Қазақстан республикасы бiлiм және ғылым министрлiгi еуразия гуманитарлық институты

 

305 

Обрывки  культурных  кодов,  формул,  ритмических  структур,  фрагменты  социальных 

идиом и так далее – все они поглощены текстом и перемешаны в нем, поскольку всегда до 

текста и вокруг него существует язык» [1, 78].  

Ю.С.Степановтың тұжырымдауынша, интермәтін – екі мәтіннің бойынан табылатын, 

екі  мәтіннің  орнына  жұмсалатын  құбылыс:    «…он  многоярусен,  «многоэтажен»  и  на 

уровне  первого  этажа  уже  имеет  устоявшееся  наименование  –  интертекст.  Интертекст  – 

это  то,  что  можно  читать  в  прямом  смысле  этого  слова.  Следующие  этажи  уже  вряд  ли 

можно назвать  «текстами», поскольку они состоят из  «нечитаемого»  - понятий, образов, 

представлений, идей..» [2, 3]. 

«Интермәтін»  терминімен  қатар,  1967  жылы  Ю.Кристеваның  еңбектерінде 

«интертекстуалдылық»  термині  кездесе  бастады.  Ол  осы  ұғымды  «социальное  целое, 

рассмотренное 

как 

текстуальное 

целое» 

анықтамасы 

арқылы 

түсіндіреді. 

«Интертекстуалдылық» терминіне де ғалымдар өз анықтамаларын ұсынды.  

И.П.Ильиннің анықтауынша: «Мы назовем интертекстуальностью эту текстуальную 

интеракцию,  которая  происходит  внутри  отдельного  текста.  Для  познающего  субъекта 

интертекстуальность  –  это  понятие,  которое  будет  признаком  того  способа,  каким  текст 

прочитывает  историю  и  вписывается  в  нее»  [3,  217].    Н.А.Фатееваның  көзқарасы 

бойынша, интертекстуалдылық – кез келген автордың өз мәтінінің шығу тегі және өзіндің 

авторлық «Менін» негізге ала отырып, басқа мәтіндермен байланысқа түсу. Ю.П.Солодуб 

болса,  жоғарыдағы  анықтама  иелерінің  тұжырымдарын  саралай  отырып  өзіндік  ойын 

ұсынады:  «Интертекстуальность  чаще  всего  трактуется  как  связь  между  двумя 

художественными  текстами,  принадлежащими  разным  авторам  и  во  временном 

отношении определяемыми как более ранний и более поздний» [4, 51].  

«Интертекстуалдылық»  термині  әдетте  «интермәтін»  терминінен  басымырақ 

қоданылады,  дегенмен  бұл  екі  терминнің  кейде  қатар,  кейде  бірінің  орнына  бірі 

қолданыла беретінін де байқаймыз.  

Зерттеу  кеңістігінде  интертекстуалдылықты  екі  мағынада  түсіну  бар:  кең  және  тар 

мағынасында.  Кең  мағынасында  «әлем  дегеніміз  мәтін»    (Ж.Деррида,  Ю.Кристева, 

Э.А.Усовская, т.б.) деген тұжырымға сай келеді, яғни «кез келген мәтін интертекст» деген 

анықтаманы нақтылайды.  

Тар  мағынасында  (Л.Л.Нелюбин,  Н.А.Фатеева  және  т.б.)  кез  келген  басқа  мәтінді 

сілтеме  ретінде  алу,  бұған  дәлел  ретінде  осы  пікірді  жақтаушылар  мынаны  негіз  етіп 

алады:  «интертекстуалдылықтың  мәтінде  көрінуі»  белгілі  бір  арнайы  мәтіндерде  ашық 

немесе жабық түрдегі дәйекетеме жасау (цитата, аллюзиялар, реминисценциялар) арқылы 

көрінеді.  

Бұл,  ең  алдымен,  әлемдік  әдеби  процесте  модернизм  және  постмодернизм 

бағыттарының  пайда  болуымен,  ондағы  цитатамен  жазу,  диалогтік  байланыс,  қатынас 

сияқты  құрылымдық-семантикалық  элементтермен  байланысты  туындаған  термин.  Бұл 

ұғымға немесе интермәтін деп саналатын мәтіндерге олардың өзінен бұрынғы атауы, сөзі, 

сөз  тіркесі,  тұтас  фрагментін  кіргізу,  сол  арқылы  оларда  сақталған,  қатталған  ақпармен 

ассоциация тудыру, құрылып отырған жаңа мәтін семантикасына қосымша мағына үстеу, 

яғни  бұрынғы  тарихи-мәдени,  әлеуметтік  оқиға,  құбылыс,  фактілер,  көркем  шығармалар 

туралы  хабардар  ететін  мәтінаралық  байланыстар  тән.  Мұндай  мәтінаралық 

байланыстардың  түрі,  көлемі,  типі  сан  алуан  болғандықатан,  оларды  кең  көлемде 

интертекст, интертекстема, интертекстуалдылық деп атау қабылданған [5, 13]. 

Мұндай  мәтінаралық  байланыстарды  ең  алдымен  әдебиет  пен  мәдениеттің  бастау 

көзі  –  халық  ауыз  әдебиетінен  көптеп  байқаймыз.  Мысалы,  «Қыдырбай  мен  Табия» 

айтысының  өлең  жолдарында  Қыдырбай  мен  Табияға  ортақ  жолдардың  кездесетінін 

байқаймыз: 

Қыдырбай: 

Шығады қызылбастан қызыл алап,  

Қашады қызыл түлкі тауды жанап. 

 

306 

Ішікті, шапанды қыз толып отыр, 

Отырмын қызыл тонды қызды қалап, – 

десе, Табия: 

Шығады қызылбастан қызыл алап,  

Қашады қызыл түлкі тауды жанап. 

Отырсаң, көп ішінен қалап мені, 

Мен  өзім  неғылайын  бойым  балап,  –  деп  Қыдырбай  айтқан  екі  жолды  Табия  да 

қайталайды [6, 171]. 

Мұндай қайталанатын жолдар «Омарқұл мен Табия» айтысында да ұшырасады: 

Омарқұл: 

Кедейден қырсық шіркін өжеттірек, 

Іштен алып, сыртынан шалады екен. 

Кескілесе кетпейтін кеуде тіреп,  

Кейде тату кей кезде араз екен. 

Табия: 

Жапанда жатқан болса өзі тырысып, 

Ойпырым-ау, қандай сұмдық ондай қырсық. 

Берсең кедей жағасың ол қырсыққа, 

Бермесең, берекеңді алады ұрсып [6, 171]. 

Соңғы шумақ алдыңғы ойды толықтырумен қайталанып тұр. Дегенмен, бұл рефрен 

немесе  шығыс  поэзиясында  редиф  деп  аталатын  қайталамаға  ұқсас  құбылыс  ретінде 

түсінілуі мүмкін, бірақ олай емес. Қайталама құбылысы бір ғана  сөйлеу субъектісіне тән, 

ал  қайымдасу  цитация  қағидатына  сәйкес  келеді,  яғни  бір  сөйлеу  субъектісінің  сөзін 

екінші  сөйлеу  субъектісі  сол  күйінде,  еш  өзгеріссіз  немесе  сәл  трансформациямен  өз 

шумағына енгізіп, жаңа ұйқасқа яки ойға тірек етеді. 

Жоғарыда  келтірілген  мысалдар  айтыс  жанрына  тән  болса,  мәтінаралық  мұндай 

құбылыстар  қазақтың  ұлы  ақыны  Абай  мен  оның  ізін,  дәстүрін  жалғастырушы 

Шәкәрімнің өлеңдерінде де ұшырасады. М.Әуезов пен Ж.Аймауытовтың «Абайдан соңғы 

ақындар» атты  мақаласында: «Осы күнгі ақындардың ішіндегі Абайға өлеңінің сыртымен 

болмаса  да,  ішкі  мағынасымен  еліктеген  кісі  –  Шәкәрім.  Мінді,  кемшілікті,  айтқанда 

жерлеп, шенеп, оңдырмайтын Шәкәрім өлеңінде ащылық бар» [7, 45-52], – деп Шәкәрім 

поэзиясының реалистік сипатына баға берілген. Абай мен Шәкәрім поэзиясының үндестігі 

олардың  шығармаларында  үнемі,  сан-салалы  қолданыста  болатын  ұғымдардың  ортақ 

болуынан-ақ  байқалады:  адам,  шын  адам,  білім,  ғылым,  талап,  ғашық,  шын  ғашық, 

ғаділет,  жалығу,  жақсылық,  жамандық,  иман,  ынсап,  қанағат,  қозғалыс,  хақиқат,  хадис, 

махаббат,  тағдыр,  тіршілік,  өмір,  өлім,  рух,  сабырлық  т.б.  сияқты  толып  жатқан 

лингвофилософиялық  категориялық  ұғымдар  мен  парадигмаларды  Абай  мен  Шәкәрім 

ортақ  түсініктер  сапасында  ұдайы  пайдаланып  отырған.    Шәкәрім  ұстазы  Абайдың 

сөздерін  жалғастыра,  жаңғырта  отырып,  өз  кезегінде  өзіндік  үн  қосты,  жаңа  қырынан 

көрсете  білді.  Тақырыптық,  мазмұндық  жағынан  ұстазының  ойын,  дәстүрін  тереңдете 

түсті.  Мәселен,  өмір  жайлы  толғаныстар  қос  ақында  ортақ  ерекшеліктерге  ие  екендігін 

мына өлең жолдары айғақтайды: 

Өмір дүние дегенің 

Ағып жатқан су екен. 

Жақсы-жаман көргенің, 

Ойлай берсең у екен, - дейтін Абай тұжырымдары Шәкәрім толғамында: 

Кейбіреулер жазады: «Қу өмір» – деп, 

«Тұрағы жоқ алдамшы су өмір» – деп, 

«Көрген қызық, қылған іс – бәрі де ұмыт, 

Иә,  көлеңке,  яки  түс,  у  өмір»,  -  деп  сипатталады.  Келесі  бір  өлең  жолдарында 

Шәкәрім: 

Дүние қу – 

 

307 

бiр ағын су, 

Түстiк онда шөп болып, 

Күнде ағамыз, 

сандаламыз, 

Бейнетiмiз көп болып, - деп өмір жайлы түйгенін сабақтайды. 

Мұндай 

прецедентті 

жолдар 

ұстазынан 

өнеге 

ала 

білген 

Шәкәрім 

шығармашылығында көптеп кездеседі.  

Қорыта  айтқанда,  интермәтіндік  құбылыстар  немесе  мәтінаралық  байланыстар  кез 

келген  көркем  шығармада  мейлі  ол  прозалық  шығарма  болсын,  мейлі  ол  поэзиялық 

шығарма  болсын  ұшырасып  отырады.  Бұл  байланыстар  біріншіден,  әр  уақытта  өмір 

сүрген адамзат қоғамын салыстырмалы түрде көрсетіп, тарихтан хабар берсе, екіншіден, 

ақын-жазушылар  арасындағы  рухани  үндестікті,  дәстүр  жалғастығын  көрсетеді.  Демек, 

М.М.Бахтиннің ««текст живет, только соприкасаясь с другим текстом (контекстом)» деген 

тұжырымы  мен  А.К.Жолковскийдің  «в  начале  всякого  слова  всегда  было  чужое  слово, 

литература  занята  собой  и  собственной  генеалогией  больше,  чем  всем  остальным,  и 

потому  пронизана  интертекстуальностью»  [8,  21]    деген  көзқарастарын  жоққа  шығара 

алмаймыз. Яғни, кез келген мәтін өзге мәтіннің негізінде түзіліп, жаңа сапаға ие болады.  

 

Әдебиеттер  

1.  Барт Р. Избранные работы. Семиотика. Поэтика. – М.: Прогресс, 1978.- 616 б. 

2.  Степанов  Ю.С.  «Интертекст»,  «интернет»,  «интерсубъект»:  (к  основаниям 

сравнительной концептологии) // Известия АН. Сер. Литературы и языка.- 2001. –Т.60,№1. 

– С.3-11.   

3.  Ильин  И.П.  Интертекстуальность  //Современное  зарубежное  литературоведение: 

Энциклопедический справочник. – М.: Интрада, 1996.- 217-б. 

4.  Солодуб  Ю.П.  Интертекстуальность  как  лингвистическая  проблема  // 

Филологические науки. – 2000. - №2.- С.51-57. 

5.  Әділова  А.,  Қазіргі  қазақ  көркем  шығармаларындағы  интертекстуалдылық 

репрезентациясы, семантикасы, құрылымы. ФҒД авторефераты.- Алматы, 2009.  

6.  Ғабдуллин  М.,  Ысқақов  Б.  Халық  ауыз  әдебиеті.  –  Алматы:  «Мектеп»  баспасы, 

1958.– 219 б. 

7. Әуезов М., Аймауытов Ж. Абайдан соңғы ақындар // «Абай», 1993. №5. Б. 45-52 

8. Кузьмина Н.А. Интертекст и его роль в процессах эволюции поэтического языка. 

Изд. 2-е, стереотипное. – М: «Едиториал УРСС», 2004. – 272 с. 

9. Құнанбаев А. Шығармаларының екі томды қжинағы. 1 том. – Алматы: «Жазушы», 

1995. – 278 б 

10.  Құдайбердиев  Ш.  Шығармалары:  Өлеңдер,  дастандар,  қарасөздер.  Құраст. 

Жармұхамедов М., Дәуітов С., (Құдайбердиев А.).– Алматы: «Жазушы», 1988. – 559 б.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

308 

Л. Т. Акбасова 

Т. А. Сембаева 

С. Г. Юрченко 

г. Семей 

 

ИНФОРМАЦИОННО-КОММУНИКАЦИОННАЯ ТЕХНОЛОГИЯ  

НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ  

 

 Развитие  технологий  во  всех  сферах  человеческой  деятельности  влечет  за  собой 

изменения  в  требованиях,  предъявляемых  к  выпускникам  общеобразовательных 

учреждений. В настоящее время от выпускников школ требуются не только знания самых 

разнообразных  наук,  но  и  качества  свободной,  творческой  и  ответственной  личности, 

способной  оптимально  строить  свою  жизнь  в  быстроменяющемся  информационном 

социуме.  В  этих  условиях  становится  все  более  очевидным,  что  традиционное 

образование,  ориентированное  на  прямую  передачу  эталонных  знаний,  уже  не  в  полной 

мере способно решать поставленные перед ним задачи. 

Информационные технологии, рассматриваемые как один из компонентов целостной 

системы  обучения,  не  только  облегчают  доступ  к  информации,  открывают  возможности 

вариативности  учебной  деятельности,  ее  индивидуализации  и  дифференциации,  но  и 

позволяют  по-новому  организовать  взаимодействие  всех  субъектов  обучения,  построить 

образовательную  систему,  в  которой  ученик  был  бы  активным  и  равноправным 

участником  образовательной  деятельности.  Внедрение  новых  информационных 

технологий в  учебный процесс позволяет  активизировать процесс обучения, реализовать 

идеи  развивающего  обучения,  повысить  темп  урока,  увеличить  объем  самостоятельной 

работы учащихся. 

Использование информационных и коммуникационных технологий (ИКТ) в учебном 

процессе  является  актуальной  проблемой  современного  школьного  образования.  Надо, 

чтобы каждый учитель по любой школьной дисциплине мог подготовить и провести урок 

с использованием ИКТ, так как теперь учителю представилась возможность сделать урок 

более  ярким  и  увлекательным.  Обучение  предполагает  общение  на  уроке  как  между 

учителем и учащимися, так и общение учащихся друг с другом. 

Управление  обучением  с  помощью  компьютера  приводит  к  повышению 

эффективности  усвоения,  активизации  мыслительной  деятельности  учащихся.  Одно  из 

основных назначений компьютера как средства обучения - организация работы учащихся 

с  помощью  программно  -  педагогических  средств,  от  степени  совершенства  которых  и 

зависит  эффективность  обучения.  Внедрение  в  традиционную  систему  «учитель-класс-

ученик»  компьютера  и  компьютерной  обучающей  программы  опосредует  участие  в 

учебном  процессе  педагогов  и  программистов-разработчиков  обучающей  программы, 

кардинально меняет характер учебной деятельности ученика и роль учителя. Диалоговые 

и  иллюстрированные  возможности  компьютера  существенно  влияют  на  мотивацию 

учебного процесса. 

Компьютер  обладает  достаточно  широкими  возможностями  для  создания 

благоприятных  условий  работы  по  осмыслению  орфографического    правила.  В 

обучающих программах используются разнообразные формы наглядности; теоретический  

материал  представлен  в  виде  таблиц,  схем,  опорных  конспектов  и  т.д.  демонстрирует 

различные  языковые  явления  в  динамике  с  применением  цвета,  графики,  эффекта 

мерцания, звука, пиктографии, «оживления» иллюстраций и т.д. 

Использование  ИКТ  на  уроках  русского  языка  позволяет  разнообразить  формы 

работы,  деятельность  учащихся,  активизировать  внимание,  повышает  творческий 

потенциал личности. Построение схем, таблиц в презентации позволяет экономить время, 

более  эстетично  оформить  материал.  Задания  с  последующей  проверкой  активизируют 

внимание  учащихся,  формируют  орфографическую  зоркость.  Используя  кроссворды, 

 

309 

иллюстрации, рисунки, различные занимательные задания, тесты, воспитываю в учениках 

интерес к предмету, повышаю эффективность урока. 

На  уроках  литературы  применение  ИКТ  позволяет  использовать  разнообразный 

иллюстративно-информационный  материал.  Причем  материал  находят  сами  учащиеся  в 

Интернете,  составляют  презентации,  таким  образом,  ИКТ  развивает  самостоятельность 

учащихся,  умение  находить,  отбирать  и  оформлять  материал  к  уроку.  Уроки  в 

мультимедийном  классе  развивают  умение  учащихся  работать  с  компьютером, 

самостоятельно  решать  учебные  задачи.  Использование  тестов  помогает  не  только 

экономить время учителя, но и дает возможность учащимся самим оценить свои знания, 

свои возможности. 

Частое  проведение  уроков  с  применением  ИКТ  может  отрицательно  сказаться  на 

результатах  обучения:  в  сознании  ребенка  правила  могут  прочно  ассоциироваться  с 

кнопками  и  готовыми  таблицами.  Большее  разнообразие  учебных  ситуаций  и  гибкое 

оперирование  образами  достигается  на  традиционных  уроках.  Следовательно,  при 

изучении  темы  нельзя  злоупотреблять  компьютерной  поддержкой,  равно  как  и  любым 

другим одним методом работы. 

С  помощью  мультимедийного  проектора  демонстрируются  слайды,  созданные  в 

программе  Microsoft  Power  Point.  Использование  данной  технологии  позволяет: 

значительно сэкономить время на уроке, повысить уровень наглядности в ходе обучения, 

внести элементы занимательности, оживить учебный процесс. 

Информационные  технологии  значительно  расширяют  возможности  предъявления 

учебной  информации.  Применение  цвета,  графики,  звука,  всех  современных  средств 

видеотехники  позволяет  воссоздавать  реальную  обстановку  деятельности.  Компьютер 

позволяет  существенно  повысить  мотивацию  учащихся  к  обучению.  ИКТ  вовлекают 

учащихся  в  учебный  процесс,  способствуя  наиболее  широкому  раскрытию  их 

способностей,  активизации  умственной  деятельности.  Использование  ИКТ  в  учебном 

процессе увеличивает возможности постановки учебных заданий и управления процессом 

их выполнения. ИКТ позволяют качественно изменять контроль деятельности учащихся, 

обеспечивая при этом гибкость управления учебным процессом. Компьютер способствует 

формированию  у  учащихся  рефлексии.  Обучающая  программа  дает  возможность 

обучающимся наглядно представить результат своих действий. 

Можно систематизировать, где и как целесообразно использовать информационные 

технологии  в  обучении,  учитывая,  что  современные  компьютеры  позволяют 

интегрировать в рамках одной программы тексты, графику, звук, анимацию, видеоклипы, 

высококачественные  фотоизображения,  достаточно  большие  объемы  полноэкранного 

видео, качество которого не уступает телевизионному:                                                                 

1)  при  изложении  нового  материала  -  визуализация  знаний  (демонстрационно-

энциклопедические программы; программа презентаций Роwег Роint;); 

2)  закрепление  изложенного  материала  (тренинг  -  разнообразные  обучающие 

программы); 

3)  система  контроля  и  проверки  (тестирование  с  оцениванием,  контролирующие 

программы); 

4)  самостоятельная  работа  учащихся  (обучающие  программы  типа  «Репетитор», 

энциклопедии, развивающие программы); 

5)  при  возможности  отказа  от  классно-урочной  системы:  проведение 

интегрированных уроков по методу проектов, результатом которых будет создание WEB-

страниц,  проведение  телеконференций,  использование  современных  Интернет-

технологий; 

7) тренировка конкретных способностей учащегося (внимание, память, мышление и 

т.д.). 

Изменяется содержание деятельности преподавателя; преподаватель перестает быть 

просто  «репродуктором» знаний, становится разработчиком новой технологии обучения, 

 

310 

что, с одной стороны, повышает его творческую активность, а с другой - требует высокого 

уровня технологической и методической подготовленности. Появилось новое направление 

деятельности педагога - разработка информационных технологий обучения и программно-

методических учебных комплексов. 

Информация становится высшей ценностью, а информационная культура человека - 

определяющим фактором их профессиональной деятельности, изменяются и требования к 

системе образования, происходит существенное повышение статуса образования. 

 

Литература 

1. Бершадский  М.Е.,  Гузеев  В.В.  Дидактические  и  психологические  основания 

образовательной технологии. М.: Центр «Педагогический поиск», 2003. – 256 с. 

2. Гузеев В.В. Планирование результатов образования и образовательная технология. 

М.: Народное образование, 2000. – 240 с. 

3. Якиманская  И.С.,  Технология  личностно-ориентированного  образования//Журнал 

«Директор школы». – 2000. – № 7. – 145 c. 

 

 

 

 

А. Е. Абдрахманова 

Астана қ. 

 

КӨРКЕМ МӘТІНДЕГІ ЛЕКСИКОГРАФИЯНЫҢ МӘНІ 

 

Тіл – ұлттың болмысы мен дүниетанымын білдіретін негізгі белгі. Тілсіз ұлттың ұлт 

ретіндегі  табиғатын,  рухани  мәдениетінің  тарихын  құрайтын  рухани  құндылықтарды, 

көркем  шығармаларды  өмірге  келтіре  алмаған,  ұрпағымызға  ұлттық  үрдістегі  білім  мен 

тәрбиені бере алмаған болар едік.  

Тіл  –  ұлттың  айнасы,  сол  ұлт  тілі  көркем  әдеби  шығармаларда  ұлттық 

дүниетанымның көрінісін береді. Халықтың көркем әдеби шығармасы ұлттық мәдениеттің 

қайталанбас  құбылысы  болып  табылады.  Көркем  туынды  ұлт  тілінің  құдіретін  танытып 

қана  қоймай,  оның  сыр-сипатын,  бүкіл  болмысын  жан-жақты  ашуға,  тануға  негізделеді. 

Лексикография лингвистикалық қызметтің барлық нәтижелерін жария ететін арна ретінде 

тіл  білімі  ғылымында  сөздің  барлық  қасиетін  жинақы  түрде  қарастырады.  Бұл  тұрғыдан 

келгенде, лексикографияны  лингвистика мен тілді танып білгісі келетін қоғамның арасын 

жалғап тұратын тілдесім қызметі десе де болады. Қазақ әдебиетінің көрнекті жазушылары 

өздерінің  прозалық  шығармаларында,  мәселен,  Ғ.Мүсірепов  өзінің  «Ұлпан»  повесінде 

қазіргі  оқырманға  мағынасы  бұлыңғыр  сөздердің  ұғымына  лексикографиялық 

интерпретация  жасайды.  Алайда  мұндай  жағдай  көп  қаламгерлерде  кездесе  бермейді, 

мұндай  тәсіл  арқылы  сөздің  ішкі  формасы  ашылып,  тасаланған  мәдени  ақпараттар 

алынады.  Осындай  ерекшелікті  жазушы  С.Жүнісов  прозасынан  да  аңғарамыз.  Бұған 

мысалды қаламгердің «Ақан сері» романынан келтірсек: 

– Жоқ дейім-ау, менің түсінбейтінім, осы, қаншыр деген сөз не сонда? 

– Қаншыр деген – арыстанның ұрғашысы, - деді Ақан. 

–  Ал,  сонда,  арыстанның  қаншыры,  қасқырдың  қаншығы  дегенде,  ұрғашы  ит  деп 

неге атайды екен, ұрғашы қасқыр демейді ғой, – деді Сұлтамұрат та ойланып. 

Ақан оған да жауап берді. 

–  Кейінгі  кезде  біз  ескі  сөздердің  көбін  ұмытып  бара  жатырмыз.  Ол  біздің  кінәміз. 

Менің естуімше, иттің ұрғашысын қазір қаншық десе, бұрын – итақай дейді екен. «Иттің 

итақайына дейін басынды-ау» деген сөз адамдардан қағажу көрген біреудің  «қатындарға 

дейін  басынды-ау»  деп,  ашынғанда  шығарған  сөзі  болса  керек.  Ал,  мегежін,  кәнден 

иттерді  итаршы  деген.  Үлкен  төбеттер  абалап  жатқанда,  тапитақ  иттер  де  шаужайдан 

 

311 

алады. «Итаршыланбай былай тұр», «итаршыланып не жоқ» деген сөз содан шықса керек. 

Мәселен,  шегірткенің  ұрғашысын  «өлекшін»  дейді.  Ал,  аюдың  ұрғашысын  не  дейтінін 

білесіңдер ме? Көкшетау жерінде бұрын аю көп болған ғой. 

Аңшылар біріне-бірі қарасып жауап қата алмады. 

– Аюдың ұрғашысын кірекей дейді. 

– «Кірекейді өлтірме, қонжығы жетім қалмасын» деген сөз бар. Сондағы «қонжығы» 

дегені баласы екен, – деді Ақан [1, 29]. 

Оқырман көркем мәтіннің осы бір қысқа үзіндісінен көп мағлұмат алары анық. Атап 

айтқанда,  арыстанның  ұрғашысы  –  қаншыр,  аюдың  ұрғашысы  –  кірекей,  шегірткенің 

ұрғашысы – өлекшін, қасқырдың ұрғашысы –  қаншық немесе итақай. Осы арқылы иттің 

итақайы, итаршылану сияқты тұрақты тіркестерінің де шығу тегі айқындалады. 

Осы жоғарыда көрсетілген шығармадан алынған келесі үзінді тілдердің арасындағы 

айырмашылық  сол  тілде  сөйлеуші  ұжымдардың  мәдениеті  мен  салт-дәстүрінің  әртүрлі 

екендігін білдіреді: 

–  Бұл  –  түрме  деген  де  қайдан  шықты,  –  деп  Ақан  екеуінің  сөзін  бөлді.  Адамды 

тірідей қамаудан асқан қорлық бар ма дүниеде. 

–  Сіздерде  қалай  сонда,  түрме  болмаған  ба?  Шынында  да  Эмирлік  Бұқарадағыдай 

қазақ  даласында  түрме  жоқ.  «Түрме»  деген  сөздің  өзін  «тюрьмадан»  алған-ау,  –  деп 

Новиков таңырқай қалды. – Шынында да қызық екен. 

– Түрме емес, қазақта абақты болған, – деді Әлтай. 

–

 

 Абақты?  Иә,  естуім  бар.  Оның  түрмеден  айырмашылығы  қандай,  оған  қандай 

жазықтыларды қамаған? 

Новиков  «абахта,  абахта»  деп  кең  маңдайын  алақанымен  басып  отырды  да, 

қарқылдай тұрып келді: 

–  Ох,  Абахта?!  Абахта  деген  немістің  гауфтвахта  деген  сөзі  екен  ғой.  Осы  күнге 

дейін абақты дегенге мән бермеппін. Гауфтвахты! Иә, ол – түрменің бір түрі. 

–  Сонда,  қалай,  шынында  да  қазақта  түрме  болмаса,  қылмысты  адамдарды  бұрын 

қалай жазалаған, өлтіре берген бе әлде? – деп бағанадан үнсіз отырған дәу мұрын Барыс 

қосылды әңгімеге. 

–  Неге  өлтіре  берсін.  Қазақта  жазалаудың  талай  түрлері  болған.  Негізгісі  –  құн. 

Айыпты  адам  құн  төлейді.  Ат  шапан  дейтін  бар,  –  деп  Ақан  құн,  айып  жайын  ұзақ 

түсіндірді. Қалың мал, қыз төлемін, кек алу жолдарын, ондай кезде кісі өлімімен тынатын, 

ат  құйрығына  салатын  сойқандықтарды  айтты.  Кейде  билер  соты,  қазылар  екі  елді 

дүрліктірмей, басу айтқысы келгенде, не айыптыны қорғау ниетінде болса, мал төлемімен, 

не  адам  айырбасымен  екі  жақты  келістіріп,  татуластыратындарын  ұқтырды.  Ертеректе 

дүре  салу,  құлдардың  құлағын  кесу  сияқты  сұмдықтар  да  ел  арасында  айтылады. 

Басыбайлы құл деудің орнына, құлақ кесті құлы деген сонан шыққан ғой [1, 130].  

Үзіндіні  толық  беріп  отыруымыздың  себебі  –  бір  ойдан  екінші  ой  немесе  тура 

мағынадан  ауыс  мағына  туып,  нәтижесінде  даяр  қалпында  қолданылып,  мағына 

тұтастығымен  ерекшеленетін  фразеологизмдердің  этимологиясынан  да  ақпарат 

алатынымызды аңғарту. Тіліміздегі тұрақты тіркестердің мағыналық астарында халықтың 

ерте  заманнан  бергі  өмірінің  бүкіл  болмысы  сақталып,  суреттеледі.  Халықтың  күнкөріс, 

тұрмыс-тіршілік негізінде жан-жақты өрбіген түсінік пайымдаулары, соларға байланысты 

қалыптасқан  салт-дәстүр,  әдет-ғұрыптар  ерекшеліктері  тілдік  қолданыстағы  тұрақты 

тіркестерден  көрініс  табады.  Сол  себепті  де  тұрақты  тіркестер  –  халқымыздың  ұлттық 

ерекшелігін  бойына  сіңірген  басты  мәдени  байлығымыздың  бірі.  Әр  ұлттың  тіліндегі 

фразеологизмдердің  тұтас  жиынтығы  сол  ұлт  тіліне  тән  өзіндік  бейнелі  сөз  орамдары 

арқылы оның бүкіл заттық, рухани өмірінен хабардар етеді. Бұдан белгілі бір тілдің сөздік 

қорындағы  тілдік  бірліктер  мәдениет,  тарих,  дүниетаным  арқылы  түсіндірілетінін 

байқауға болады.  

Белгілі  бір  тілдік  ұжымда  сөз  алғашқы  қолданыс  тапқанда  белгілі  бір  қоғамдық 

қажеттіліктен  туындап,  қарым-қатынас  жасауға  қызмет  етеді.  Осымен  байланысты 

 

312 

архетиптік  негіздегі  мифтік  дүниетанымның  қазақ  тіліндегі  көрінісін  зерттеген  Б. 

Ақбердиеваның  мынадай  пікірін  келтіруге  болады:  «Сөз  дегеніміздің  өзі  тек  қана 

дыбыстардың  тіркесуі  емес,  белгілі  бір  мағынаның  көрсеткіші,  ал  мағына  болса,  қатып 

қалған нәрсе емес, ол да кеңістік пен уақыт аралығында өзгеріп, дамып отырады. Демек, 

сөз және оның мағынасының дамуы әрбір қоғамдық даму кезеңдеріндегі дүниетанымдық 

көзқарастарға тікелей байланысты» [2, 5].  

 Белгілі  бір  ұлттың  дүниеге  көзқарасын,  өмір  сүру  ерекшелігін,  талғам-танымын, 

ұлағат-өнегесін  оның  рухани  мәдениет  үлгілерін  оның  салт-дәстүрі  мен  әдет-ғұрпынан 

көруге болады дедік. Жазушы Сәкен Жүнісов прозалық шығармаларында халықтың салт-

дәстүр, әдет-ғұрпымен тікелей байланысты туындаған дүниетанымдық сөздердің біразын 

оқырманы үшін лексикографиялық интерпретациялау арқылы олардың ұлттық танымдық 

білімін  арттыруға  үлес  қосқан.  Мұны  автордың  стильдік  даралығы  деп  қабылдауға 

болады.  Дәстүрлі  тіршілік  пен  мәдени  өмір  фразеологиялық  мағынаның  пайда  болуына 

әсер  етеді.  Образға  негізделген  көрініс  тіл  арқылы  жарыққа  шыққанда,  ондағы  ұлттық 

қабылдау, қазақи дүниетаным, ойлау ерекшеліктері бірден аңғарылады. 

Сонымен, ұлттық танымдық мақсаттағы сөздердің мағынасын ашып көрсетуде, көне 

сөз  мағыналарының  беретін  ұғымын  білуде  көркем  әдебиет  шығармаларында 

лексикографияның, соны жазған тілдік тұлға ретіндегі жазушы тілінің де маңызы зор. 

 

Әдебиеттер  

1 Жүнісов С. Таңдамалы шығармалар: Екі томдық. – Алматы: Жазушы, 1981. – Т. 1. 

Бірінші кітап. Ақан сері: Роман. – 368 б. 

2 Ақбердиева Б. Лексика-фразеологиялық жүйедегі мифтік танымдық тұжырымдар: 

филол. ғыл. канд. ... дисс. – Алматы, 2002. – 146 б. 

 

 

 

 

жүктеу/скачать 5,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: