммуникативті-тілдік  өзектілігімен;    юриспруденцияның  даму  процесінде  құқықтың 

түрлі лингвистикалық аспектілерінің жасалуымен.  

Проблеманың  теориялық  және  практикалық  маңыздылығына  қарамастан,  өкінішке 

орай,  юрислингвистика  отандық  лингвистика  ғылымында  қазіргі  күнге  дейін  дербес 

зерттеу  объектісіне  айналған  жоқ.  Отандық  юрислингвистиканың  осындай  жағдайы 

мемлекеттік тіл  мәртебесіндегі  қазақ тілі  мен қазақстандық құқықтың өзара байланысын 

зерттеушілердің  алдына  тиісті  сипаттағы  проблемалар  қояды:  жаңа  ғылым  – 

юрислингвистиканың  объектісі  мен  пәнін  тану,  тіл  мен  құқықтың  тоғысындағы 

құбылыстардың заңдық және лингвистикалық аспектілерін ажырату. 

Проблеманың  теориялық  және  практикалық  маңыздылығына  қарамастан,  өкінішке 

орай,  юрислингвистика  отандық  лингвистика  ғылымында  қазіргі  күнге  дейін  дербес 

зерттеу объектісіне айналған жоқ. Бұл тақырыпқа негізінен заңгерлер тарапынан жазылған 

азғана мақалалар ғана бар. Отандық юрислингвистиканың осындай жағдайы мемлекеттік 

тіл  мәртебесіндегі  қазақ  тілі  мен  қазақстандық  құқықтың  өзара  байланысын 

зерттеушілердің  алдына  тиісті  сипаттағы  проблемалар  қояды:  жаңа  ғылым  – 

юрислингвистиканың  объектісі  мен  пәнін  тану,  тіл  мен  құқықтың  тоғысындағы 

құбылыстардың заңдық және лингвистикалық аспектілерін ажырату. 

Лингвистика  және  юриспруденцияның  тоғысындағы  юрислингвистика  мәселелерін 

қарастырумен  қазір  юриспруденция  мамандары  айналысып  келеді.  Әрине,  олар  өз 

зерттеулерінде  маман  ретінде  юриспруденцияның  басым  бағыттарын  атап  көрсетеді  де, 

лингвистика  қағидаларының  ерекшеліктерін  көрсетуді  айналып  өтеді  немесе 

юриспруденциядағы  лингвистиканың  «тәуелді»  мәселелерін  сөз  етумен  ғана  шектеледі. 

Лингвистиканың әлеуметтік, саяси және коммуникативтік мәселелерінің теориялық және 

практикалық  өзектілігі  юриспруденцияда,  бұқаралық-ақпарат  құралдарында  және  саяси 

салаларда  ғылыми  айналымға  түсуге  сұраныс  туғызады.  Тілдің  заңдық  аспектісінің 

әмбебап  қажеттілігімен  қатар  тарихи  маңыздылығы  да  бар.  Тілдік  қатынас  – 

«юридизацияны»  қажет  ететін  әлеуметтік  әрекеттесу  құралдарының  бір  формасы. 

Әлеуметтік әрекеттесу арқылы пайда болған тілдік қатынастың кейбір даулы мәселелерін 

«юридизациямен»  шешу  көзделеді.  Бұл  юрислингвистиканың,  яғни  тілдің  заңдық 

аспектісінің теориялық және практикалық мәселелерін қарастыру қажеттілігін алдымызға 

тартады. 

Әлеуметтік  ортаның  кез  келген  саласында  қоғамдық  қатынас  құралы  тіл 

табиғатының  бұзылып  жатқандығы  байқалып  тұрады.  Ондай  жағдайларда  азаматтардың 

ар-ожданы  заң  алдында  қорғалуы  тиіс.

 

Лингвистикалық  сараптама  азаматтардың  ар-

намыс,  қадір-қасиеттері  мен  іскери  бедел,  жала  жабу,  балағаттау  және  т.б.  жөніндегі 

 

286 

қылмыстық  істер  бойынша  сот  процесіндегі  даулы  мәселелерді  шешуге  көмектеседі. 

Лингвистикалық сараптама – тіл қызметінің өнімін зерттеу жолымен фактілірді анықтауға 

бағытталған сот сараптамасының бір түрі. Сот сараптамасының бұл түрі газет-журналдар, 

кітап,  электронды  материалдар,  жарнамалық  хабарландырулар,  ауызша  сөйленімдер  мен 

әңгімелер, интернет-коммуникациялық өнімдер (форумдар, блоктар т.б.),  түрлі құжаттар 

мен  нормативті  актілер,  тауар  белгілері  мен  фирмалық  атаулар  және  т.б.  мәтіндеріне 

жасалады, сонымен бірге азаматтардың авторлық құқықтарын қорғауға қызмет етеді. Бұл 

проблемалар Ресейде де өзекті мәселе ретінде юрислингвистика саласындағы мамандар өз 

еңбектерінде  қарастыруда:  «К  объектам,  направляемым  для  лингвистического 

исследования, относятся следующие: это текстовые объекты, товарные знаки, фирменные 

наименования, доменные имена, иные коммерческие обозначения, произведения рекламы, 

литературы,  науки,  которые  незаконно  копируются,  тиражируются,  воспроизводятся  без 

ссылок на автора или издаются под чужой фамилией» [1].  

Сот  қызметінде  сараптаманың  бұл  түрі  келесідей:  азаматтардың  ар-намыс,  қадір-

қасиет  және  қызметтік  репутациясына  нұқсан  келтіру  жағдайларында;  тауар  белгілері, 

фирмалық  атаулар  және  т.б.  интеллектуалды  меншік,  авторлық  құқық  нысандарының 

сәйкестігін  бекіту  үшін;  авторлық  құқықты  бұзуға  байланысты  (плагиат)  жағдайларды 

анықтауға;  құжаттардың,  нормативті  актілердің,  келісім-шарттардың  және  т.б.  ауызша, 

жазбаша  мәтіндердің  мағыналарын  анықтауға,  сондай-ақ  сөз  формалары  арқылы  күш 

көрсету немесе мәжбүрлеуге байланысты жағдайларда қажет болады.  

Кейбір  сараптамалық  ситуацияларда  жан-жақты  зерттеулер  жүргізу  үшін  басқа 

салалардың  мамандары  да  (психолог,  мәдентиеттанушы,  саясаттанушы,  тарихшы,  және 

т.б.) тартылады. Бұндай жағдайда сот процесі кешенді сараптама қызметімен қамтамасыз 

етіледі.  Сот  қызметі  жүйесінде  сараптама  өндірісіне  қажетті  материалдар  ұсынылуы 

қажет.  Атап  айтқанда,  лингвистикалық  сараптама  қызметі  үшін  ауызша  немесе  жазбаша 

мәтін, сонымен бірге, тілдік ситуация туралы мәліметтер (даулы мәтіннің пайда болуына 

себепкерлер  туралы,  мәтіннің  пайда  болу  орны  немесе  аталмыш  ситуацияның  өту  орны 

мен  мерзімі  туралы).  Егер  сараптаманың  нысаны  ауызша  мәтін  болған  жағдайда, 

лингвист-сарапшыға әңгіменің аудиотаспасы немесе тілдік ситуацияның куәландырылған 

жазбаша  мәтіні  беріледі.  Сондай-ақ,  сот  қызметінде  лингвист-сарапшыға  даулы  мәтінге 

байланысты  нақты  сұрақтар  ұсынылады.  Лингвист-сарапшы  мәтін  бойынша  сот  қызметі 

ұсынған  сұрақтарға  зерттеу  жұмыстарын  жүргізу  арқылы  дәлелді  жауап  әзірлеуі  қажет. 

Заманауи мәтінге лингвистикалық талдау жасау үшін қазіргі қазақ әдеби тілінің лексикасы 

мен  фразеологиясын  қамтитын  сөздіктер  мен  теориялық  лингвистикалық  әдебиеттерді 

қолдану  қажет  дейміз  және  де  бұл  пікіріміз  аталмыш  проблемаларды  зерттеуші 

ғалымдардың  тұжырымдарымен  сәйкес  келеді:  «Для  лингвистического  анализа 

современного текста, отдельных слов и выражений, употребляемых в современном тексте, 

необходимо  использовать  те  словари,  в  которых  находит  отражение  современное 

состояние  лексики  и  фразеологии  русского  литературного  языка,  современное 

словоупотребление,  а  также  активная,  актуальная  часть  той  лексики  и  фразеологии, 

которая – за рамками литературного языка» [2]. 

Лингвистикалық сараптама қызметінің мақсаты  - сот қызметінде лингвист-сарапшы 

қызметін талап ететін даулы  мәтіндік ситуацияларға  байланысты ұсынылған сұрақтарға 

нақты да дәлелді жауаптар ұсыну. Кез келген мәтіндік ситуацияларды талдауда сарапшы-

лингвист  теориялық  лингвистика  негіздеріне  сүйенуі  тиіс.  Біздің  бұл  пікіріміз  Ресей 

юрислингвистика  саласын  зерттеушілердің  пікірлерімен  сәйкес  келеді:  «Любая 

лингвистическая  теория  решает  какие-то  дескриптивные  проблемы  и  описывает  какие-

либо факты, эффективность решения этих проблем и описания фактов является одним из 

критериев принятия и отбрасывания теории. Любое прикладное исследование основано на 

какой-либо  теории,  при  этом  прикладное  исследование  может  не  быть  основано  на 

теоретических принципах, находящихся в ядре теоретической лингвистики» [3]. 

 

287 

Лингвистикалық  сараптаманың  мақсаты  –  белгілі  бір  іске  қатысты  деректерді 

шындыққа  қатысты  филологиялық  негізде  дәлелдеу.  Сарапшы-лингвист  ұсынылған 

сұрақтарға ғана жауап береді және өз құзыреттілігі шеңберінде ғана әрекет етеді және заң 

терминдерін  қолдануға  құқығы  жоқ.  Лингвист-сарапшының    ұсынылған  сұрақтарға 

сараптама нәтижесінде нақты да дәлелді жауаптар ұсынуы оның кәсіби біліктілігін қажет 

етеді.  Лингвистикалық  сараптама  –  сарапшының  лингвистикалық    теориялық  терең 

білімін қажет етеді.  

Отандық юрислингвистиканы қалыптастыруда және оны ғылыми айналымға енгізуде 

мемлекеттік  тілдің  ролі  ерекше  болуы  қажет.  Бұл  мақсаттағы  басты  бағыттардың  бірі  – 

мемлекеттік    тілдегі  юрислингвистиканың  қазақстандық  үлгісін    қалыптастыру  болып 

табылады. 

 

Әдебиеттер 

1.  Галяшина,  Е.И.  Возможности  судебных  речеведческих  экспертиз  по  делам  о 

защите  прав  интеллектуальной  собственности  //  Интеллектуальная  собственность. 

Авторское право и смежные права. 2005. - N 9.   

2.  Бринев,  К.  И.  О  презумпциях  лингвистической  экспертизы:  конфликтные 

высказывания  на  шкале  сведение  /  мнение  //  Юрислингвистика  –7:  язык  как  феномен 

правовой коммуникации. – Барнаул, 2006.  

3.  Бельчиков, Ю.  А.  Инвективная  лексика  в  контексте  некоторых  тенденций  в 

современной русской языковой коммуникации // Филологические науки. 2002. - № 4. 

 

 

 

 

Б. Е. Сарсембаева  

Акмолинская область 

 

АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ ПРЕПОДАВАНИЯ РУССКОГО ЯЗЫКА В ШКОЛЕ 

С КАЗАХСКИМ ЯЗЫКОМ ОБУЧЕНИЯ В СЕЛЬСКОЙ МЕСТНОСТИ 

 

Раздел 1. В Казахстане билингвизм сложился исторически давно. Существует узкое и 

широкое  понимание  билингвизма:  в  узком  смысле  -  это  более  или  менее  свободное 

владение  двумя  языками:  родным  и  неродным,  а  в  широком  смысле  -  относительное 

владение вторым языком, способность пользоваться им в определенных сферах общения. 

С  этой  точки  зрения  минимальным  уровнем  владения  вторым  языком  можно  считать 

уровень, достаточный для выполнения индивидом речевых действий, в процессе которых 

реализуются  те  или  иные  функции  второго  языка.  Если  владение  языком  ниже  этого 

уровня, то нет достаточных оснований считать такое владение признаком билингвизма. С 

позиций  психолингвистики,  билингвизм  -  способность  употреблять  для  общения  две 

языковые системы. 

В  связи  с  билингвизмом  в  стране,  актуальность  преподавания  русского  языка 

очевидна. Преподавание родного языка, казахского, отличается от преподавания второго 

неродного языка, но общеупотребительного. 

Преподавание  неродного  языка  требует  развития  у  учащихся  навыка  пользования 

языком.  Задача  педагога  -  развить  эти  навыки  во  всех  видах  речевой  деятельности  и  на 

письме. Педагог должен учитывать, что у детей языковые навыки недостаточно развиты, 

лексический  запас  ограничен,  в  речи  может  быть  слышен  акцент,  а  письмо  зачастую  и 

вовсе хромает. Так что работа педагогов многоплановая и ответственная. 

Современный учитель – это, прежде всего, творческая личность. Учитель, творящий 

и созидающий, может слышать биение человеческого сердца-живого, горячего…детского.  

Вот  уже  десятилетия  школа  и  научно-педагогическая  мысль  охвачены  поиском  путей 

 

288 

повышения эффективности учебного процесса. Перед современной школой встала задача 

формирования творческой личности. Творческий человек умеет видеть необыкновенное в 

обычном,  знакомые  явление  и  объекты  рассматривает  под  новым  углом  зрения  и 

обнаруживает в них новые свойства или применение их в новом  качестве. Для творческой 

личности характерно и то, что она способна порождать, казалось бы, неожиданные идеи и 

решение  проблем  в  самых  неопределенных  и  тупиковых  ситуациях.  Изучив 

классификацию 

педагогических 

технологий, 

разработанных 

российскими 

и 

казахстанскими учеными, я остановила свой выбор на технологии «Творческое развитие», 

автором которого является Ахмет Закиевич Рахимов.  

В  течение  предыдущих  лет  работала,  используя  модульную  технологию,  игровую 

технологию. Проанализировав свою трудовую деятельность, я поняла, что к моей позиции 

ближе технология «Творческое развитие» (Разработка А.З. Рахимова). 

В наше время люди всё в большей мере осознают, что именно творчество – одно из 

самых  важных  составляющих  личного  счастья  и  профессионального  успеха.  В  США 

например,  существует  институт  по  вопросам  творческого  решения  проблем  (Нью-

Йоркский  университет  в  Буффало),  созданы  различные  консалтинговые  компании, 

которые организуют семинары по вопросам творческого развития. 

Нам,  учителям,  которые  заинтересованы  в  обучении  и  воспитании  учащихся  с 

высоким  творческим  потенциалом,  приходится  самостоятельно  организовывать  такое 

обучение, по крупицам, собирая материал.  

Единственный  источник  творчества  -  это  наша  собственная  личность.  Необходимо 

постоянно  подпитывать  свой  творческий  дух.    Д.  Айян  сердцевиной  духа  творчества 

считает ядро: 

Я -  я хочу знать (любознательность) 

Д -  действенность (энергичность) 

Р -  риск (готовность рисковать) 

О – открытость новому.  

Задачи технологии «Творческое развитие» : 

1. Научить творчески мыслить, развивать творческий потенциал личности. 

2.  Научить  творческому  моделированию  и  созданию  «идеальных  моделей  мира»  с 

использованием абстрактного и художественного образа, графических изображений, схем, 

графиков, символов, знаков и других средств представления информации как инструмента 

собственного действия в новой нестандартной ситуации. 

3. В процессе учебной деятельности научить детей самостоятельно добывать знания, 

формировать качественные знания на осознанном уровне. 

-  в  ситуации  неопределенности  научить  умению  видеть  проблему  и  решать  задачи 

нестандартно,  не  только  на  уровне  теоретического  уровня  (сознания),  но  и  интуиции 

(инсайда). 

-  научить  адекватной  самооценке  своих  творческих  возможностей  и  способностей, 

самоактуализации, самопроявлению, саморазвитию, самовоспитанию. 

Цель:  активизировать  творческую  и  проблемно  –  поисковую  деятельность 

школьников,  убеждая  их,  что  они  все  способны  справиться  с  задачами,  которые педагог 

перед ними выдвигает. 

Формы:  

1. Различные виды словарных работ и с использованием исследовательской карты. 

2. Денотатный граф. 

3. Творческие диктанты. 

4. Ранжирование. 

5. Познавательные игры («Симпозиумы», « Сундук мудрости» и т.д.). 

6. Незаконченные предложения. . .  

7. Работа в парах. 

8. Индивидуальная работа. 

 

289 

9. «Ученый совет». 

10. Синтаксический разбор с применением «Карты синтаксического разбора». 

11. Интеллектуальная олимпиада. 

12. Интеллектуальный марафон. 

13. Пересказ по кругу. 

14. Оригинальные вопросы и ответы. 

15. Презентация творческих работ учащихся (Сборник стихов об осени, зиме и т.д.). 

16. Взаимопроверка, взаимооценка. 

17. Урок телемост, телеэфир…Этноурок. 

18. Театрализованное представление произведений на уроках литературы. 

19.  Внеклассное  мероприятие  (Лингвистический  вечер,  «Костёр  памяти»  об 

«Алжире», «Память о прошлом во имя будущего…» и т.д.). 

20. Лингвофизминутка, лингвистическая разминка. 

21. Орфографическое лото. 

22. «Письмо» (творческое размышление учащихся на разные темы). 

Дидактический материал: 

• Исследовательская карта для трудных слов; 

• Карта паспорт для синтаксического разбора. 

• Карточки-задания для индивидуальной работы в парах и для группы. 

• Лист взаимопроверки, взаимооценки. 

• Денотатный граф, незаконченные предложения. 

• Кластеры, синквейны, тезаурус. 

• Карточки  словарных  работ:  «Допиши  слово»,  «Найди  слово»,  «Чтобы  это 

значило…» и т.д. 

• Карточки с творческими заданиями «Допиши рассказ». «Допиши предложение». 

В  самостоятельной  деятельности  учащегося  кроется  неиссякаемый  резерв  для 

учителя,  ставящего  перед  собой  цель  не  только  дать  учащемуся  определенную  сумму 

знаний,  но  и  увлечь  более  глубоким  изучением  отдельных  специальных  вопросов.  Эту 

задачу разрабатывает технология «Творческое развитие». 

Раздел 2. Одной из проблем изучения русского языка в сельской школе с казахским 

языком  обучения  является  недостаток  речевого  развития.  Основной  причиной  низкого 

уровня речевого развития школьников является недостаток учебного времени, так как на 

каждом  уроке  изучается  новый  материал,  не  хватает  времени  на  закрепление  знаний, 

выработку  прочных  речевых  умений  и  навыков.  Уроки  развития  речи,  проводимые  в 

соответствии с  учебным планом, не решают в полной мере проблемы речевого развития 

учащихся. 

На  мой  взгляд,  низкий  уровень  развития  речи  учащихся  в  казахской  школе 

объясняется рядом причин: 



 

работа  по  формированию  коммуникативных  умений  (умений,  направленных  на 

восприятие чужого и создание собственного текста) учащихся проводится в основном на 

аналитических  упражнениях  и  заданиях  (определить  тему,  основную  мысль,  тип  речи  и 

т.д.),  при  почти  полном  отсутствии  заданий,  основанных  на  синтезе  умений,  в  то  время 

как  для  более  успешного  речевого  развития  необходимы  условия  для  самостоятельного 

творческого подхода к созданию связного высказывания; 



 

недооцениваются  психологические  особенности  возраста  учащихся  5-9  класса. 

Психологами доказана прямая зависимость активизации мотивационной сферы личности 

учащихся  от  эстетического  переживания,  в  результате  чего  появляется  внутренняя 

потребность  в  словесном  оформлении  своих  мыслей,  чувств.  Это  дает  основание 

говорить, что при обучении коммуникативным умениям необходим яркий эмоциональный 

стимул, который служил бы источником возникновения мотива речевой деятельности. 

 

290 

Безусловно,  решению  этой  проблемы  способствует  использование  продуктивных 

методов  и  средств,  внедрение  инновационных  технологий,  стимулирующих  развитие 

связной русской речи учащихся. 

Следующим  препятствием  в  продуктивности  преподавания  языка  является  то,  что 

каждый  год  меняется  учебная  программа  вместе  с  учебниками.  И  учителю  приходится 

подстраиваться  под  эту  программу,  менять  свою  позицию  по  отношению  к  подаче 

материала. И это тоже усложняет работу учителя. 

В  поисках  резервов  повышения  качества  образования  и  воспитания  современная 

педагогическая  наука  все  чаще  обращается  к  применению  системного  подхода  к 

процессам  обучения  и  воспитания,  ценность  которого  состоит  в  изучении  объектов  как 

целостных систем с использованием  информационных технологий. К сожалению, данное 

средство  является  совершенно  недоступным  в  сельской  школе,  но,  тем  не  менее,  мы  не 

отстаём, а идём в ногу со временем, применяя на уроке все возможные доступные методы 

обучения. 

 

 

 

 

жүктеу/скачать 5,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: