Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ғылым комитеті м. О.ӘУезов атындағЫ Әдебиет жәНЕ

жүктеу/скачать 1,65 Mb.

бет	11/26
Дата	18.11.2023
өлшемі	1,65 Mb.
	#124343
түрі	Монография

1 ... 7 8 9 10 11 12 13 14 ... 26

Байланысты:
treatise175829

Үшіншіден, белгілі бір діндердің бірқатар елдерде қанат жаюының нәтижесінде, мысалы, словян халықтарымен бірге, бүкіл Батыс пен Еуропаға жайылған христиан діні сияқты, түркі халықтарына да кең таралған ислам дінінің әсерінен туындаған типологиялық ықпалдастықтарды атауға болады. «Қазақ әдебиетінің тарих бетінде айрықша із қалдырған замандары ислам мәдениетінің өркендеуі мен түрік Оянушылығының тұсы болды. Әсіресе түркілермен араб-парсы әдебиеттерінің байланысы ерте дәуірлердегі ортаазияны мекен еткен шығыс-иран мен түркі тайпалары арасындағы тарихи және саяси-экономикалық оқиғалар арқылы жүзеге асқаны белгілі, соның нәтижесінде түркі, араб, парсы «үштігі» байланысының құндылығы арта түсті. «Қорқыт ата кітабында» оқиғалық сарыны басқа әңгімелерде де ұшырайды. Соның бірі – Делі Домрул туралы хикая (бесінші тарау). Көпір үстінен «өткендерден отыз үш ақша, өтпегендерден қырық ақшаң алып қалып отыратын Домрул күндердің күнінде мейманасы тасып, көкірегіне тәкаппарлық орнап, Алла әміріне қарсы сөз айтады. Әзірейіл Домрулдың көзін көрмейтін етеді, Домрул енді Аллаға тәуба келтіреді. Алла «жанын беретін біреу табылса, Домрулды аман қалдырыңызң депті – міс. Бірақ Домрулдың әкесі де, шешесі де баласы үшін жанын бергісі келмейді. Бұндай мәрттікке Домрулдың әйелі ғана барады. Мұны білген Домрул тәңірге: «әйеліммен бірге менің де жанымды алың, – деп жалынады. Ақырында әзірейіл Домрулдың әкесінің де, шешесінің де жанын алып, Домрул мен әйеліне жүз қырық жыл өмір беріпті. Бұл жерде бірқатар ғалымдардың «Қорқыт Ата кітабындағы» дін мәселесіне байланысты пікірталасына осы сюжеттер арқау болса керек. Ш.Ыбыраев осы оқиғаға байланысты: «Бұл мысал-тәмсіл әңгімеден ислам дінінің әсері байқалып тұр» деген қорытындыға келеді.
Бұл кездері ислам дінінің аясындағы ортаазиялық елдердің әдебиеттегі қарым-қатынасы орасан зор болды»^⁸⁴ деп, белгілі әдебиет зерттеушісі А.Қыраубаева пайымдаса фольклортанушы Б.Әзібаеваның «Борьба за упрочение позиций Ислама велась как путем прямой пропаганды (деятельность мусульманского духовенства), так и путем воздействия на умы, сердца и вображение степняков, то есть через слово печатное. Этим и обьясняется огромный поток духовной мусульманской литературы, хлынувшей в казахские земли»^⁸⁵ деп жазғанындай, исламдық тамырлардан, Құран хикаяларынан тараған ұқсастықтар, ортақ сюжеттер мен мотивтер түркі халықтар әдебиетінде молынан көрініс бергені белгілі.
Түркі елдерінің ортағасырлық жазба мұраларындағы бірінен-біріне ауысып жүрген көшпелі сюжеттер мен сарындардың немесе көбінесе поэзиялық туындыларда кездесіп, дәстүр жалғастығындай болып қалыптасып қалған ортақ канондық мотивтердің де негіздерін айқындау тарихи-типологиялық зерттеу әдісінің еншісінде.
Соңғы кездері әдебиет тарихының ежелгі дәуірінен бүгінге жеткен жәдігерліктерді зерттеуде тарихи-типологиялық әдіс түрі қолданылады. Бұл әдісті әсіресе фольклортанушы ғалымдар молынан қолдануда. Тарихи-типология әдісі дамудың әлеуметтік әр сатысында тұрған халықтардың мәдени тарихын анықтау үшін де тиімді.
Жалпы типология мәселесіне келгенде бірқатар зерттеушілер бірнеше туындылардың азын-аулақ ұқсастығы мен үндестігіне қарап типологиялық сабақтастықта қарастырылғандығын алға тартады, Осы тұрғыда зерттеуші Б.Путилов: «Тарихи-типология зерттеулерінің басты мәні біркелкілік, ұқсастық және айырмашылық нышандарын іздеп тауып, түсіндіру емес, ол тарихи үдерістің даму арнасын белгілеген ортақ заңдылықтардың төркінін іздестіру болып табылады»^⁸⁶ деп , орынды тұжырым келтіреді.
Типологиялық тұрғыдағы зерттеу әдістерінің басты ерекшелігі оның синкреттік сипатында жатыр деуге болады. Себебі, ол филология (әдебиеттану мен тілтану) ғылымының әдістік салаларының бірі ғана емес, өткен ғасырдан бастап, фольклористер мен археологтардың, этнографтар мен генетиктердің ең тиімді әдістерінің біріне айналды. Мысалы, Орталық Азия аумағынан табылған мыңдаған жылдық тарихы бар әшекейлік заттардағы өрнектердің ықылым заманда мұхиттың арғы бетінде өндірілген кейбір бұйымдарда өрнектелуі нені білдіреді? Болмаса, кейбір ұғымдардың тілі мен ділі, діні, тіпті сырт тұрпатына дейін үш қайнаса сорпасы қосылмайтын жер шарының әр бұрышындағы елдерге ортақ түсінікті болуы, я болмаса әр шалғайдағы халықтардың физиологиялық ДНК-ларының 99 пайыз ұқсас келуі, немесе ұқсас әдеби сюжеттердің әлемнің әр шалғайындағы көне жазбалардан табылуы сияқты жайттар ізерлеп зерттеуді қажет етеді. Осы тұрғыдан келгенде әр саладағы зерттеушілер, яғни типологиялық әдісті қолданушылардың сандаған қиындықтарға кез болатыны айтпай-ақ, түсінікті.
Зерттеуші ғалым Е.Тұрсынов: «...Типология әдісінің де осал жері бар. Ол туралы кейінгі жылдары фольклористер ғана емес, археологтар да айта бастады. Тарихи мектеп әдісінің кемшілігі – оның арнасының тарлығы болса, тарих-типология әдісінің кемшілігі – зерттеуге алынатын мағлұматтардың географиялық ауқымының тым кең екендігінде болып жатыр. Зерттеушінің Азия, Африка, Австралия, Америка халықтары фольклорынан келтіретін мағлұматтарының көлемі жеткіліксіз болса, салыстырылатын мағлұматтардан шын мәніндегі ортақ заңдылықты табуы қиынға соғады. Ондай заңдылықтың нышандары аз материалдың негізінде анық бой көрсеткен күннің өзінде автордың жасаған қорытындасына негіз болған фактілердің бір-біріне сәйкес келуі кездейсоқ болмағанына күмән келтіруге болады»^⁸⁷, дей келе, әр топқа кіретін мағлұматтарды концентр (тұрақты шеңбер) құрамында қарастыру керектігін, бірінші шеңберге қазақ, қырғыз, ноғай, түрікмен, қарақалпақ, алтай, тува сияқты әрі генетикалық жағынан туыс халықтар фольклорының материалдары енетіндігін атап көрсетеді.
Жалпы типология әдісін қолданушылардың бастауында тұрғандар әлемге әйгілі саяхатшылар мен көрген-білгенін салыстыра отырып, көркемдеп қағазға түсіріп отырған тарихшы-жылнамашылар болып табылады. Солардың бірі де бірегейі - «тарихтың атасы» атанған грек жылнамашысы Геродот. Қазақ ғалымдарының пікірінше типология әдісінің іргетасын қалағандардың әуелгісіне «Пелопоннес соғысының тарихын» жазған Олор Фукидид (б.з.б. V ғ.) болып табылғанымен^⁸⁸, оның ұстазы саналған Геродотты одан бұрын атау орынды.
Тарихшы солтүстік-батыс Қазақстан өңірінен шыққан сарматтар жайлы айта келіп, олардың кейбір тайпаларын әйелдер басқарғанын, яғни сармат әйелдерінің садақ атып, сапы лақтырып, ат үстінде күн кешкенін жазып қалдырған. Бүгінде Ресей мен Қазақстанның солтүстік аймақтарындағы қорғандарды қазу нәтижесінде әйелдердің қару-жарақтарымен қоса көмілгені табылып отыр. Сондай-ақ тарихшы сармат қыздарының кем дегенде үш жауды өлтіргенше күйеуге де шықпайтынын айта келіп, олардың шығу тегі мен ұстанған өмір салтының қалай да амазонкаларға ұқсас келу себебін анықтау үшін, әрқилы мифтер мен аңыз-әңгімелерге жүгінеді. Бүгінгі таңда амазонкалар жайлы аңыз-әңгімелер дүние жүзінің көптеген елдерінде, соның ішінде Америка, Бразилия, Персия, Қытай, Корея тағы басқа елдерде кең таралғаны белгілі.
Ұйғыр әліпбиімен қағазға түскен «Оғызнаманың» композициялық құрылымы мен аңыздық сюжеттер желісін Рашид ад-Дин мен Қадырғали Жалайридің «Жамиғ ат-тауарих» атты аттас туындылары («Жылнамалар жинағы»), және Әбілғазы Баһадүрханның қос шежіресі «Шежіре-и түрк» және «Шежіре-и тарахима» атты шежірелік сипаттағы көркем жазбаларымен салыстыратын болсақ, соңғы аталып отырған төрт жазбаның ішінде Әбілғазының "Түрік шежіресіндегі" сюжеттер желісімен ұқсасады.
Әбілғазының қос жазбасы – «Түрік шежіресі» мен «Түрікмен шежіресі» де бір-біріне ұқсағанымен аздаған айырмашылықтары да бар. Осы ерекшеліктерін ғалым Әуелбек Қоңыратбаев өз еңбектерінде айтып өткен^⁸⁹. Ал, ұйғыр қолжазбасы өте шағын жазылған. Онда Оғыз қағанның Үрім қағанға қарсы жүргізген қимылдары ғана баяндалған. Ал, енді Үнді, Танғұт, Шам елдеріне жасаған жорықтары жол-жөнекей үстірт әңгімеленген. Мазмұн жағынан алып қарағанда, «Оғызнама» оқиғалар желісі бір-бірінен айтарлықтай қашық емес. Олардың ерекшеліктері көбіне шежірелердің соңына қарай байқалады. Олардың бірі көлемді болса, бірі ықшам. Мысалы, Рашид ад-Дин жазбасының соңында кейін монғол аталып кеткен түркі тайпаларының шежіресімен бітсе, Әбілғазының «Түрік шежіресі» Түмен хан билік құру тарихын баяндаумен аяқталады. «Түрікмен шежіресі» болса, Оғыз хан аңызынан басталып, түрікмен хандарының генеалогиясына ұласады.
Ал Оғыз ханның үйлену оқиғаларына байланысты сюжеттерге келетін болсақ, Қадырғали Жалайырдың "Жылнамалар жинағымен" Әбілғазы шежірелер өзара ұқсасады. Дегенмен өзара аздаған өзгешеліктер байқалады. Мысалы, Рашид ад-Дин, Әбілғазы шежірелерінде Оғыз хан әкесі - Қара ханның үш інісінің қыздарына үйленсе, ұйғыр қолжазбасында күн нұрынан жаралған және ағаш арасынан табылған екі қызға қосылып, бірінен (көктен түскенінен) Күн, Ай, Жұлдыз, екіншісінен (ағаш арасынан табылғанынан) Көк, Тау, Теңіз атты үш-үштен ер бала көреді. Бұл балалардың есімдері барлық шежірелерде сақталған. Бірақ бір ерекшелігі Рашид ад-Дин мен Әбілғазыда Оғыз қаған үш рет үйленсе, ұйғыр қолжазбасында екі әйелге қосылады.
Сонымен қатар Оғыз қағанның әйелдеріне үйлену ретінде Рашид ад-Дин жазбасы бойынша Оғыз Қара ханның ұйғаруымен алдымен Көк ханның, Үр ханның қыздарына қосылады. Осы орайда «Оғызнама» аңызының шыққан кезеңі туралы мәселе де туады. Бұл төңіректегі пікірлер әр қилы. Зерттеуші Ә.Қоңыратбаев ол жазбаны бүкіл оғыз тайпаларының генезисі жайлы сыр шертетін жылнама деп біліп, онда түркі-монғол тайпаларының этногенезі көрініс тапқанын сөз етеді. Ғалым Шыңғысты бірде Көк ханнан, бірде Томиян мергеннен тарататын шежірелерге де тоқталып, аңыздың шығу тегін көне дәуірлерден іздейді^⁹⁰.
Бұл мәселе жөнінде зерттеушілердің пікірі бір-біріне қайшы келіп жатады. Ә.Қоңыратбаев «Оғызнама» сюжетін Ғұн дәуіріне жатқызса, М.Жолдасбеков аңыздың ҮІ-ІХ ғасырларда туып, Қарахандар дәуіріне (ХІ ғ) жазбаға ұйғыр альфавитімен қағазға түскен деп есептейді. Бұдан М.Жолдасбековтың «Оғызнаманың» хатқа түскен мерзімін Қарахандар мемлекетінің мәдениетімен байланыстыратыны аңғарылады. Профессор Х.Сүйіншәлиевтің зерттеулеріне назар салар болсақ, «Оғызнама» Қанғар мен Жетісу аралығын мекендеген тайпалар мұрасы ретінде аталып өтеді^⁹¹. Ә.Дербісалин, М.Жармұхамедов, Ө.Күмісбаевтар жазбадағы Оғыз хан, Үрім, Масар, Ұрысбек, Сақлаб сияқты адамдардың нақты тарихи тұлға емес, солардың әдеби бейнелері деген тоқтамға келген. Сонымен қатар шығыстанушы В.Бартольд, А.Щербак пікірлері де осы арнаға саяды^⁹².
«Оғызнама» сюжеттерінің түп-тамырын, яғни генезисін анықтауға ІХ-Х ғасырларда Сыр бойындағы оғыздарды кімдер билегеніне назар аударудың да септігін тигізері анық. Өзінің осы мәселеге байланысты ой-пікірлерін ортаға сала келіп, Ә.Қоңыратбаев оғыздарды Күн, Ай, Жұлдыз ұрпақтары емес, Көк хан, Тау хан, Теңіз хан тұқымдары билегенін (Салор, Баяндүр) атап көрсетеді. Бұл мәселеге анықтық енгізетін мағлұматтардың бірқатарын Рашид ад-Дин, Әбілғазы шежірелерінен де көреміз. Сондай-ақ, Оғыз ханға байланысты деректерді Н.Я.Бичуриннің еңбектерінен көруге болады. Ол өзінің үш томдық жазбаларында ғалым өз әкесі Мәдіні өлтіріп, тағына ие болған Түмен хан оқиғасымен байланыстырған^⁹³.
Осы ұқсастық, сабақтастықты байқаған А.Н.Бернштам да Мәді мен Оғыз хан жөніндегі аңыздарды бір сюжет ретінде қарастырады^⁹⁴. Ал осы сюжет туралы ғалым Ә.Қоңыратбаев: «Оның бірі будуизм мен космогония (Мәді мен Түмен хан), екіншісі шаманизм мен феодолизм (ислам) арасындағы (Қара хан мен Оғыз хан) тартысқа құрылған», деген тұжырым айтады^⁹⁵. «Оғызнамада» ерекше назар аударатын басты сюжеттер жаугершілік оқиғаларына байланысты өрбиді. "Оғызнамадағы" әсіресе Оғыз ханның көптеген тайпалармен соғысқаны айтылады. Ал бұндай үрдіс "Күлтегін", "Білге қаған", "Тоныкөк" жырларында және барлық ортағасырлық жылнама, шежірелерде кездеседі.
«Оғызнамада» Оғыз хан Тұран мен Үнді, Дон мен Еділ, Иран, Шам, Мысыр жұртын жаулап, барша аймақты өзіне қарататып, кейін осы жаулап алған елдердегі билеу ісін өз ұрпағына үлестіріп береді. Осы Оғыз хан жүргізген бұл соғыстардың баяндалуы ғылымда әр түрлі болжамдар тудырды. Мысалы, В.В.Радлов Оғыз хан мен Бұқа тегінді (Бұқа хан) бір адам деп ұғынады. Сонымен қатар Ә.Қоңыратбаев Оғыз хан іс-әрекеттері ҮІ-ҮІІІ ғасырлардағы Түрік қағанаты кезеңінің, атап айтқанда, Қапаған, Могилан, Күлтегін оқиғаларының көріністері болу керек деген тосын пікір айтады^⁹⁶. Ал зерттеуші А.Қыраубаева: «Оғыз қағанның өзін де, жорығын да Мөде қаған бейнесімен байланыстырады»^⁹⁷.
Бұл эпостың туу кезеңі туралы зерттеушілердің пікірлері әлі бір ізге түскен жоқ. Бұл уақытты Г.Н.Потанин қазақ хандығының құрылу кезеңіне, яғни, Керей, Жәнібектер кезеңіне, сәйкес келеді деп қисынсыз болжам айтса, ^⁹⁸, енді бір қатар ғалымдар бұл туынды туған уақыт орта ғасырлар деп біледі. Бұл жерде, олардың ортағасырлар деп топшылау себебі, біріншіден, шығарманың тақырыбы, идеясы композициялық құрылымы орта ғасырларда жазылған шежірелік туындыларға ұқсайтындығана, ал екінші себебі, ортағасырларда дүниеге келген Рашид ад-Дин, Қадырғали Жалайыр мен Әбілғазының қос жазбаларында Оғызға арналған тарауды болуына байланысты айтылған пайымдар болуы мүмкін деген ойға келуге болады.
Сонымен қатар В.М.Жирмунский «Оғызнаманы» «Қорқыт ата кітабындағы» әңгімелерге ілесе шыққан түркі халықтарының ортақ эпосы десе^⁹⁹, Н.Я.Бичурин ІІ ғасырда Үйсін мемлекетінің жерінде, оғыз-қыпшақтардың тарихи оқиғаларына байланысты туған эпостық туынды деп, бұл туралы арнаулы зерттеу жүргізген. Х.Короғлы көне түріктердің ҮІІІ ғасырдағы түрік, ұйғыр қағанаттары мен селжүктердің шабуылдары және генеалогиялық аңыздардың негізінде туған эпос деген^¹⁰⁰ орынды тұжырым жасайды.
Ал, «Оғызнама» жазбасының арғы тегі нақты тарихи оқиғаға, тіпті нақты тарихи адамның бейнесіне негізделгенімен түркі тілдес халықтардың көне дәуірлердегі аңыз әңгімелерін өз бойына мол сіңіре, үнемі жаңғырып отырған шығарма. Оның әр түрлі нұсқасының болуы, оларда ортақ, ұқсас сюжеттермен қатар өзгешеліктердің де жүруі соны айғақтайды.
Оғыз-қыпшақ мұраларын зерттеуші түркологтардың Оғыз қағанның прототипіне біресе ғұн қағаны Мөдені, Тұран патшасы Афрасиабты, көне түрік эпикалық қаһарманы Алп-ер Тоңғаны жатқызуы Оғыздың қаһармандық бейнесіне байланысты айтылуы мүмкін. Түрік фольклорисі Риза Нұр Оғыз қағанды тіпті Александр Македонскиймен де байланыстырады. Құранда аты аталатын Зұлқарнайын (қос мүйізді деген сөз) – осы Македонский, Мидас патша мүйізді болыпты деген көне грек аңызы бар, өйткені, ежелгі адамдар түсінігі, наным-сенімі бойынша артық жаралған дене мүшесі, артықша қасиеттің күшті, қайтпас-қайсар ерліктің символы болған. Александр Македонскийді марапаттаушылар оған да осындай сипат бергісі келгені сөзсіз. Бұл аңыз Жақын Шығыс пен Орта Азия елдерінде де кең тараған^¹⁰¹.
Оның басты айғағы эпоста кездесетін зооморфтық портретінде оның дене мүшесінің бір бөлігі өгіздікіне ұқсас болып келетіндігі мен Оғызбен ұқсастығын Александр Македонскийдың да мүйізі болғандығында жатқан сияқты. Осы орайда, Х.Короғлы Македонский мен Оғыз қағанның бір-біріне ұқсас, жақын келетін бір жайды ескертеді^¹⁰². Ол ұйғыр альфавитімен жазылған «Оғызнамадағы» Оғыз қағанның шауып алған елдерінің Македонский шапқан елдермен сәйкес келуімен байланыстыра отырып пайымдаған сияқты.
Зерттеушілердің бірқатары, әсіресе фольклордағы типология мәселесін қарастырып келген ғалымдардың көпшілігі эпикалық шығармалардың ішкі құрылысын, типологиялық белгілерін ажыратуда мотивтің атқарар ролін ерекше атайды.
Б.Н.Путиловтың пайымдауынша мотивтер біріншіден, сюжетті жасауға қатысатын болса, екіншіден, поэтикалық формалар мен көркемдік бейнелеу құралдарын топтастыруда да негізгі міндеттерді атқарады.^¹⁰³ Жалпы қалыптасқан зерттеу әдістері бойынша мотивтер (сарындар) көркем шығармалардың сюжеттік желісінің қарапайым бірлігі ретінде қарастырылып келеді.
«Оғыз-нама», Қорқыт жырларында көрініс беретін түрлі мотивтерге тоқталмас бұрын, мотивтің түпкі ұғымына аз-маз тоқталып өтсек, мотив [motif] - француз тілінде «себепке түрткі болу» деген мағынаны береді. Ал оның әдебиетке қатыстылығы А.Н.Веселовский пайымдауы бойынша сюжеттен бір елі де ажырамайтын шағын ғана «жасуша», қарапайым ғана баяндаушы бірлік, дегенмен олар стилистикалық формулалар сияқты айқын образдар жүйесі арқылы жанасып кеткенде адам санасын оятатын жүйке жүйесі іспеттес.^¹⁰⁴ Мысалы, «Қорқыт ата кітабының» бөлімдері мен «Оғызнама» жырындағы мотивтер мен сюжеттер, яғни оқиғалық өрілімі де, қаһармандарының сипаттамасы да «Алпамыс батыр» жырымен өте мөте ұқсас келеді. Тпті жырлардағы адам аттарына дейін ұқсастық байқалады. Мысалы Бөрібек – Байбөрі, Бамсы – Алпамыс, Банушешек – Гүлбаршын т.б. Бұл мәселе академик В.М.Жирмунскийдің, М.Әуезовтің, Ә.Қоңыратбаевтың зерттеулерінде айтылып келеді.
Ш.Ыбыраев осы жайында былай деп ой қорытады: «Алпамыс батыр» жырының түп-төркінін, эволюциясын тексеру үшін «Қорқыт ата кітабы» үлкен сенімді тірек екенін көреміз. Бұл желілер «Қорқыттың бір тарауы болып кітапқа түскенінің өзіне көп ғасырлар өтсе де, оның арғы жағында қанша заман ауызша айтылып келгенін болжау қиын емес. Осының өзі-ақ «Алпамыс батыр» жырының ең көне эпостың бірі дегізеді. Қалай болған күнде де қазақ эпосының генезисін арнайы зерттеп, оның жасалу жолдарын анықтай түсу – алдағы міндеттердің бірі»^¹⁰⁵
В.М.Жирмунский «Тюркский героический эпос» деген еңбегінде «Алпамыс батыр» жырына негіз болған оқиғалық желілердің төркінін, олардың Алтайдан Орта Азияға дейінгі таралу географиясын шолып өтіп, өзара ұқсастықтарына тоқталып өтеді.
«Оғыз-намада» көне эпостарға тән үйлену салтына байланысты тұрақты сарындар орын алған. Бұл да түркі халықтар әдебиетінде көнеден ұқсас көріністедің бірі болып табылады. Мысалы эпостағы Қаңлы Қожа ұлы Төрәлінің хикаясы осыны сипаттайды. Үйленбек болып қыз іздеген Төрәлі асқан сұлуды кәпір елінен кездестіреді. Бірақ қыздың қоятын шарты ауыр: ол арыстанды, бұқаны, бураны жеңген батырға ған тимек. Төрәлі осы шарттың бәрін орындап, қызды алатын болады. Қыз Селжан Төрәлімен күш сынасып та байқайды. Сынасу кезінде жеңіске жеткеніне күйеуге шығамын деп нақты шарт қоятын ару талабы қыпшақтармен қатар оғыз жырларының да дәстүрге айналған көрінісі. Бұндай қыздың жігітке «шарт» мотиві ықылым заманнан бері келе жатқан аса мол таралған мотивтердің бірі. Бұл мотив шығыстық көне ертегілерден бастап көптеген ғашықтық жырларда кездеседі. Ортағағасырлық ғұлама М.Х.Дулатидің «Жаһан-наме» дастанында Назбой сұлудың үш шарт қойып, оны Фирузшаһтың шешкендігі айтылады. Тіпті «шарт» қою мотивін ХХ ғасыр басындағы қазақ поэмаларынан да кездестіруге болады. Мысалы кеңес дәуірінің ақиық ақыны Сәкен Сейфуллиннің «Көкшетау» поэмасындағы асқан сұлу қалмақ қызының ерлерді сынамаққа қойған үш шарты болғанын және оны Адақ батырдың шешкені есімізге түседі.
«Оғыз-нама» эпосында аса көп қолданылған мотивтердің бірі – түс көру мотиві. Шығарма сюжетінде түс көрудің мотиві әсіресе эпикалық шығармаларда жиі кездеседі. Ғалым Р.Бердібаев «Ер Көкше» жырының ерекшеліктеріне тоқталу барысында: «Белгілі бір оқиғаларды түс көріп «болжау», қиын-қыстау кезеңдерде атқа «тіл бітіп» сөйлейтін болуы, өлген батырдың қайта «тірілуі», жай тасының құдіретімен жауын «жаудыру» секілділер – ескі дәуірдегі анимистік, магиялық, тотемистік дүниетанымдар қалдығы» дей келе, «Жалпы түске сену - түркі-моңғол фольклорындағы өте көне ұғым көрінісі. Оның арғы түбірі бір есептен ескі анимистік түсініктерге де алып баратынын көреміз»^¹⁰⁶ – деп, түс көру мен түс жоруға ежелгі заман адамдарының зор мән бергеніне тоқталады.
Жалпы түс көру арқылы шығарма сюжеттерінің желі тартуы түркі халықтар әдебиетінде жиі кездеседі. Сонымен қатар сол көрген түсті жору үрдісінің де сонау ықылым заманынан бері өріс алып келе жатқандығы белгілі. Мысалы «Оғыз-намадағы» Ұлық Түріктің түс көріп, оны жоруы^¹⁰⁷ Бірқатар зерттеушілердің ішінен Ұлық түрікті Македонскийдің рухани ұстазы Аристотельге ұқсатуы осы оқиғаға байланысты айтылса керек.
Қазақ халқының түсінде қасқырды көруді жақсы ырымға жорығандығын фольклорлық мұраларымыздан анық байқаймыз. Кейбір эпос үлгілерінде қасқыр түс көрушіге жаманат хабарды жеткізуші түрінде де суреттеледі. Мәселен, «Қорқыт ата кітабындағы» «Қазан Салордың ауылын жау шапқаны туралы» жырда Қазанбек өзі көрген түсін: «Ордамның үстіне қар аралас жаңбыр жауып, тұман түсіпті. Менің ауылымды құтырған қасқырлар ойраңдап жүр екен», - деп жориды^¹⁰⁸ Бұл жерде құтырған қасқырлар жаудың келгенін, қайғылы оқиғаны байқатады. Арлан қасқыр немесе көкжал бөрі түрінде оғыз батырлары бейнеленсе, құтырған қасқыр кейпінде жау әскерінің тосын келген сәтін аңғартады.
Мысалы қазақтың «Қобыланды батыр» жырында да Тайшық хан:
«Күнбатыстан келді көк бөрі,
Ойда жатқан отыз қой
Отызын бірдей ол жеді»^¹⁰⁹,
деп өзіне таянған тығырықтан алдын-ала хабар алады. Қазақтың «Абылай ханның түсі» дейтін тарихи аңызында Абылай өзінің көрген түсін: «Шатыр алдында басын көтермеген қалпында жатқан жолбарысты көрдім. Қарап тұрсам, жолбарыс аюға айналып кетті. Оның аюға айналып кеткенін ойлап та үлгергенім жоқ, аюдың орнына қасқыр тұрды. Қасқырдан соң түлкі, онан кейін қоян, сөйтіп-сөйтіп майда-шүйде аңдарға айналып кетті», деп баяндағаны, оны Бұқар жыраудың қалай жорығаны көпке мәлім. Осы тәрізді болашақ ұрпақ тағдырын болжау «Оғызнамада» көрініс береді. Оғыз қағанның жанында ақ сақалды, мұз шашты, түсімел, абыз ақылшысы Ұлық Түрік деген көреген адам бар еді. Ол түсінде алтын жай және үш күміс оқ көрді. Алтын жайдың бір ұшы күн шығысқа екінші ұшы батысқа тиіп тұрды. Күміс оқ солтүстікке қарай атылып бара жатты. Ұлық Түрік Оғыз қағанға: «Маған Көк Тәңірі аян берді, еліңді ұлдарына бөліп бер!» - дейді.
Орхон ескерткіштерін зерттеген М.Жолдасбеков өзі нысанға алып отырған Тоныкөк бейнесін «Ұлық Түрік Қорқыт атаға, Орхон жазуларындағы Тоныкөкке жақын бейне. Тіпті осы жырларды шығарушы болуы мүмкін» деген тұжырым келтіреді.^¹¹⁰
Оғыз қаған Ұлық Түріктің сөзін дұрыс көріп, ел-жұртын жинайды. Күн, Ай, Жұлдыз – үшеуін күн шығысқа жібереді. Олар алтын жай тауып әкеледі. Көк, Тау, Теңізді батысқа жіберді, олар үш күміс оқ табады. Оғыз қаған балаларының бұл істеріне сүйсініп, жайды үшке бөліп, үлкен үш ұлына берді, кіші ұлдарына үш оқты берді. Оң жағына қырық құлаш ағаш орнатып, оның басына алтын тауық қойды, түбіне ақ қой байлады. Сол жағына қырық құлаш ағаш орнатып, басына күміс тауық қойды, түбіне қара қой байлады. Оң жаққа боз оқтар, сол жаққа үш оқтар отырды. Сөйтіп, Оғыз қаған ұлдарына теңдей қылып жерін, ел-жұртын үлестіріп берді. Көне түркілер тауық (ұлар, әтеш) оттан сақтайды деп ырымдаған. Ағаш басына тауық қою салты соны көрсетеді. Демек, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан ұлағатты сөз асыл ұрпақты азғындаудан сақтап, тектілікті еске салып отырған.
«Қорқыт ата кітабында» Салор Қазанның: «Түсімде не көргенімді білермісің, туысым Қара Көне? Қайғылы бір оқиға көрдім. Жұдырығымда талпынған қаршыға құсымның өлгелі жатқанын, ақ отауымның үстіне көктен жарылып жай түскенін көрдім»^¹¹¹ дейтін сөздерінен байқауға болады.
Қазақ ертегілерінде түс көру оқиғасы қара сөз түрінде әңгімеленетін болса, батырлық жырлары мен жыраулық поэзияда көркемдік өрнектермен көрініс табады. Мысалы Абылай ханның түс көріп оны Бұхар жыраудың сәуегейлікпен болжай жоруы, Қорқыт кітабындағы Ұлық Түріктің де түс көріп, оны болжай жоруымен детальды түрде ұқсамаса да жалпы еліне бас болған тарихи тұлғаның келешегін түс арқылы көріп көріпкелдік танытуы жағынан үндеседі.
Сонымен қатар оғыз-қыпшақ әдебиетінде жиі кездесетін тұрақты мотивтердің бірі күн нұры мотиві.
Түркі халықтар арасында кең таралған аңыздарда Шыңғыс ханның да «нұрдан жаралғандығы» өте жиі көрініс берген.
Түркі халықтарының шежірелік сипаттағы жазбаларында кейіпкердің ғайыптан тууына ықпал ететін ғажайып құбылыстың бірі ретінде күн бейнеленеді. Бұл мотивтің бұлақ бастауы «Монғолдың құпия шежіресіне» барып тірелетінін зерттеуші Ш.Жандос өз еңбегінде атап көрсетеді.^¹¹² Ал авторы белгісіз «Монғолдың құпия шежіресі» көбінесе мифтер мен аңыз әңгімелерден құралған.
Ауыз әдебиеті арқылы көнеден таралып келген мифтерде тұрақты мотивке айналған күн нұры әсерінен адамның жаратылу құбылысы жиі орын алады. Оған «Оғыз хан» жөніндегі миф мысал бола алады. Енді осы сарынның қандай себептердің нәтижесінде қалыптасқан құбылыс екендігіне тоқталайық. Болашақ қаһарманның күннің нұрынан пайда болуы шаман дінінен келген сарын екендігі жоғарыда сөз болды. Бұл мотив бүкіл жер жүзі халықтарының фольклорлық шығармаларында бар. Мысалы, бұл мотив қазақ фольклорында Шыңғыс ханның және өзге тұлғалардың дүниеге келуіне байланысты қолданылады. Сондай сюжеттер кейіпкерінің бірі -Аланкуа монғолдың патшасы – Болдуздың ұлы – Дүбіннен туған қыз. Аланкуаға бірнеше түн қатарынан жарық түсіп, аузынан кіріп, бүкіл денесіне өтеді, бойын алады. Осыдан кейін ол үш ұл туады. Солардың бірінен Шыңғыс хан мен Темірлан туады. А.Н.Веселовский бұл мотивтің қытай, маньжурия фольклорында да бар екендігін ескертеді.^¹¹³
Жалпы түркі халықтары фольклорында аса кең таралған аңыздар мен мифтерде «күн нұры» тотемі мен «ғажайып туу» мотиві өдара аса тығыз байланыстырылған. Олардың көбінде Оғыздың дүниеге келуіне байланысты өрбіген сюжеттегідей көрініс беріп отырған. Аталмыш мотив көбінесе орта ғасырларда дүниеге келген жылнама-шежірелерде жиі кездеседі.
Сонымен қатар бұл мотивтер сонымен қатар шежірелер мен батырлық жырларында өте жиі кездеседі. Сондай-ақ, қазақтың батырлық эпосы мен қиял-ғажайып ертегілеріне кездесетін, мәселен, Ер Төстік жер астына түскенде оған Желаяқ, Таусоғар, Саққұлақ сияқты «жол серіктері» жәрдем беріп, көмектесетіні сияқты Оғыз қағанға жол көрсетіп отыратын, қиын-қыстау кездерде ақылшы, көмекші ретінде танылатын тотемдік бейне - көкжал бөрі. Оғыз әскерін үнемі осы көк бөрі бастап жүреді. Бұл жерде Оғыз ханның өзі ғана емес, тіпті оның жол серігінің де нұрдан жаралуы жайдан-жай емес. Түркі халықтарында көбінесе халқының қамын ойлап, елді сыртқы жаудан қорғауға белін буып кірісетін жанкешті қаһармандар қашанда жарық нұрдан жаралған болып келеді. Тіпті бүгінге дейін адамға жақсылық тілегенде «төбеңнен нұр жаусын» деген сөз тіркесі жиі қолданылады.
Түркілердің ежелгі дастандары, аңыз әпсаналарында бас кейіпкер күн нұрына кездесетін болса, сюжеттегі оқиға желісі осы «нұрға» байланысты туындаған мотив арқылы оның ары қарай жолы болатындығынан хабар беріп отырған. Сондықтан бұл мотив арқылы тыңдарман болсын мейлі оқырман болсын жақсылықтың нышанын байқап, келесі сюжет желісінен тек сәттілікті күтеді.
Оғыз қағанның Үрім қағанға қарсы соғысқа аттанар алдында Оғыздың шатырына көктен нұр түсіп, сол сәуле ішінен бір көкжал бөрі шыға келеді. Көкжал бөріге табанда тіл бітіп, Оғыз қағанға:
«Ай, ай, Оғыз!
Үрім үстіне сен аттанар боларсың!
Ай,ай, Оғыз!
Қызметіңде мен жүрер болармын!»^¹¹⁴ -
деп тіл қатады. «Оғыз-нама» эпосын типологиялық тұрғыда қарастырған зерттеушілердің бірқатары оғыз сюжетіндегі көкжал бөрі тотемі мен күн нұры мотивінің өзара тығыз байланыста көрініс беретіндігіне назар аударған.
Мәселен, қырғыздың «Манас» атты эпосында болашақ батыр Манастың да жолына нұр төгілген, ал, өзін көкжал бөрі қорғап жүрген қаһарман болып келеді:

«Арқасында баланың

Қара көкжал көрінді:
...Нұр төгіліп жолына
Бөрі ойлаған баланың
Манас деп аты табылды»^¹¹⁵
«Оғыз-нама» эпосының сюжеттер желісінде кездесетін мотивтердің ішінде сұлулық, аспан, бөрі тағы басқа ұғымдармен қоса ассоциацияландырылатын ұғымдардың бірі «көк» түске байланысты туындайды. Мысалы көктен түскен көгілдір нұр ішінен көк бөрінің шыға келуі. Мұнда аспан да көк, жерге түскен нұр да көк, оның ішінен шыққан бөрі де көк.
Бір күні Оғыз батыр Көк Тәңірісіне жалбарынып отырған сәтте көктен бір жарық сәуле жерге түседі. Оғыз қаған әлгі жерге барып, мынадай көріністің куәсі болады.
«Қараңғылық түсіп,
Көктен бір көк жарық түсті.
... Осы жарықтың арасында
Жалғыз қыз отыр екен»^¹¹⁶
Бұл жерде бас қаһарманның рет-ретімен баяндалып отырған әрекеттерінің өзі «көк Тәңірге жалбарыну», «көктен жарық түсу» деген сияқты «көк» түспен астасып жатыр. Тіпті сұлу қыздың сұлулығын паш ететін штрихтың өзі «көк» түспен байланыстырылған.

Көзі оның аспаннан да мөлдір көк,

Шаштары оның толқынындай өзеннің,
Тістері оның бейне маржан секілді^¹¹⁷

Түркі халықтарының ықылымнан келе жатқан фольклор, ауыз әдебиеті үлгілерінде, жыр-дастандарында «көк» түске байланысты туындаған мотивтердің көшпелі сюжеттер арқылы қылаң беріп отыруы көнеден қалыптасқан типологиялық ерекшеліктің бірі деуге болады.

Манас жырын фольклормен байланыстыра зерттеген Р.Бердібаев «Манас» эпосын зерттеуші ғалым Р.З.Қыдырбаеваның «Генезис эпоса «Манаса» атты еңбегіне сүйене отырып, сонау ықылым заманда-ақ, түркілердің көк түске ерекше мән беруінің себебі адамдардың мистикалық наным-сеніміне байланысты туындағанын алға тартады.^¹¹⁹

Жануарлар эпосының ішінде жиі кездесетін, кез келген елдің фольклорлық туындыларында мол ұшырасатын бейне қасқыр болып табылуы тегін емес. Шығармалардың басым көпшілігінде ол қоғам өмірінің сан қилы құбылыстардың сырын аңғартатын орниотологиялық символ мәнін иеленеді. Бірқатар түркі халықтарының дүниетанымында қасқыр – рудың тотемі немесе нагуал, қасқыр – тәңірі мен пенделердің арасын байланыстырушы күш немесе шаманның ие-қыласы, қасқыр-адам немесе сиқыршы. Қазақ ертегілері мен мақал-мәтелдерінде, аңыз-әңгімелерде қасқырдың тағылық сипаты, табиғи қылуасы асқан біліктілікпен суреттеледі.
Алғашқы қауымдық құрылыста өмір сүрген адамдар өзін қоршаған табиғаттың дүлей күшін сандаған әңгімелердің арқауы еткен. Рулық – тайпалық қоғамда өмір сүрген адамдар өздерінің шығу тегін өлі табиғат құбылыстарымен немесе кейбір жануарларға тікелей байланысты екеніне нық сенген. Мысалы, алғашқы түрік қағандарының бірі - «Ашин өзінің арғы ата-бабасы қасқыр тұқымынан тараған деп білген»^¹²⁰
Ғалым Н.Келімбетов Түркия зерттеушісі А.Инанның еңбегіне сілтеме жасай отырып, төмендегі деректі келтіреді: «Ергенекон жері түркілерге құтты қоныс болыпты. Қаянның баласы Қаяттан тарағандар қаяттар, ал Тоғуздың баласы Түрілгеннен тараған түркештер тайпасы өмірге келіпті. Бұлардан тараған ұрпақтар өсіп-өніп, төрт жүз жыл ішінде тұтас бір халыққа айналыпты». Бір күні Ергенекон елінің әміршісі, кемеңгері, алып батыры Бөрте Шене (бөрі) қарамағындағы халықты жинап алып, оларға қарап үндеу айтады.
- «Уа, қасиетті Көк Бөрі ананың ер жүрек оғландары (ұландары) мен әулеті! Менің айтар сөзімді пайымда, жақсылап ұғып ал. Біздің ата-бабаларымызға қадым замандардан бері осы Ергенекон жері құтты мекен болған. Көк Тәңірі бізді қолдап, өстік, өндік, көбейдік.^¹²¹
Ашинаға қатысты болып келетін мифтер мен аңыздар әртүрлі нұсқада көп айтылғандағына қарамастан, бұдан да көп, алайда, барлығының тарихи негізі бір арнаға тоғысады. Кезінде Шәкәрім Құдайбердиев өзінің тарихнамалық туындысы «Қазақ-қырғыз хандар шежіресінде» Ергенекон, Бөртечине жөніндегі мифтер мен аңыздарға талдау жасап, өзінің көзқарасын білдіреді. Салыстырмалы дерек көздеріне сүйене отырып, түркі халықтары арасында айтылатын бөріге қатысты мифтердің көпшілігі Түркі қағанатына дейін туып қалыптасқан. Бөрте-чиноның өмір сүрген кезеңі мен мысалға алынған мифтердің оқиға желісі бір мезгілде сәйкес келуі тарихи шындықтың сол кезеңде түйісетіндігін көрсетеді. Мифтерді саралай келгенде, қасқыр (бөріге) қатысты мифтердің арғы дәуірлерде пайда болып, Түркі қағанатының құрылу қарсаңында түрлене түскендігін байқауға болады. Түркі халықтарының тотемі - Ашина – көк бөрі жайындағы мифтер мен аңыз-әңгімелер ортақ сюжеттерден өрбіп, циклдық сипатта дамыған.
«Оғызнамада" Оғыз руларының бір адамнан таралғаны баяндалып, бір тайпа елдің басынан кешкен оқиғаларын бір адамның басына жинақтай айту Персонификациялау тәсілі соның нәтижесінде қолданылған, үрдісін қолданылған, тарихи негізі бар бейне жасаған. Бұл жырды алғаш рет зерттеушілердің бірі Я.И.Бичурин ғұн державасының қағаны Мөде Оғыз қаған атымен белгілі екені жөніндегі тұжырымы - кездейсоқ ұқсастық емес, сан ғасырлық тарихы мен тағдыры тығыз байланысып жатқан оғыз және қыпшақ тайпаларының этностық туыстығынан туындайтын объективті құбылыс.
Бүгінде «Оғызнама» аңызының бертінірек дәуірдегі қазақ фольклорымен және әдебиетімен байланысын фольклартанушылар терең зерттеу үстінде. Бұл ретте жазбадағы портретті кейіптеулерді, мифологиялық ұғымға құрылған теңеулерді, қазақтың «Қобыланды батыр», «Алпамыс батыр», «Дотан батыр», «Қарабек батыр», қырғыз халқының «Манас», түркі халықтарына ортақ «Қорқыт ата кітабы» сияқты эпикалық туындылардан тауып, салыстырмалы түрде қарастыратын Ш.Ыбыраев, Ә.Дербісалин, М.Жармұхамедов, Ө.Күмісбаев еңбектерінің маңызы өте зор.
Түркі халықтарының сандаған ғасырлық рухани-мәдени дамуы, типология ауқымындағы тарихи-фольклорлық, тарихи-әдеби процеске негіз боларлық талай құнды дүниелерді мұра етіп қалдырды. Құндылықты сөз еткенде, сандаған эпостар арасындағы өзара ықпалдасу нәтижесінде жасалған көне мұралардың маңыздылығы айқындала түсетіні белгілі. Қазақтың батырлар жырына тән ауызша таралуы оның көркемдік тұрғыдан кемелденуіне ықпал етсе, шежірелердің хатқа түсірілуі кейінгі дәуірде жетілдірілуіне, толықтырылуына немесе өзгертілуіне мүмкіндік бермеген. Алайда кез келген жазба шығарма, мейлі, ол тарихи шежіре немесе дастан, жыр болсын, халық ауыз әдебиетінің мол байлығын, ізгі дәстүрлерін қабылдап, реті келгенде, жаңғыртып, жарыққа шығарып отырған.
Эпостық шығармалардың композициялық құрылымы типологиялық ұқсастықтар мен қатар тек өздеріне ғана тән ерекшеліктерге де ие болатыны мәлім. Ол әрбір шығармаға арқау болған тарихи тұлғалар өміріндегі өзгешеліктерге тікелей байланысты. Осы және өзге де жағдайларға орай этникалық туындылардың көріністері молынан байқалады.
Салыстырмалы-типологиялық зерттеу әдістерінің комплексті жүйесін кейінгі кездері фольклортанушылардың жан-жақты қарастырып жүргенін білеміз. Бұл мәселеде кейбір зерттеушілер типологияның синкреттілгі жайындағы мәселемен байланыстырады. Ал әдеби тұрғыдан қарастырғанда комплексті жүйе ретінде жанрлық негізіндегі ұқсастықтар, образдар жүйесіндегі ұқсастық, сонымен қатар тақырыбы мен идеясы, сюжеті мен композияциясы тағы басқа көркем әдебиет талабына жауап беретін көркемдік белгілерін өзара салыстыра қарастырылу міндеттері жүктеледі.
Мысалы «Оғызнама» жырын алып қарайтын болсақ, зерттеушілер тарапынан эпос сюжеттері мен мотивтері көбіне ауызға алынып, ал оның типологиялық комплексті жүйесі толық қамтылған емес. Олардың барлығын рет-ретімен көрсететін болсақ, біріншіден, шығарманың түрі, мен тегі яғни жанрлық ерекшілігіндегі аналогтік белгілер, екіншіден эпостық шығармалардың композициялық құрылымындағы типологиялық ұқсастықтар, үшіншіден, тақырыбы мен сюжеті, төртіншіден кейіпкерлер образы мен олардың іс-әрекеттеріндегі ұқсастықтар, төртіншіден, баяндау тәсілдері мен бейнелеу құралдарындағы ұқсастықтар, бесіншіден, стильдік, /қолтаңбалық/ ерекшеліктер, алтыншыдан, әрбір шығармаға арқау болған тарихи тұлғалар өміріндегі өзгешеліктерге тікелей байланысты. Осы және өзге де жағдайларға орай этникалық туындылардың көріністері молынан байқалады.
«Оғызнаманың» жанрлық негізіне тоқталатын болсақ, оның сюжетін құрайтын бөлшектерге эпосқа қатысты белгілердің барлығы тән. Сондықтан ғалымдардың басым бөлігі бір ауыздан жырды эпостық туындыға жатқызады. «Оғызнама» эпосын қағазға түсірген авторы жырға тән әр алуан фольклорлық мотивтердің бұл шығармада жақсы сақталуын ескергені аңғарылады.
«Оғызнаманың» типологиялық тұрғыда зерттеу үшін құндылығы: «Оғызнамада» айтылатын аңыз-шежірелер Рашид-ад- Дин, Қадырғали Жалаири сияқты белгілі тарихшылардың шежіре кітаптарында да кездеседі. Эпостағы Оғыз батырдың тууына, өсуіне, ерлік көрсетуіне, үйленуіне байланысты көркемдік сипаттаулар қазақтың батырлық жырларында да жиі ұшырайды. Бұл туралы ғылыми еңбектерде көп жазылған.
«Оғызнама» эпосының сюжеті мен кейіпкерлер жүйесінде қазақтың батырлық эпосы мен қиял-ғажайып ертегілеріне ұқсас сарындар өте-мөте мол кездеседі. Мәселен, Ер Төстік жер астына түскенде оған Желаяқ, Таусоғар, Саққұлақ сияқты «жол серіктері» жәрдем беріп, көмектесіп жүрген болса, Оғыз қағанға жол көрсетіп отыратын, қиын-қыстау кездерде ақылшы, көмекші ретінде танылатын - көкжал бөрі.
Типологиялық зерттеу нысанына Эпоста Оғыз қағанның өзінен бастап, оның ұрпақтары мен айналасындағы кейіпкерлердің толыққанды көрініс беретін образдар жүйесі шығыстық хиссалар мен ғашықтық жырларында кездесетін образдармен ұқсасады. Автор эпитет, теңеу, метафора, гипербола сияқты көріктеу құралдарын зор шеберлікпен қолданады. Әсіресе, шығармада аллегориялық тәсіл, яғни пернелеп айту басым. Теңеу арқылы қыздың сұлулығын асқан шеберлікпен бейнелейді:
«Көзі оның аспаннан да мөлдір көк,
Шаштары оның толқынындай өзеннің,
Тістері оның бейне маржан секілді».
«Бұл қыздың сұлулығы сондай, оны көрген адамдар есінен танып қалады»^¹²²,- деп бейнелейді. Ал, Оғыз қағанның аяғын тепсе, темір үзетін өгіздің аяғына, белін қасқырдың беліне, иықтарын бұлғынның жаурынына, көкірегін аюдың төсіне теңейді. Мұндай мысалдарды шығармадан көптеп кездестіруге болады.
«Оғызнамада» сюжетіндегі мифологиялық мотивтер едәуір орын алғанын байқауға болады. Алғашқы қауымдық құрылыста өмір сүрген адамдар өзін қоршаған табиғаттың дүлей күші жайында сан қилы аңыздар шығарғаны мәлім. Сол ру-тайпалық қоғамда адамдар өздерінің шығу тектерін белгілі бір табиғат құбылыстарына немесе кейбір жануарларға тікелей байланысты деп қараған.
Көрнекті ғалым Н.Я.Бичурин көне түркілердің өздерін көк бөріден тарағанбыз дейтін мәселеге жан-жақты тоқталған. Көне Қытай жазбаларының мағлұматтары негізінде ғалым түркі тайпаларының Көк Тәңіріге табынып, жақсылықты да, жамандықты да Көктен яғни, аспаннан күткенін анықтаған. Оғыз қағанның үйленген кезде атқарған әдет-ғұрыптары салты және оның балаларына Ай, Күн, Жұлдыз, Көк, Тау, Теңіз деп, ат қоюы осыны айғақтайды.
Бір күні Оғыз батыр Көк Тәңірісіне жалбарынып отырған сәтте көктен бір жарық сәуле жерге түседі. Оғыз қаған әлгі жерге барып, мынадай көріністің куәсі болады.
«Қараңғылық түсіп,
Көктен бір көк жарық түсті.
... Осы жарықтың арасында
Жалғыз қыз отыр екен»^¹²³
Ежелгі түркі аңыз әпсаналарында бақытты болатын адамның төбесінен нұр жауатыны туралы көп айтылады. Бұл дәстүр түркі халықтарының ерлік дастандарынан да орын алған. Мәселен, қырғыздың «Манас» атты эпосында болашақ батыр Манас та жолына нұр төгілген, ал, өзін көкжал бөрі қорғап жүрген қаһарман болып келеді:

«Арқасында баланың

Қара көкжал көрінді:
...Нұр төгіліп жолына
Бөрі ойлаған баланың
Манас деп аты табылды»^¹²⁴

Манастың есіміне қосарлана айтылатын айқындауыш сөздің бірі - «көкжал бөрі» деген метафора. «Манас» эпосының басынан аяғына дейін басты қаһарманды ұдайы «көкжал Манас» деп сипаттайды. Бұған «Манас» эпосынан бірнеше мысал келтіруге болады.

«Туылғандан шер болгон
Атағы чығып далайға
Қабылан көкжал эр болгон» ^¹²⁵
«Манас» эпосын зерттеуші ғалым Р.З.Қыдырбаева өзінің «Генезис эпоса «Манаса» атты еңбегінде қадым заманда түркілердің көк түске ерекше мән беруінің себебі адамдардың мистикалық наным-сеніміне байланысты болса керек деген пікір айтады^¹²⁶. Алайда бертін келе көк түске байланысты теңеулердің мән-мағынасы тереңдей түседі.
Қазақ халқына кең таралған батырлық жырларында халқының қамын ойлап, елді сыртқы жаудан қорғауға белін буып кірісетін жан кешті қаһармандар қашанда жарық нұрдан жаралған болып келеді.
Сонымен, бүкіл түркі тілдес халықтардың ортақ мұрасы болып табылатын «Оғызнама» эпосы мен қазақтың батырлық жырларының арасындағы дәстүрлі көркемдік байланыс бар екенін айқын аңғарамыз. Шынында да «Оғызнама» эпосы мен қазақтың батырлық жырлары арасында сюжеттік, стильдік, образдық, тілдік ұқсастықтар көп. Айталық, Оғыздың жан кешті ерлігі қазақтың кезінде жоңғар қалмақтарына қарсы шыққан жау жүрек батырларын еріксіз еске түсіреді.
Оғыз батырдың Көк Тәңіріге табынып отырған сәтінде аспаннан шұғылалы нұр-сәуле түсіп, ішінен сұлу қыздың жарқ етіп шыға келуі немесе көктен түскен көгілдір нұр ішінен көк бөрінің шыға келіп, Оғыз әскеріне жол бастауы сияқты көріністер қазақ халық ауыз әдебиетінде де жиі бейнеленеді. Ал, мұның өзі - кездейсоқ ұқсастық емес, сан ғасырлық тарихы мен тағдыры тығыз байланысып жатқан оғыз және қыпшақ тайпаларының этностық туыстығынан туындайтын объективті құбылыс.
«Оғызнамада» тұрақты сөз тіркестері, мақал-мәтелдер, қанатты сөздер жиі қолданылады. Қазақ эпосына тән сюжеттер «Оғызнама» эпосында да кездеседі. Мысалы, батырдың мінген аты, асынған қару-жарағы.
Эпостағы осындай ұқсастықтар мен ерекшеліктерді айқындай келе зерттеуші Н.Келімбетов: «Оғызнама» - генеалогиялық аңыздар негізінде жазылған, қазіргі түркі тілдес халықтардың ежелгі тарихынан едәуір мағлұмат беретін, көркемдік дәрежесі биік, эпостық туынды», - деп ой түйеді^¹²⁷.
Әрбір кітаби эпосты өз дәуіріндегі объективтік оқиғаларға қарай диалектикалық тұрғыдан алып зерттегенде ғана тайпа, ел, ұлт тарихын тереңірек білер едік. Өйткені, бұл кітаби эпоста түркі халықтарының, оның ішінде қазақ халқының, көп заманғы ерлік істерінің таңбасы, тұтас тарихы бар. Кітаби эпоста елдің тіршілігі, еңбегі, кәсібі ғана емес, этнографиясы мен салты, ой-сезімдері мен психологиясы жан-жақты жинақталып бейнеленген. Әр түрлі жыр, аңыздардың өмір танытушылық, көркемдік, тәрбиелік мәні әрқашан да зор.
«Оғызнама» эпосының тілдік құрылымы стиліндегі типологиялық ұқсастықтарға назар аударар болсақ, проза мен жыр үлгісіндегі өлеңдер араласып келген. Бұл жайында Ә.Дербісалин, М.Жармұхамедов, Ө.Күмісбаев еңбектерінде қарастыра отырып проза мен поэзия аралас келуі қазақ жырларына тән құбылыс екенін анықтаған. Ондай әдіс тек қазақ жырлары ғана емес, орта ғасырларда дүниеге келген тарихнамалық сипаттағы шежірелік жазба мұраларда жиі кездеседі.
Түркі халықтары әдебиетінен үлкен орын алатын оғыз-қыпшақ ескерткіштері ортағасырлық шежіре-жылнамалар құрылымына өте-мөте ұқсас келеді.
«Шыңғыснаманы» оғыз аңыздарының жеке эпизодтары және мотивтерімен салыстыра отырып, эпостағы Шыңғыс бейнесінің қалыптасуына ислам дінін қабылдаған оғыздардың маңызды рөл атқарғанын байқауға болады. Эпоста Шыңғыс мұсылман жолындағы адам ретінде бейнеленіп, «Құрандағы» Жібірейіл періштемен салыстырылады. «Шыңғыснамаға» оғыздардың әсерін шығармадағы жеке стилистикалық формалар мен оғыз ұрпақтарының фольклорында жиі кездесетін анимизм элементтерінен байқауға болады. Бұған кейіпкердің киіміндегі құстың суреті де дәлел бола алады. Құстың бейнеленуі олардың осы халықтардың тотемдері екендігін көрсетеді. «Оғызнама» мен «Шыңғыснама» эпостарының жеке мотивтері мен эпизодтарын салыстыра зерттеген ғалым Х.Көроғлы, міне, осындай тұжырымдарға келеді.^¹²⁸
Халқымыздың көне дүниетанымы Қорқыттың дүниеге келуі туралы мифтерден де айқын көрінеді. Аталмыш әңгімені қазақтың антропогоникалық мифологиясының қалыптасу үлгісі ретінде қарастырған жөн. Қорқыттың өмірі мен қызметі жайында қазақтар арасында тараған халық прозасы үлгілерін қоғамтанушы ғалымдарымыз әр түрлі жанрларға жатқызады. Қорқыттың өлімнен қашуы мен оның әулиелік қасиеттері туралы және ғажайып дүниеге келуі жөнінде айтылатын әңгімелер бірде аңыз, енді бірде миф, әпсана ретінде қарастырылады.
Академик С.А.Қасқабасов Қорқыт жайындағы шығармалардың жанрын анықтау мақсатында мынадай тұжырымға келді: «Жанрлық жағынан алғанда, Қорқыт жайындағы бізге жеткен шығармалар әпсанаға жатады, бірақ олардың ертегіге айнала бастағандары да бар. Соңғыларын ертегіге жақындатып тұрған нәрсе - оларда бас кейіпкердің ғұмырын баяндау, яғни, ғұмырнамалық (библиографиялық) циклизацияның орын тебуі, Қорқыттың ерекше жағдайда дүниеге келу тарихының айтылу сарыны мифопоэтикалық сарынынан еш ауытқымайды».^¹²⁹ Бұған дәлел ретінде ғалымның: «Қорқыттың тууына байланысты бұл айтылғандардың барлығы - матриархат заманында тотемизмге негізделіп қалыптасқан адамның керемет болып тууына сенімнің өзгерген түрлері. Бұл көне сенім кейінгі замандарда фольклорлық мотивке айналып, дамыған фольклорда кейіпкерді дәріптеу үшін пайдаланылатын көркем тәсіл болған. Мұны Қорқыттың керемет жағдайда тууынан көруге болады. Алайда Қорқыт туралы әпсана кейіпкер өмірін баяндауда көркем фольклордан ауытқиды. Көркем жанрдың белгісі болып табылатын қалыңдық іздеп сапарға шығу, неше түрлі қиындықтарды басынан кешіру эпизодтары мұнда жоқ. Керемет болып туғаннан кейін ол әйел іздеп сапар шекпейді, керісінше, ол өлімнен қашып, дүниенің төрт бұрышын шарлайды. Бұл сапарында ол ертегі қаһарманы көрген бірде-бір қиыншылықты көрмейді, ешқандай ерлік те көрсетпейді. Міне, осы айтылғандардың өзі-ақ Қорқыт жайындағы шығармалардың ертегіге айналып үлгермегенін көрсетеді»^¹³⁰, - деген пікірін келтіруге болады. Қорқыттың дүниеге келуі туралы әңгімеде өзге жанрлардағыдай кейіпкерді әке-шешесінің баласыздықтың күйін кешіп, құдіретті күштерден бала тілеуі немесе ғажайып туу мотивін толықтыра түсетін өзге эпизодтар тізбегі жоқ. Қорқыттың ғайыптан дүниеге келуі туралы мотив өзінің ең алғашқы мифологиялық қалпын сақтағандығымен құнды. Аңыздағы ғажайып туу сарыны сюжеттің бір бөлшегі ретінде емес, керісінше өз алдына жеке жанр үлгісін, яғни, Қорқыттың дүниеге келуі туралы мифтік әңгімені құрайды.
Қорқыттың дүниеге келуі туралы халық прозасы үлгілерінің түрлі варианттарында оқиға әр түрлі сипатта баяндалады. Соның ішінде бізге жақсы таныс мынадай оқиғаға назар аударайық: «Қорқыттың шешесі қыпшақтың қызы екен. Жүкті болған кезінде құланның жаясына жерік болып, жерігі бір жылда әрең қаныпты. Анасы Қорқытты құрсағында үш жыл бойы көтеріп, жылына бір рет толғақ қысып отырады екен. Ең соңында, туатын жылы тоғыз күн толғатып, жер дүниеге үш күн, үш түн қараңғылық түсіпті. Қалың қара жаңбыр, сұрапыл қара дауыл соғып, біреуді-біреу көре алмай, ел-жұрты қатты қорқынышқа батады. Ол туып жатқан кезде Сыр бойы мен Қаратауды қараңғылық басып кеткен соң, ол жерді Қара аспан деп атаған. Осындай қараңғылық қорқынышта туғандықтан, атын «Қорқыт» қойыпты. Сол аңыз бойынша Қорқыт анасының құрсағында туарда қиналып, Көрқаптан туғандай қиындықпен туыпты-мыс»^¹³¹.
Махмұд Қашқаридың түсіндіруіне қарағанда айтуынша, қап - ананың жатыры. Егер бала сол жатырмен бірге туса, ол құтты ырым деп саналады екен. Оны «қаблағ-қап жамылған», қаппен қоршалған ұл деп атайды.
Қорқыт туралы әпсаналар секілді «Қорқыт ата кітабындағы» сәуегей Қорқыттың тууы да ғажайып өзгеше: ол анасы Құба диюдың қызынан керемет жағдайда туылады. Қазақ аңызында: «Қорқыт Көрқаптан шыққан перінің қызынан туыпты», - делінеді. Ғалым Ә.Марғұланның пайымдауынша, бұның барлығы данышпан Қорқытты керемет иесі, киелі, сәуегей, қадірлі етіп көрсету мақсатынан туған шығармашылық әрекеттің нәтижесі. Халық прозасында, эпосында бейнеленетін Қорқыт - алдағыны болжай білетін, игілік пен зұлымдықтың қадірін жақсы білетін, өзі әділ, өзі жарқын жүзді кісі. Анасының құрсағынан шығысымен, Қорқыттың тілі шығып, сөйлей туыпты. Қорқыт Сыр суына жақын Қаратаудың бір қойнауында дүниеге келген. Ол жер Қарашық, Қара аспан деп аталыпты. Қара аспан тауының атауын халық аңыздарында Қорқыт туар кезінде ол жерді қараңғылық басып, ел қатты қорқынышта болғандығымен байланыстырады. Осындай мағлұматтарға сүйене отырып, ежелгі қазақтың мифологиялық дүниетанымындағы Қорқыттың бейнесін ілкі ата, демиург, жасампаз қаһарман бейнесімен қатар қоюға болады. Оған Қорқыттың халық арасында әулиелік, сәуегейлік, данышпандық қасиеттерімен танымалдығы дәлел бола алады.
Қазақ халық прозасындағы Асан қайғының шарқ ұрып Жерұйықты іздеуі, Толағайдың тауды арқалап әкелуі секілді оқиғалардың бәрі – көне мифтегі ілкі ата, жасампаз қаһарманның істейтін әрекеттері. Демек, бұл образдардың қалыптасуына мифтік сана ықпал еткен. Қорқыттың әрекеттерінде жасампаз қаһарманға тән белгілер басым. Ол туралы әпсаналардағы көне Қорқыт бейнесінің мифологиялық сананың жемісі екендігін аңғартады.
Қорқыттың өлімнен қашуы оның өмірінің мәніне айналады. Дүниені кезіп, өлімнен құтылудың жолдарын іздейді. Оның бұл әрекеттері бүкіл адамзаттың проблемасын шешу мақсатындағы өлімді жеңу, оның алдын алу, мәңгі жасау жолдарын іздейтіндігі аңғарылады. Бұл – барлық пенделердің көкейкесті мұраты, өйткені, ешкім мәңгі жасамайды, тіршілік атаулы өлумен, өшумен аяқталады. Демек, әуел баста әр адамның пешенесіне жазылған өлімнен құтылу мүмкін еместігін халық Қорқыттың мифологиялық образы арқылы көрсетеді.
Қорқыттың ғажайып дүниеге келуі, яғни, көрқапта туылуы шамандық мифтермен тығыз байланысты. Қорқыттың бейнесін ілкі-ата, жасампаз қаһарман образдарымен салыстыра зерттеп отырғанымыз, оның өзі де көбінесе халық мифологиясында шаман дініндегі жасампаз қаһармандардың бейнесінде суреттеледі. Қорқыт образының көмескіленген, әлсіздене бастаған қырларының бірі оның әулиелік, шамандық қасиеттері болып табылады. Жасампаз қаһарман ретінде Қорқыт адамзатты өлімнен құтқарушы, күйдің атасы болумен қатар, ол адамдардың дүниеге келуіне де көмектеседі. Қорқыттың бұл қасиеті оғыздардың қаһармандық эпосында жақсы байқалады. Себебі, оның дүниеге келуінің өзі мифтегі шамандардың адамды дүниеге келтіру, яғни, жанды аспаннан алып келу барысындағы әрекеттеріне қатты ұқсайды.
Қорқыт – ерте кезде түркі халқын құраған тайпаларды басқарған данышпан кісі бейнесінде ҮІІІ-ІХ ғасырларда-ақ халық ауыз әдебиетінің кейіпкеріне айналған. Қорқыт ата жөніндегі фольклорлық туындылар алғаш кезде Орта Азия мен Сыр бойында туып, халық эпосының дәстүріне орай сан ғасырлар бойы ауызша айтылып келген.
Оғыздардың қаһармандық эпостарында Қорқыт бүкіл шамандардың пірі, демеушісі ретінде танылады. Оның оғыз жауларына да қатысы болғандықтан, Қорқыттың бейнесінен қарама-қарсы екі сипатты аңғарамыз. Бірі шамандардың бастаушысының образы болса, екіншісі «Бамсы-Бейрек», «Төбекөз» сюжеттерінде Қорқыт оғыздар мен олардың жауларын татуластырушы ретінде көрінеді. Осы әңгімелердің бірінде Қорқыт перінің қызы Төбекөзден туғаны бейнеленеді. Екеуі де ерекше жағдайда, қаптың ішінде туылады.
Оғыз жырларындағы көптеген сюжеттер жасампаз қаһармандар туралы мифтердің және генеалогиялық аңыздардың негізінде қалыптасқандығы байқалады. С.П.Толстов оғыздардың таралуы туралы тотемдік мазмұндағы мифтерді дуалистік ұйымдар туралы әңгімелер мен космогониялық дүниетанымның нәтижесінде пайда болған мифтердің қатарына жатқызады.
Ғалым С.А.Қасқабасов былайша пайымдайды: «...Бізге мәлім деректердің бәрінде Қорқыт өлімнен қашып, дүниенің бұрышын шарлайды, бірақ құтыла алмасын білген соң, «жердің ортасы», - деп, Сырдарияға қайтып келеді. Қорқыт жайындағы әңгімелерде дүниенің төрт бұрышы, жердің ортасы болуы, оның Сырдарияда орналасуы, кейіпкердің осы жер ортасына келуі және Сырдарияда тыныштық табуы, судың ортасында ұзақ уақыт өмір сүруі, оның тұнғыш қобыз жасауы, күй тартуы – міне осының бәрі ежелгі рулық қауым адамдарының: «Космос төрт бұрышты және ортасы болады. Сондай-ақ космос үлкен өзен ретінде бірнеше әлемді біріктіріп тұрады және әлемнің біраз нәрсесін, өмір салтын жасампаз қаһарман жасап, қалыптастырған».^¹³²
Оғыздардың батырлық эпосын зерттеуші ғалым Х.Көроғлы былай дейді: «Қорқыт ата кітабы» немесе оғыздардың батырлық эпосында адамдардың қарым-қатынасы материалдық әл-ауқаттылығымен қатар үрім-бұтағына да байланысты. Оның ішінде ер балаға аса қатты көңіл бөлінген. Себебі, ұлы не қызы бар адамның ұрпағы жалғасып, дәулетіне ие болатын мұрагерлері бар деп санаған. Ал, баласыз ата-ананы қарғыс атқан деп түсінген. Сондықтан ол адамдарды жақын туыстары мен қоршаған ортасы сыйламайтын болған». Яғни, жеке бір рудың, тайпаның билігін сақтап қалудың терең қоғамдық мәні болғандығы «Қорқыт ата кітабында» айқын аңғарылады.
Оғыздардың қаһармандық эпосындағы ғажайып туу мотивін жырдың негізгі кейіпкері Қорқыттың әулиелік қасиеттерімен тығыз байланыста қарастырған жөн. Оның жырдағы бейнесі өзінің бастапқы қырларын жоғалтқан. Мұны Қорқыттың эпостағы бейнеленуі мен ол туралы тарихи аңыз әңгімелердегі айырмашылықтардан байқауға болады. Халықтың наным-сенімдерінде Қорқыт шаман ретінде танылса, эпоста оның бұл қасиеттерінің тек әлсіз белгілері ғана қалған. Қорқыт жырдың эпизодтарында болашақ қаһарманның ғажайып тууына тікелей қатысады. Бұл эпизодтар сюжеттің дамуында маңызды рөл атқармаса да, оларды жырдың кейін қосылған бөлшегі ретінде қарастыруға болмайды. Керісінше, Қорқыттың эпос кейіпкерінің ғажайып түрде дүниеге келуіне қатысуы - оның халық прозасының көне үлгілеріне негізіне себеп болған шамандық іс-әрекеттердің көрінісі. Эпостағы Қорқыт – батырдың дүниеге келу салтанатында жас нәрестеге ат қоюшы ғана емес, ол баланың дүниеге келуіне өзінің дұғасымен, тілеуімен әсер етеді.
Қорқыттың эпос кейіпкерлерінің дүниеге келуіне ықпал етуі, оның архаикалық мифтегі ілкі ата бейнесімен тамырластығын көрсетеді. Әрине, Қорқыт туралы әпсана-хикаяттар хатқа түскен шақта «ата», «деде» сөздері байырғы мифологиялық мағынасынан айрылып, қазіргі «әке», «ата» деген мағынада түсінілетін болған. Ендеше «Қорқыт ата» мен «деде Қорқыт» тіркестері ежелгі мифтік баба, ілкі ата туралы түсініктердің жаңғырығы болуы мүмкін. Мұны белгілі ғалым В.М.Жирмунский былай пайымдайды: «Қорқыт жырларындағы ғажайып туу мотивінде мұсылман әулие-әнбиелерінің басына түнеу, оларға сыйыну элементтері жоқ. «Бамсы-Бейректің» қоңырат нұсқасында баласыз Байбөрі бек үлкен той жасап, оғыз бектерінен бата тілейді. Себебі, «Батаның сиқырлы күші бар», - деп сенген. Сол дәуірдегі адамдар: «бектердің берген батасы шын мәнінде іске асады», - деп түсінген.^¹³³
«Қорқыт ата кітабындағы» осындай мотив үлгісінде жасалған «Дерсеханұлы Бұқашжан» жырында кездеседі: «Қам Ган ұлы хан Баяндүр жылына бір рет той жасайды екен. Тағы осындай той жасап, тойға жылқыдан айғыр, түйеден бура, қойдан қошқар сойғызады. Бір жерге ақ отау, бір жерге қара отау, енді бір жерге қызыл отау құрдырады. «...Кімнің ұлы да, қызы да жоқ болса, қара отауға қондырыңдар, астына қара киіз төсеп, алдына қара қойдың етін тартып, жесе жесін немесе тұрсын да, кетсін», - дейді. Дерсе ханның ұлы да, қыз да жоқ болғандықтан, осындай қорлықты көріп, кері қайтады. Үйіне келіп, үлкен той жасап, аттан айғыр, түйеден бура, қойдан қошқар сойғызып, ішкі-сыртқы оғыз бектерін шақырады. Ел боп қол жайып, қажет баланы тілейді. Бір аузы дуалы адамның дұғасынан кейін бір перзент көреді»
Қазақ және оғыз халықтары батырлық эпостарындағы кейіпкерлердің қабыл болған бата арқылы дүниеге келуі – халықтың ескілікті наным-сенімін аңғартатын сарын. Көне замандарда адам бойына бақ пен дәулетті, байлықты және бас амандығын сиқырлы сөз, ақ тілек алғыс сөз, бата беру арқылы дарытуға болады деген түсінік орын алған. Бата беріп, ақ тілек, алғыс білдіру мазмұны мен мақсаты жағынан көшпелі түрік тайпаларының ортақ тіршілігінен туған көне дәстүрі екені айқын. Ш.Уәлиханов түркі-монғол халықтарында жиі айтылып жүретін «Тәңірі жарылқасын», «көк соққан» сөздерінің арғы түп төркіні шамандықтан бастау алатынын ашып көрсетеді.^¹³⁴
Жырдағы ғажайып туу сюжеті жаңа сарындармен толықтырылуына орай әрбір сарын айтушылардың шығармашылық процесінің негізінде көркемделіп, қызықты эпизодтармен толықтырыла отырып, жаңаша сипат алып, дамып отырған. Жыршылар қолданған алуан түрлі көркемдік тәсілдерінің арқасында мотивтің мазмұны тереңдей түскен. Мәселен, жоғарыда сөз болған Оғыз қаған, Шыңғыс хан, Қорқыт, т.б. кейіпкерлердің барлығы да түркілердің мифологиялық дүниетанымына сәйкес суреттеледі. Осы келтірілген материалдардың зерттелу нәтижесіне қарап, ғажайып туу мотивтері дами келе эпикалық туындылардың экспозициясын құрайтын негізгі бөлшектердің қызметін атқарғандығын көреміз. Мұндай мотивтің ертедегі алғашқы адамдардың пайда болуы туралы антропогониялық мифтерге негіз болып, өз алдына дербес жанр ретінде таралғандығын фольклортанушы ғалымдар анықтаған.
Қырғыз халқының атақты «Манас» эпосының бір нұсқасында батырдың шешесі түсінде жаратушы иесінің қолынан алма жеп, Манасқа жүкті болады. Ә.Марғұлан: «Бұл дала эпосында өте сирек кездесетін бейне. Тегінде алмаға жеріту – Манас шыққан ортаның жемісі көп оңтүстік алқаптар - Талас, Ферғана, Қашқармен тығыз байланысты болғанын белгілеп, оның Қарахан дәуіріндегі мәдени тұрмысты еске түсіретіндігін көрсетеді»,^¹³⁵ - деп тұжырымдайды. Негізінен сиқырлы алма жеу мотиві бүкіл дүниежүзі халықтарының фольклорында кейіпкердің ерекше жағдайда тууына орай пайдаланылады.
Сонымен қатар оғыз-қыпшақ эпостарында кездесетін мотивтердің бірі – батырдың алып ұйқысы. Аталмыш мотив те көбінесе түркі халықтарының фольклры мен батырлық жырларынаді жиі кездеседі. «Оғыз-нама» эпосында көрініс берген мотивтерден анық аңғаруға болады. «Оғыз-наманы» қағазға түсіруші автордың эпосқа тән әр алуан фольклорлық мотивтердің болғандығын жақсылап ескергендігі аңғарылады. Сонымен шығармада кездесетін тұрақты мотивтердің бірі күн нұры мен көкжал бөрі мотиві.
Түркі халықтар арасында Шыңғыс ханның да «нұрдан жаралғандығы» турасында аңыз-әнгімелер өте жиі кездеседі. Зерттеуші Ш.Жандос оның бұлақ бастауы «Монғолдың құпия шежіресіне» барып тірелетінін атап көрсетеді.^¹³⁶
Түркілердің ежелгі дастандары, аңыз әпсаналарында бас кейіпкер күн нұрына кездесетін болса, сюжеттегі оқиға желісі осы «нұрға» байланысты туындаған мотив арқылы оның ары қарай жолы болатындығынан хабар беріп отырған. Сондықтан бұл мотив арқылы тыңдарман болсын мейлі оқырман болсын жақсылықтың нышанын байқап, келесі сюжет желісінен тек сәттілікті күтеді.
Мәселен, қырғыздың «Манас» атты эпосында болашақ батыр Манастың да жолына нұр төгілген, ал, өзін көкжал бөрі қорғап жүрген қаһарман болып келеді:
«Оғыз-нама» эпосының сюжеттер желісінде кездесетін мотивтердің ішінде сұлулық, аспан, бөрі тағы басқа ұғымдармен қоса ассоциацияландырылатын ұғымдардың бірі «көк» түске байланысты туындайды. Мысалы көктен түскен көгілдір нұр ішінен көк бөрінің шыға келуі. Мұнда аспан да көк, жерге түскен нұр да көк, оның ішінен шыққан бөрі де көк. Бұл жерде бас қаһарманның рет-ретімен баяндалып отырған әрекеттерінің өзі «көк Тәңірге жалбарыну», «көктен жарық түсу» деген сияқты «көк» түспен астасып жатыр. Тіпті сұлу қыздың сұлулығын паш ететін штрихтың өзі «көк» түспен байланыстырылған.

Көзі оның аспаннан да мөлдір көк,

Шаштары оның толқынындай өзеннің,
Тістері оның бейне маржан секілді^¹³⁷

Қырғыз халқының «Манас» эпосындада «көк» түске байланысты туындайтын мотивтер көбінесе «көкжал бөрімен» байланысты өрбиді. «Манас» эпосының басынан аяғына дейін басты қаһарман ұдайы «көкжал Манас» деп сипатталады. Бұған «Манас» эпосынан бірнеше мысал келтірейік:
Туылғанан шер болған
Атағы шығып далаға
Қабылан көкжал ер болған
Көкжал бір төбет бөрі еді^¹³⁸
Манас жырын фольклормен байланыстыра зерттеген Р.Бердібаев «Манас» эпосын зерттеуші ғалым Р.З.Қыдырбаеваның «Генезис эпоса «Манаса» атты еңбегіне сүйене отырып, сонау ықылым заманда-ақ, түркілердің көк түске ерекше мән беруінің себебі адамдардың мистикалық наным-сеніміне байланысты туындағанын алға тартады.^¹³⁹
Жануарлар эпосының ішінде жиі кездесетін, кез келген елдің фольклорлық туындыларында мол ұшырасатын бейне қасқыр болып табылуы тегін емес. Шығармалардың басым көпшілігінде ол қоғам өмірінің сан қилы құбылыстардың сырын аңғартатын орниотологиялық символ мәнін иеленеді. Бірқатар түркі халықтарының дүниетанымында қасқыр – рудың тотемі немесе нагуал, қасқыр – тәңірі мен пенделердің арасын байланыстырушы күш немесе шаманның ие-қыласы, қасқыр-адам немесе сиқыршы. Қазақ ертегілері мен мақал-мәтелдерінде, аңыз-әңгімелерде қасқырдың тағылық сипаты, табиғи қылуасы асқан біліктілікпен суреттеледі.
Алғашқы қауымдық құрылыста өмір сүрген адамдар өзін қоршаған табиғаттың дүлей күшін сандаған әңгімелердің арқауы еткен. Рулық – тайпалық қоғамда өмір сүрген адамдар өздерінің шығу тегін өлі табиғат құбылыстарымен немесе кейбір жануарларға тікелей байланысты екеніне нық сенген. Мысалы, алғашқы түрік қағандарының бірі - «Ашин өзінің арғы ата-бабасы қасқыр тұқымынан тараған деп білген»^¹⁴⁰
Ғалым Н.Келімбетов Түркия зерттеушісі А.Инанның еңбегіне сілтеме жасай отырып, төмендегі деректі келтіреді: «Ергенекон жері түркілерге құтты қоныс болыпты. Қаянның баласы Қаяттан тарағандар қаяттар, ал Тоғуздың баласы Түрілгеннен тараған түркештер тайпасы өмірге келіпті. Бұлардан тараған ұрпақтар өсіп-өніп, төрт жүз жыл ішінде тұтас бір халыққа айналыпты». Бір күні Ергенекон елінің әміршісі, кемеңгері, алып батыры Бөрте Шене (бөрі) қарамағындағы халықты жинап алып, оларға қарап үндеу айтады.
- «Уа, қасиетті Көк Бөрі ананың ер жүрек оғландары (ұландары) мен әулеті! Менің айтар сөзімді пайымда, жақсылап ұғып ал. Біздің ата-бабаларымызға қадым замандардан бері осы Ергенекон жері құтты мекен болған. Көк Тәңірі бізді қолдап, өстік, өндік, көбейдік.^¹⁴¹
Ашинаға қатысты болып келетін мифтер мен аңыздар әртүрлі нұсқада көп айтылғандағына қарамастан, бұдан да көп, алайда, барлығының тарихи негізі бір арнаға тоғысады. Кезінде Шәкәрім Құдайбердиев өзінің тарихнамалық туындысы «Қазақ-қырғыз хандар шежіресінде» Ергенекон, Бөртечине жөніндегі мифтер мен аңыздарға талдау жасап, өзінің көзқарасын білдіреді. Салыстырмалы дерек көздеріне сүйене отырып, түркі халықтары арасында айтылатын бөріге қатысты мифтердің көпшілігі Түркі қағанатына дейін туып қалыптасқан. Бөрте-чиноның өмір сүрген кезеңі мен мысалға алынған мифтердің оқиға желісі бір мезгілде сәйкес келуі тарихи шындықтың сол кезеңде түйісетіндігін көрсетеді. Мифтерді саралай келгенде, қасқыр (бөріге) қатысты мифтердің арғы дәуірлерде пайда болып, Түркі қағанатының құрылу қарсаңында түрлене түскендігін байқауға болады. Түркі халықтарының тотемі - Ашина – көк бөрі жайындағы мифтер мен аңыз-әңгімелер ортақ сюжеттерден өрбіп, циклдық сипатта дамыған.
«Оғызнама» кітаби эпосында Оғыз руларының бір адамнан таралғаны баяндалып, бір тайпа елдің басынан кешкен оқиғаларын бір адамның басына жинақтай айту. Персонификациялау тәсілі соның нәтижесінде қолданылған, үрдісін қолданылған, тарихи негізі бар бейне жасаған. Бұл жырды алғаш рет зерттеушілердің бірі Я.И.Бичурин ғұн державасының қағаны Мөде Оғыз қаған атымен белгілі екені жөніндегі тұжырымын ортаға салған.^¹⁴² Ал, мұның өзі - кездейсоқ ұқсастық емес, сан ғасырлық тарихы мен тағдыры тығыз байланысып жатқан оғыз және қыпшақ тайпаларының этностық туыстығынан туындайтын объективті құбылыс.
Бүгінде «Оғызнама» аңызының бертінірек дәуірдегі қазақ фольклорымен және әдебиетімен байланысын фольклартанушылар терең зерттеу үстінде. Бұл ретте жазбадағы портретті кейіптеулерді, мифологиялық ұғымға құрылған теңеулерді, қазақтың «Қобыланды батыр», «Алпамыс батыр», «Дотан батыр», «Қарабек батыр», қырғыз халқының «Манас», түркі халықтарына ортақ «Қорқыт ата кітабы» сияқты эпикалық туындылардан тауып, салыстырмалы түрде қарастыратын Ш.Ыбыраев, Ә.Дербісалин, М.Жармұхамедов, Ө.Күмісбаев еңбектерінің маңызы өте зор.
Түркі халықтарының сандаған ғасырлық рухани-мәдени дамуы, типология ауқымындағы тарихи-фольклорлық, тарихи-әдеби процеске негіз боларлық талай құнды дүниелерді мұра етіп қалдырды. Құндылықты сөз еткенде, сандаған эпостар арасындағы өзара ықпалдасу нәтижесінде жасалған көне мұралардың маңыздылығы айқындала түсетіні белгілі. Қазақтың батырлар жырына тән ауызша таралуы оның көркемдік тұрғыдан кемелденуіне ықпал етсе, шежірелердің хатқа түсірілуі кейінгі дәуірде жетілдірілуіне, толықтырылуына немесе өзгертілуіне мүмкіндік бермеген. Алайда кез келген жазба шығарма, мейлі, ол тарихи шежіре немесе дастан, жыр болсын, халық ауыз әдебиетінің мол байлығын, ізгі дәстүрлерін қабылдап, реті келгенде, жаңғыртып, жарыққа шығарып отырған.
Эпостық шығармалардың композициялық құрылымы типологиялық ұқсастықтар мен қатар тек өздеріне ғана тән ерекшеліктерге де ие болатыны мәлім. Ол әрбір шығармаға арқау болған тарихи тұлғалар өміріндегі өзгешеліктерге тікелей байланысты. Осы және өзге де жағдайларға орай этникалық туындылардың көріністері молынан байқалады.
Салыстырмалы-типологиялық зерттеу әдістерінің комплексті жүйесін кейінгі кездері фольклортанушылардың жан-жақты қарастырып жүргенін білеміз. Бұл мәселеде кейбір зерттеушілер типологияның синкреттілгі жайындағы мәселемен байланыстырады. Ал әдеби тұрғыдан қарастырғанда комплексті жүйе ретінде жанрлық негізіндегі ұқсастықтар, образдар жүйесіндегі ұқсастық, сонымен қатар тақырыбы мен идеясы, сюжеті мен композияциясы тағы басқа көркем әдебиет талабына жауап беретін көркемдік белгілерін өзара салыстыра қарастырылу міндеттері жүктеледі.
Мысалы «Оғызнама» жырын алып қарайтын болсақ, зерттеушілер тарапынан эпос сюжеттері мен мотивтері көбіне ауызға алынып, ал оның типологиялық комплексті жүйесі толық қамтылған емес. Олардың барлығын рет-ретімен көрсететін болсақ, біріншіден, шығарманың түрі, мен тегі яғни жанрлық ерекшілігіндегі аналогтік белгілер, екіншіден эпостық шығармалардың композициялық құрылымындағы типологиялық ұқсастықтар, үшіншіден, тақырыбы мен сюжеті, төртіншіден кейіпкерлер образы мен олардың іс-әрекеттеріндегі ұқсастықтар, төртіншіден, баяндау тәсілдері мен бейнелеу құралдарындағы ұқсастықтар, бесіншіден, стильдік, /қолтаңбалық/ ерекшеліктер, алтыншыдан, әрбір шығармаға арқау болған тарихи тұлғалар өміріндегі өзгешеліктерге тікелей байланысты. Осы және өзге де жағдайларға орай этникалық туындылардың көріністері молынан байқалады.
«Оғызнаманың» жанрлық негізіне тоқталатын болсақ, оның сюжетін құрайтын бөлшектерге эпосқа қатысты белгілердің барлығы тән. Сондықтан ғалымдардың басым бөлігі бір ауыздан жырды эпостық туындыға жатқызады. «Оғызнама» эпосын қағазға түсірген авторы жырға тән әр алуан фольклорлық мотивтердің бұл шығармада жақсы сақталуын ескергені аңғарылады.
«Оғызнама» кітаби эпосының типологиялық тұрғыда зерттеу үшін құндылығы: «Оғызнамада» айтылатын аңыз-шежірелер Рашид-ад- Дин, Қадырғали Жалаири сияқты белгілі тарихшылардың шежіре кітаптарында да кездеседі. Эпостағы Оғыз батырдың тууына, өсуіне, ерлік көрсетуіне, үйленуіне байланысты көркемдік сипаттаулар қазақтың батырлық жырларында да жиі ұшырайды. Бұл туралы ғылыми еңбектерде көп жазылған.
«Оғызнама» эпосының сюжеті мен кейіпкерлер жүйесінде қазақтың батырлық эпосы мен қиял-ғажайып ертегілеріне ұқсас сарындар өте-мөте мол кездеседі. Мәселен, Ер Төстік жер астына түскенде оған Желаяқ, Таусоғар, Саққұлақ сияқты «жол серіктері» жәрдем беріп, көмектесіп жүрген болса, Оғыз қағанға жол көрсетіп отыратын, қиын-қыстау кездерде ақылшы, көмекші ретінде танылатын - көкжал бөрі.
Типологиялық зерттеу нысанына Эпоста Оғыз қағанның өзінен бастап, оның ұрпақтары мен айналасындағы кейіпкерлердің толыққанды көрініс беретін образдар жүйесі шығыстық хиссалар мен ғашықтық жырларында кездесетін образдармен ұқсасады. Автор эпитет, теңеу, метафора, гипербола сияқты көріктеу құралдарын зор шеберлікпен қолданады. Әсіресе, шығармада аллегориялық тәсіл, яғни пернелеп айту басым. Теңеу арқылы қыздың сұлулығын асқан шеберлікпен бейнелейді:
«Көзі оның аспаннан да мөлдір көк,
Шаштары оның толқынындай өзеннің,
Тістері оның бейне маржан секілді».
«Бұл қыздың сұлулығы сондай, оны көрген адамдар есінен танып қалады»^¹⁴³,- деп бейнелейді.
дейді^¹⁴⁴.
Сонымен, бүкіл түркі тілдес халықтардың ортақ мұрасы болып табылатын «Оғызнама» эпосы мен қазақтың батырлық жырларының арасындағы дәстүрлі көркемдік байланыс бар екенін айқын аңғарамыз. Шынында да «Оғызнама» эпосы мен қазақтың батырлық жырлары арасында сюжеттік, стильдік, образдық, тілдік ұқсастықтар көп. Айталық, Оғыздың жан кешті ерлігі қазақтың кезінде жоңғар қалмақтарына қарсы шыққан жау жүрек батырларын еріксіз еске түсіреді.
Оғыз батырдың Көк Тәңіріге табынып отырған сәтінде аспаннан шұғылалы нұр-сәуле түсіп, ішінен сұлу қыздың жарқ етіп шыға келуі немесе көктен түскен көгілдір нұр ішінен көк бөрінің шыға келіп, Оғыз әскеріне жол бастауы сияқты көріністер қазақ халық ауыз әдебиетінде де жиі бейнеленеді. Ал, мұның өзі - кездейсоқ ұқсастық емес, сан ғасырлық тарихы мен тағдыры тығыз байланысып жатқан оғыз және қыпшақ тайпаларының этностық туыстығынан туындайтын объективті құбылыс.
«Оғызнама» кітаби эпосында тұрақты сөз тіркестері, мақал-мәтелдер, қанатты сөздер жиі қолданылады. Қазақ эпосына тән сюжеттер «Оғызнама» эпосында да кездеседі. Мысалы, батырдың мінген аты, асынған қару-жарағы.
Эпостағы осындай ұқсастықтар мен ерекшеліктерді айқындай келе зерттеуші Н.Келімбетов: «Оғызнама» - генеалогиялық аңыздар негізінде жазылған, қазіргі түркі тілдес халықтардың ежелгі тарихынан едәуір мағлұмат беретін, көркемдік дәрежесі биік, эпостық туынды», - деп ой түйеді^¹⁴⁵.
Әрбір кітаби эпосты өз дәуіріндегі объективтік оқиғаларға қарай диалектикалық тұрғыдан алып зерттегенде ғана тайпа, ел, ұлт тарихын тереңірек білер едік. Өйткені, бұл кітаби эпоста түркі халықтарының, оның ішінде қазақ халқының, көп заманғы ерлік істерінің таңбасы, тұтас тарихы бар. Кітаби эпоста елдің тіршілігі, еңбегі, кәсібі ғана емес, этнографиясы мен салты, ой-сезімдері мен психологиясы жан-жақты жинақталып бейнеленген. Әр түрлі жыр, аңыздардың өмір танытушылық, көркемдік, тәрбиелік мәні әрқашан да зор.
«Оғызнама» эпосының тілдік құрылымы стиліндегі типологиялық ұқсастықтарға назар аударар болсақ, проза мен жыр үлгісіндегі өлеңдер араласып келген. Бұл жайында Ә.Дербісалин, М.Жармұхамедов, Ө.Күмісбаев еңбектерінде қарастыра отырып проза мен поэзия аралас келуі қазақ жырларына тән құбылыс екенін анықтаған. Ондай әдіс тек қазақ жырлары ғана емес, орта ғасырларда дүниеге келген тарихнамалық сипаттағы шежірелік жазба мұраларда жиі кездеседі.
Түркі халықтары әдебиетінен үлкен орын алатын оғыз-қыпшақ ескерткіштері ортағасырлық шежіре-жылнамалар құрылымына өте-мөте ұқсас келеді.
Алайда «Оғызнама» және «Қорқыт Ата кітабын» зерттей қарастырған ғалымдардың басым бөлігі аталмыш туындыларды тілдік, этнографиялық, тарихи тұрғыдан мол мағлұмат беретін фольклорлық туындылар ретінде қарастырған Олардың қатарына Р.Бердібаев, Ш.Ыбыраев, С.А.Қасқабасов, Е.Д.Тұрсынов және өзге де ғалымдарды атап өтуге болады. Тіпті «Оғызнаманың» фаунасы мен флорасы тілге тиек етілген фольклорлық, мифтік таным тұрғысынан қарастыраған. Шындығында да, жан-жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің қай халықтың болмасын фольклорында елеулі орын алатындығы анық. Фольклорлық мұраны тудырушы байырғы ата-бабаларымыздың хайуанаттар әлемі туралы түсініктерге келсек, «Елеулі бөлігін хайуанаттар циклі алып жататын әлемдік ертегілік эпосты түзуші ежелгі адамзат жабайы аңдардың адамдардың жауы ғана емес, қысылған шақта көмекке келетін табиғаттың бір бөлшегі, табиғатпен тұтас дүние екенін түсіне білді. Басқаша айтқанда, ертегілер хайуанаттардың адамға жаулығы мен көмекке келуге даярлығы тәрізді бір-біріне кереғар екі қасиетінің үндестігі мен тепе-теңдігін сезіне білді. Мұндай «философиялық түйіндердің» негізін, әрине, ежелгі тотемдік мифтер мен «симпатиялық магия» туралы ұғым құрайды»^¹⁴⁶ деген ғылыми пайымдау жасаған. Ғалымның бұл пікірі Е.А.Костюхиннің ғылыми тұжырымдарымен сабақтас. Ол «Типы и формы животного эпоса»^¹⁴⁷ атты еңбегінде жануарлар эпосының пайда болу, қалыптасу жағдайына байланысты өзекті мәселелерді қозғайды.
Жануарлар эпосының ішінде жиі кездесетін, кез келген елдің фольклорлық туындыларында мол ұшырасатын бейне қасқыр болып табылуы тегін емес. Шығармалардың басым көпшілігінде ол қоғам өмірінің сан қилы құбылытардың сырын аңғартатын орниотологиялық символ мәнін иеленеді. Мәселен, түркі халықтарының дүниетанымында қасқыр – рудың тотемі немесе нагуал, қасқыр – тәңірі мен пенделердің арасын байланыстырушы күш немесе шаманның ие-қыласы, қасқыр-адам немесе сиқыршы. Қазақ ертегілері мен мақал-мәтелдерінде, аңыз-әңгімелерде қасқырдың тағылық сипаты, табиғи қылуасы асқан біліктілікпен суреттеледі.
Алғашқы қауымдық құрылыста өмір сүрген адамдар өзін қоршаған табиғаттың дүлей күшін сандаған әңгімелердің арқауы еткен. Рулық – тайпалық қоғамда өмір сүрген адамдар өздерінің шығу тегін өлі табиғат құбылыстарымен немесе кейбір жануарларға тікелей байланысты екеніне нық сенген. Мысалы, алғашқы түрік қағандарының бірі - «Ашин өзінің арғы ата-бабасы қасқыр тұқымынан тараған деп білген»^¹⁴⁸
Түріктердің шыққан тегі жөніндегі халық прозасы үлгілерінде де олардың ілкі анасы қаншық қасқыр болған екен. Түріктер туралы мына бір генеалогиялық мифте: «Түріктердің арғы тегі Шу елінен шыққан. Олар ғұндардың солтүстігінде тұратын, олардың тайпа бастығының аты - Апаң. Ол ағайынды он жеті ұл болған. Осылардың бірі Еженшидо күн жайнататын киелі адам екен. Ол екі әйел алыпты, мұның бірі жаз перісі, енді бірі қыс перісі екен. Осы әйелдерінен төрт баласы болыпты. Бұл баласының бір ақ қазға «аққуға» айналып кетіпті, енді бір баласы Абақан өзені мен Кен өзенінің арасында мекендеп, «қырғыз» атаныпты», - деп баяндалған^¹⁴⁹
Жоғарыда айтып кеткендей, қазақ «бөрі» сөзін киелі санап қастерлеп, қадірлі санап, оны адамға есім етіп те қойған. Мысалы, «Қорқыт ата кітабының» «Қазанбектің ауылын жау шапқаны туралы жыр» деген бөлімінде былай баяндалады: «Оғыздардың жаулары - гәуірлер Қазанбектің аң аулауға кеткенін естіп, бірнеше мың әскерімен жасырын келіп, ауылды қоршап алады. Алтын, күміс шатырлы үйлерін қиратып, аққудай керілген қыздарын олжалап алып кетеді. Қазанбектің әйелі Бөрілі сұлуды, баласы Оразбекті тұтқынға алады. Осы кезде сейілдеп, дем алып , аң аулап жүрген Қазанбек түс көреді. Түсінде қолындағы сұңқарын біреу алып кетіпті. Ордасына көктен жай түсіп, өртенеді, қара шашы тарқатылып кетіпті. Осы көрген түсін Қаракөк дейтін інісіне жорытады. Сонда Қаракөк балай дейді: «Қара бұлт дегенің –аруағың, жаңбыр мен қар - әскерін, тарқатылған шашың - уайымың, өзгесін Тәңірінің өзі білмесе, жори алмаймын», - депті. Түсінен шошынған Қазанбек дереу ордасына қарай аттанды. Бұл кезде гәуірлердің патшасы - Шөкілі еліне келіп, той жасатады. Қазанбектің әйелі Бөрілі сұлуды қырық қыздың ішінен ажырата алмайды. «Бөрілі сұлу қайсың десе»,- қырық қыздың бәрі де: «Мен - Бөрілі сұлумын», - деп жауап береді екен. Осыған ызаланған гәуірлер Бөрілі сұлудың баласы - Оразбектің етінен кәуәп жасап, әйелдерге бермекші болады. Қайсысы жемесе, сол - шешесі Бөрілі сұлу»,- дейді^¹⁵⁰
Академик Р.Бердібаев: «Жалпы түске сену - түркі-моңғол фольклорындағы өте көне ұғым көрінісі. Оның арғы түбірі бір есептен ескі анимистік түсініктерге де алып баратынын көреміз»^¹⁵¹ – деп, түс көру мен түс жоруға ежелгі заман адамдарының зор мән бергеніне тоқталады. Қазақ халқының әсіресе, түсінде қасқырды көруді жақсы ырымға жорығандығын фольклорлық мұраларымыздан анық байқаймыз. Кейбір эпос үлгілерінде қасқыр түс көрушіге жаманат хабарды жеткізуші түрінде де суреттеледі. Мәселен, «Қорқыт ата кітабындағы» «Қазан Салордың ауылын жау шапқаны туралы» жырда Қазанбек өзі көрген түсін: «Ордамның үстіне қар аралас жаңбыр жауып, тұман түсіпті. Менің ауылымды құтырған қасқырлар ойраңдап жүр екен», - деп жориды^¹⁵² Бұл жерде құтырған қасқырлар жаудың келгенін, қайғылы оқиғаны байқатады. Арлан қасқыр немесе көкжал бөрі түрінде оғыз батырлары бейнеленсе, құтырған қасқыр кейпінде жау әскерінің тосын келген сәтін аңғартады. Мысалы қазақтың «Қобыланды батыр» жырында да Тайшық хан:
«Күнбатыстан келді көк бөрі,
Ойда жатқан отыз қой
Отызын бірдей ол жеді»^¹⁵³,
деп өзіне таянған тығырықтан алдын-ала хабар алады. Бұл үзінділердегі көк бөрі – көркем бейне. Жортуылға шыққан батырдың айбыны, күші бөрі кейпімен танытылады. «Мұның бір себебі бөрі символикасымен байланысты емес пе?» - деген ойға келеміз. Эпостық жырларда түркі батырларын бөріге теңеу жиі кездеседі.
Қазақтың «Абылай ханның түсі» дейтін тарихи аңызында Абылай өзінің көрген түсін: «Шатыр алдында басын көтермеген қалпында жатқан жолбарысты көрдім. Қарап тұрсам, жолбарыс аюға айналып кетті. Оның аюға айналып кеткенін ойлап та үлгергенім жоқ, аюдың орнына қасқыр тұрды. Қасқырдан соң түлкі, онан кейін қоян, сөйтіп-сөйтіп майда-шүйде аңдарға айналып кетті», - деп баяндағаны, оны Бұқар жыраудың қалай жорығаны көпке мәлім. Осы тәрізді болашақ ұрпақ тағдырын болжау «Оғызнамада» көрініс береді. Оғыз қағанның жанында ақ сақалды, мұз шашты, түсімел, абыз ақылшысы Ұлық Түрік деген көреген адам бар еді. Ол түсінде алтын жай және үш күміс оқ көрді. Алтын жайдың бір ұшы күн шығысқа екінші ұшы батысқа тиіп тұрды. Күміс оқ солтүстікке қарай атылып бара жатты. Ұлық Түрік Оғыз қағанға: «Маған Көк Тәңірі аян берді, еліңді ұлдарына бөліп бер!» - дейді.
Орхон ескерткіштерін зерттеген М.Жолдасбеков өзі нысанға алып отырған Тоныкөк бейнесін «Ұлық Түрік - Қорқыт атаға, Орхон жазуларындағы Тоныкөкке жақын бейне. Тіпті осы жырдың шығарушысы да болуы мүмкін» - деген тұжырым келтіреді.^¹⁵⁴
Оғыз қаған Ұлық Түріктің сөзін дұрыс көріп, ел-жұртын жинайды. Күн, Ай, Жұлдыз – үшеуін күн шығысқа жібереді. Олар алтын жай тауып әкеледі. Көк, Тау, Теңізді батысқа жіберді, олар үш күміс оқ табады. Оғыз қаған балаларының бұл істеріне сүйсініп, жайды үшке бөліп, үлкен үш ұлына берді, кіші ұлдарына үш оқты берді. Оң жағына қырық құлаш ағаш орнатып, оның басына алтын тауық қойды, түбіне ақ қой байлады. Сол жағына қырық құлаш ағаш орнатып, басына күміс тауық қойды, түбіне қара қой байлады. Оң жаққа боз оқтар, сол жаққа үш оқтар отырды. Сөйтіп, Оғыз қаған ұлдарына теңдей қылып жерін, ел-жұртын үлестіріп берді. Көне түркілер тауық (ұлар, әтеш) оттан сақтайды деп ырымдаған. Ағаш басына тауық қою салты соны көрсетеді. Демек, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан ұлағатты сөз асыл ұрпақты азғындаудан сақтап, тектілікті еске салып отырған.
«Оғызнама» ескерткішінің композициялық құрылысында да көптеген өзіндік ерекшеліктері бар. Ең алдымен, бірінен-бірі туындап дамитын оқиғалар жүйесі бірыңғай Оғыз қағанның төңірегіне топтастырылған. Айталық, Оғыздың тууы мен өсіп ер жетуі, үйленуі, ел берекесін кетірген мүйізтұмсықты жекпе-жекте жеңіп өлтіруі, байлық пен мүлік, жиһаз үшін жасаған сан қилы жорықтары, басып алған ел-жұртты өз мұрагерлеріне бөліп беруі сияқты ірі-ірі оқиғалар Оғыз қағанның тікелей қатысуымен іске асып отырады. Осы оқиғаларды байланыстыратын қызықты жайттарда баяндалады. Қыпшақ, Қаңлы, Қалаш, Қағарлық, Сақлаб секілді кісілердің атқарған қызметтерінен сыр шертетін тарушаларға түркі халықтарының ру-тайпалары жөнінде шежірелік әңгімелер негіз болған. Жырдағы басты мақсат қаһарманның ерлік істерін үлгі ете дәріптеу болып табылады.
Жырда адам портреттерін беруге және әр түрлі сипаттамаларға зор мән берілген. Бұл, әсіресе, адам бейнелері мен жер, су, соғыс көріністерін бейнелеген тұстарда байқалады. Мәселен, жырда жорық үстінде кездесетін ел-жұрттың мән жағдайы былай суреттеледі:
«Үлкен бір жұрт, халық еді», «үлкен кең байтақ жері бар, бай жұрт еді»,-деп жалпылама баяндалса, енді бірде: «халықтарының өңі-шырайы қап-қара болатын»,-деп нақтылықпен сипатталады. Мұны өзен, су, тау, орман суреттемелері туралы да айтуға болады. «Бір жерде бір үлкен орман еді, үлкенді-кішілі өзендер көп еді»; «Мұнда бір Итіл өзені деген бір үлкен өзен бар еді; Жағасында талдар көп еді»; «Мұнда үлкен тау бар еді. Таудың басында тоң мұздар бар еді. Оның басын мәңгі қар басып тұрар еді. Сол үшін оны «Мұзтау» деп атайтын»^¹⁵⁵.
Алайда бұл тәсіл соғыс сипаттамаларында біршама өзгешелеу болып келеді. Әсіресе, Еділ өзені бойында болған қырғын соғыстың жан түршігерлік көрінісі үлкен шабытпен суреттелгені мына үзіндіден аңғарылады: «Итіл өзеннің жағасындағы бір қара тау маңында ұрыс басталды. Оқпен, сүңгімен, қылышпен ұрысты. Шерулердің араларында жойқын көп ұрыс болды. Ел-жұрттың көңлінде көптен-көп қайғы орнады. Шайқас, соғыс сондай жаман болды». Бұл тұста Итіл өзенінің суы қып-қызыл қанға айналып, сіп-сіңгірдей болып кеткеніне дейін нақтылықпен беріледі.
Жырда кейіпкерлер портретін жасау өте шеберлікпен жүзеге асырылған. Ерекше қабілетімен, айрықша көзге түскен тұлғаларды бейнелеу үшін көбінесе «Жақсы бір бек бар еді», «Жақсы бір шебер кісі еді», «Ақылгөй дана бір қарт еді» деген сөйлемдермен шектеліп қалмай, сол кейіпкерлердің мінез-құлқы, сыртқы келбеті, түр-тұлғасы кеңінен сипатталады. Жырдағы адам портреттері кейіпкерлердің мінез-құлқын ашып көрсетуге мүмкіндік берген. Бұл тұста, ең алдымен, Оғыз ғашық болып үйленген қыздардың бейнелері ойға оралады.
Оғыз қаған келбеті: «Осы ұлдың өңі-шырайы көк еді, көздері қызғылт, шаштары, қастары қара еді. Нұрлы періштелерден көріктірек еді.... Аяғы өгіздің аяғындай, белі бөрінің беліндей, жауырыны бұлғынның жауырындай, кеудесі аюдың кеудесіндей еді. Тұла бойын қалың түк басқан еді»,- деп сипатталады. ыздың алғашқы әйелі: «Көктен нұр болып түскен, жақсы бір көрікті қыз еді. Оның бетінде алтын қазыққа ұқсас, оттай жарқыраған меңі бар еді. Ол қыздың көріктісі сондай: күлсе, Көк Тәңірі күледі, жыласа, Көк Тәңірі бірге жылар еді», - деп суреттелсе, аш қабығынан табылған екінші әйелі: «Оның көзі көктен де көгірек еді. Оның шашы өзеннің толқын ағысындай, оның тісі інжу маржандай еді. Барлық жұрт ғашық болған, сондай сұлу көрікті еді», -деп бейнеленеді.^¹⁵⁶
Қазақ және өзге де түркі халықтарына тән ерекшеліктердің бірі қара сөз бен өлең сөздері аралас келетін мәтіндердің өзінде кейіпкерлердің міндетті түрде өлеңмен өрілуі диалогтарында 7-8 буынды жыр үлгісіндегі осындай ерекшелік «Оғызнамаға» да тән. Оғыз қағанның ел-жұртына айтқан жарлығын мысал ретінде келтіруге болады:
«Мен сендерге хан болдым,
Береке таңбамыз болсын.
Көк бөрі ұранымыз болсын,
Темір найза тоғай болсын.
Аулағанымыз құлан болсын,
Теңіз шалқып, өзен ағып жатсын.
Көк Тәңірі қорғанымыз болсын,
Қолдарыңа найза алып, қалқан ұстаңдар!»

-деп Оғыз қаған ел-жұртына жарлық айтқаннан кейін той жасайды. Тойдан соң Көк бөріні ұран етіп, дүниенің төрт бұрышына қаған болмақ ойын айтады.

«Оғызнама» кітаби эпосында Оғыз руларының бір адамнан таралғаны баяндалып, бір тайпа елдің басынан кешкен оқиғаларын бір адамның басына жинақтай айту. Персонификациялау тәсілі соның нәтижесінде қолданылған, үрдісін қолданылған, тарихи негізі бар әдеби бейне жасалған. Бұл жырды алғаш рет зерттеушілердің бірі Я.И.Бичурин ғұн державасының қағаны Мөде Оғыз қаған атымен белгілі екені жөніндегі тұжырымын ортаға салған.^¹⁵⁷
Н.Келімбетов Түркия зерттеушісі А.Инанның еңбегіне сілтеме жасай отырып, төмендегі деректі келтіреді: «Ергенекон жері түркілерге құтты қоныс болыпты. Қаянның баласы Қаяттан тарағандар қаяттар, ал Тоғуздың баласы Түрілгеннен тараған түркештер тайпасы өмірге келіпті. Бұлардан тараған ұрпақтар өсіп-өніп, төрт жүз жыл ішінде тұтас бір халыққа айналыпты». Бір күні Ергенекон елінің әміршісі, кемеңгері, алып батыры Бөрте Шене (бөрі) қарамағындағы халықты жинап алып, оларға қарап үндеу айтады:
- «Уа, қасиетті Көк Бөрі ананың ер жүрек оғландары (ұландары) мен әулеті! Менің айтар сөзімді пайымда, жақсылап ұғып ал. Біздің ата-бабаларымызға қадым замандардан бері осы Ергенекон жері құтты мекен болған. Көк Тәңірі бізді қолдап, өстік, өндік, көбейдік. Бұл үшін киелі Ергенекон жеріне бәріміз бас иіп, тағзым етейік. Әйтсе де біздің ұлы бабалар зираты жатқан қасиетті ата-мекеніміз анау заңғар таулардың арғы жағында екенін ұмытпайық. Бір кезде бізге қорған болған асқар таулардың қоршауынан амалдап шығайық. Енді аттың басын ата жұртқа бұрайық. Табғаштарды жерімізден қуып шығарайық. Сөйтіп, кек қайтарайық!»^¹⁵⁸ - депті. Осы тұста Оғыз қағанның да бүкіл елін жинап, Көк бөріні ұран етіп, жорық алдында айтқан сөздерін еске алайық.
Келесі мифтегі оқиға желісі де көңіл аударарлық: «Рум ертегілерінде Ромул мен Реманы ұрғашы қасқыр, Рүстемді жолбарыс емізіп, самұрық құс асырайды. Бұл аңыз түркі тайпаларында Ғұн (Мөде) заманынан бар. Мөде өзінің екі қызына даладан орда салып, олар қасқырмен будандасады. «Содан Шин (Ашина) түріктері тараған екен»,- дейтін аңыз бар. Енді бірде суға тастаған баланы Бөрте шене (қасқыр) асырап, Ашина елі содан тарапты делінеді. Бомын қаған әскерінің туындағы белгі қасқыр суреті болған. «Оғызнамада» Оғыз қаған әскерін көк бөрі басқарып отыратын болған. Шене-бөрі, содан Шона, Шора, Гүлбаршын, Үйсін, Байсын, Үлекшин сөздері шығады. Мұндағы қасқыр – тотем^¹⁵⁹. Бұдан бөрі тотемінің әлемдік фольклордан өзіндік орын алып қана қоймай, типтік сюжетке айналғандығын аңғарамыз.
Бөрі тотеміне байланысты мына генеологиялық мифте: «Со руының барша адамы» өздерінің есерлігінен қаза табады, тек қаншық қасқырдың төрт немересі ғана тірі қалады. Олардың біріншісі аққуға айналады, екіншісі Цыгу деген атпен Абу және Гянь өзендерінің арасына барып мекендейді, ал үшіншісі мен төртіншісі - оңтүстік Алтайдағы Чуса (Шу) өзені жағасына қоныстанады» - деп баяндалған^¹⁶⁰ Тағы бір аңызда - «Ғұн патшасының далаға тастап кеткен екі қызы қасқырмен жақындасып, он екі бала туыпты. Соның бірі Абахан мен Кемде болса, қалғандарынан он ру түрік елі пайда болып, содан ашина тарапты. Ол сәнби бектеріне қызмет істепті» - деп айтылған.^¹⁶¹ Ашинаға қатысты болып келетін мифтер мен аңыздар әртүрлі нұсқада көп айтылғандағына қарамастан, бұдан да көп, алайда, барлығының тарихи негізі бір арнаға тоғысады.
Кезінде Шәкәрім Құдайбердіұлы да өз шежіресінде Ергенекон, Бөртечине жөніндегі мифтер мен аңыздарға талдау жасап, өзінің көзқарасын білдіреді. Салыстырмалы дерек көздеріне сүйене отырып, түркі халықтары арасында айтылатын бөріге қатысты мифтердің көпшілігі Түркі қағанатына дейін туып қалыптасқан деген тұжырымға тиянақтаймыз. Жоғарыда анықталған Бөрте-чиноның өмір сүрген кезеңі мен мысалға алынған мифтердің оқиға желісі бір мезгілде сәйкес келуі тарихи шындықтың сол кезеңде түйісетіндігін көрсетеді. А.Егеубаев: «Көшпелі сюжеттер» шарты әсіресе, ежелгі түркі дүниесінің шығармаларында, ерен заңдылығымен көрінеді. Ол ауыз әдебиеті шығармаларына, халық әдебиетіне, тарихи жырлар мен аңыздарға дейін қанат жайған. Бір жағы Орта Азия халықтарының әдебиетінде берік қалыптасқан нәзирашылдық дәстүрі де соның бір заңды себепкері болғандай. Сюжеттік желілердің әртүрлі дәрежеде қайталанып түрленіп отыруы жалпы әдебиетке тән заңдылық десек, оның түркі мәдениетіндегі көрінісі өзінше бір көркемдік әлем. Ал, символдық бейнелер, символдық түйіндер мен танымдар сөз өнерімен бірге бейнелеу өнеріне де ұласып отырған»^¹⁶², – деп жазады. Мәселен, «нұр», «көк бөрі», «бөрілі байрақ» секілді ұғымдар жырдың көркемдік танымын танытады. Әдеби мұралардан, танымдық шығармалардан ұлттың рухани тәжірибесі, жан-жүйесі көрініп тұрары анық.
«Оғызнамадағы» аталған тұрақты мотивтерді саралай келгенде, қасқыр (бөріге) қатысты мифтердің арғы дәуірлерде пайда болып, Түркі қағанатының құрылу қарсаңында түрлене түскендігін байқауға болады. Түркі халықтарының тотемі - Ашина – көк бөрі жайындағы мифтер ортақ сюжеттерден өрбіп, циклдық сипатта дамыған деген ойдамыз. Осыған орай: «Рас, қазақ мифологиясының тарихында Греция мен Римдегідей жағдайға жақындау болған. Ол – Түркі қағанаты заманында Тәңірдің басқа Құдайлардан биіктеп, дара шығуы жағынан Зевс пен Юпитерді еске түсіретін жайы. Түркі қағанаты тұсындағы мифология бізге толық жетпегендіктен, ол қандай болғанын дәл айтып, сипаттап беру қиын. Дегенмен де, көне түркі жазбалары мен ғалымдар зерттеулеріне қарағанда, Түркі қағанаты кезінде мифтер біршама циклденген тәрізді, бірақ ол мемлекеттің тез ыдырауына байланысты айтарлықтай бір жүйеге түсіп үлгермеген»^¹⁶³– деп пайымдаған С.Қасқабасовтың пікірі бірден-бір дұрыс бағытқа жетелейді. Саралай айтсақ, көк бөрінің тотемдік ұғымға айналып, қазақ, қырғыз, Алтай, монғол халықтарының ортасында кеңінен таралуы, әсіресе, фольклорлық сюжеттер рухани көркем ойлау жүйеміздің бір арнадан бастау алатындығын дәлелдейді. Кезінде қазақ, қырғыз халықтарының арасында таралған аңыздардың тарихи негізіне ден қойған Ш.Уәлиханов, түркі-қазақ мифтері мен аңыздарының түпкі бастауларының бір екендігін көрегендікпен ескерткен болатын. Ол: «Қазақ пен қырғыз халқының ертеден келе жатқан мифі, аңызы оның ішіндегі ескі дәуірдегі көшпелі түрік тайпаларының түбі көк бөрі, көк бұқа, Төбе көз, Жалғыз көзді дәу туралы айтылатын аңыздар»^¹⁶⁴ – деген тұжырым жасаған. Адам баласының шығу тегін аң-құстармен байланыстыру, әсіресе, бөрі, марал, ит сияқты аңдарға қатысты тотемдерді кие тұту ҮІ-ҮІІІ ғасырларда түркі қағанатының құрамында болған тайпалардың аңыз әңгімелерінде көбірек ұшырасады. Бұл құбылыс түркі халықтарының тарихи туыстығын, яғни тарихи-генетикалық байланысы барлығын айқындайды. Осы салыстырулардан шығатын қорытынды: мифтің шығу төркіні ғұн дәуірімен сабақтас, бәлкім, одан да арғы кезеңдерден тамыр тартады. Мифтің түркі халықтары фольклорында кеңінен таралуы – дәстүрлі сюжетке арқау болған мифологиялық түсініктің осы топырақта қалыптасқандығының дәлелі дер едік.
Тотемдік хайуандарды қастерлеу Түркі қағанаты құрылған кезеңге дейін қанат жайса, кейінгі дәуірде ірі қағанаттың орнауына байланысты бұрынғы мифтік ұғымдар өзгеріске ұшырап, аңыздық прозаның басқа жанрларының тууына мүмкіндік жасады. Жалпы алғанда, осы аңыздық проза үлгілерінің басым бөлігі оғыздар заманындағы архаикалық таным-түсінікті аңғартып қана қоймайды, сонымен бірге ортақ арнадан бастау алған рухани кеңістік бірлігін де аңдатады.
Уақыт өте келе бөрі нагуалға, яғни, жеке адамдардың жебеуші рухына айналады. Ел аузында атақты Керей Жәнібек, Тата Есет батырлардың жебеуші көк бөрілері болған деген аңыздар бар^¹⁶⁵ Ал, «Оғызнамада» Оғыз қағанға ақыл айтушы, жол бастаушы болған Көк бөрі бейнеленді. Бұл жерде ықыласына бөленгеніне орай эпос туындысының бас қаһарманына айналған тұлғаның зор екенін аңғарту мақсатымен түркі халықтарына ортақ тотем - көк бөрімен байланыстырғанын байқаймыз. Ел нанымы бойынша, бұл батырлардың бойындағы ерен күш пен қайсарлық жоғарыдан - Тәңірінің өзінен бастау алып тұр. Бөрі – Тәңірінің ерекше ілтипатын жеткізуші.
Бөрі туралы наным-сенімдердің ел санасында терең бойлағаны сонша, ата-бабаларымыз бауыр еті – балаларына бұл «киелі жануардың» есімін беруді әлі күнге дейін үрдіс етіп келеді. Бұған ел арасында кең тараған Бөрібай, Байбөрі, Бөріқұл, Бөлтірік, Бөрілі сұлу тәрізді есімдер мысал бола алады. Түркі халықтарына ортақ мұра – «Алпамыс батыр» жырындағы бас кейіпкердің әкесі Байбөрі аталуы да осындай үрдістің бір көрінісі болып табылады. Байбөрі есімі туралы зерттеуші З.Наурызбаева мынадай пікір айтады: «Сама широта семантического поля лексемы «бай» указывает на ее древность и значимость, особое значение – первый, старший, отец, бог мертвых, доля, светило – имеет непосредственное отношение к тотемическому мировозрению. Тот факт, что в преобладающем большинстве казахских нециклических эпосов морфема «бай» включена только в имена отцов главного героя и его жены, представляется весьма важным в сете семантики как принципа мифологического имя – и словообразование... Слова «бөрі» - поставленное в этот семантический ряд, получает некое особое освещение».^¹⁶⁶
Оғыздардың он екі батырлық жырдан тұратын «Қорқыт ата кітабында» Баяндүр ханның қызы, оғыз елінің хас батыры Қазан Салордың әйелі - Бөрілі сұлудың бейнесі жиі кездеседі. Бөрілі есімі «бөрі» сөзінен шыққан деп есептейміз. Әбілғазы шежіресіндегі монғолдың патшасы Бөрте-шененің, Шыңғыс ханның әйелі - Бөрте сұлудың есімдерінің де бөрі тотемімен байланысы бар.^¹⁶⁷ Ал, әйелдерге қойылатын Бөрілі сұлу есімі – бұл сұлулық, әсемдік, жігерлілік, шыдамдылық, қайсарлық сияқты адам бойындағы асыл қасиеттерге байланысты берілген ат дегіміз келеді. Бұл ретте бөріге қатысты атаулардың ел арасында қасиетті, қадірлі, құрметті есім саналатындығына көз жеткіземіз.
«Оғыз қаңлы баласы Қан-Төрәлі жайындағы жырда»: «О, бек жігіт, бас аман болса, қалпақ табылады. Гәуірлер көп екен, соғысып қалармыз», - деп Сейілжан сұлу атын сабалап, қалың жауға бөрідей тиді»^¹⁶⁸ - деген үзінділер жоғарыдағы ойымызды дәлелдей түседі. Жалпы, мұндай наным өз бастауын ерте дәуірдерден алатындығын А.Қалиұлы: Көкбөрі жөніндегі аңыздан 120 жыл өткенде, яғни, Күнбидің бесінші ұрпағына жеткенде, жыл сануымыздан бұрынғы 53 жылы Үйсін елі екіге бөлініп, Үлкен Күнби, Кіші Күнби деп аталғанда, Кіші Күнби - Өжет тұңғышының атын «Бөрі» қояды. Мына тұсқа келгенде, Көк Тәңірінің көк бөрі бейнесі ата-баба аруағына таман ойысып, этникалық санаға айнала бастайды. Қазақ арасында ислам діні орныққан тұста қазақтардың баласына «Нәби пайғамбар», «Расул елші» деген аттарды қойып, Алладан медет тілегені сияқты, Өжеттің ұлына – «Бөрі» деп ат қоюы да көк бөрі нанымының Көк Тәңіріге жалғасып жатқандығын нышандайды^¹⁶⁹, - деп көрсетеді.
Түркі халықтарының арасында қалай кең жайылса да бөрі тотемі Бөріқұл, Бөрібай, Бөлтірік, Бөрі деген есімдер өзбек, қырғыз, монғол, башқұрт елдерінде де солай тараған.
«Бөрілі байрақ астында
Бөгеліп көрген жан емен.
Бөрідей жортып келгенде,
Бөлініп қалған жан емен»,^¹⁷⁰-
деп, Сүйінбай ақын жырлағандай бөрі бейнесі тереңге бойлай білген зерделі жанға түркі дүниесін кеңінен танытатын шын мәніндегі жарқын бағдаршам болмақ. Бөрі символикасының астары өте тереңде жатыр. Оны бір сөзбен жеткізу мүмкін емес. Сондықтан бөрі түркі халықтарының фольклорында төмендегідей тұлға ретінде танылады: Түркі халықтарының ілкі ата-бабасы болып табылады. Біріншіден, тұтастай бір халыққа немесе бір батырға қысылған шақта көмекке келеді (қол бастайды, жол көрсетеді т.б.), екіншіден, дәрменсіз сәбилерді асырап өсіреді, үшіншіден, жеке нагуалына айналады. Осындай ерекшеліктеріне сәйкес ол батырлық пен қайсарлықтың, қайраттылық пен тапқырлықтың символы ретінде бейнеленеді. Бөріге байланысты мынадай ғылыми қорытындылар жасауға болады. Бөріге қатысты туындаған есімдер қасқырдай жүректі, көк бөрідей айбатты, қайратты болсын деген наныммен байланыстырылады, Бөрінің түсіне қатысты шығармалардың халық түсініктерін білдіруде маңызы зор. Атап айтқанда, көк бөрі, ақ қасқыр, қара қасқыр тәрізді өң-түс символикалары арқылы халқымыз әлем және оның құрылысы туралы ойларын білдіреді. Бөрінің адам түсіне кіруі және оны жоруы туралы мәліметтерді қорыта келіп, көршілес халықтар бөріні түркі тайпаларының символы ретінде қабылдағанын байқадық. Генеалогиялық мифтерге, тотемдерге, ел арасында кең ырымдар мен ғұрыптарға, эпостар мен шежірелерге талдау жасау барысында көк бөрінің түркі халықтарының фольклорында киелі жануарлардың қатарынан жоғарғы Тәңірлік құдіреттің деңгейіне дейін көтерілгенін көреміз. Ол халықтың діни наным-сенімінен де, дүниетанымынан да, әдет-ғұрыптары мен салт-санасынан да зор мағлұмат беріп, түбі бір түркі халықтарының рухани әлемін паш етеді.
Түркі халықтарының әдебиеті мен фольклорында бөрі бейнесі түрлі жанрларда: ғұрыптық поэзияда, эпостық жырларда, халықтық прозада кездеседі. Осы жанрлардың барлығында бөрі негізінен үш түрлі түсте, әдебиеті мен фольклорын айтсақ, көк бөрі, ақ қасқыр және қара қасқыр болып бейнеленеді. Бөрі бейнесінің былайша өзгеріп отыруының символикалық мәні зор. Шығармалардағы ақ, қара және көк түстер бөрінің символикалық мазмұнын ашатын маңызды ерекшеліктерінің бірі болып табылады. Мұсылман қауымы үшін жасыл Алланың рақымы жауған қасиетті түс болса, түркі халықтары үшін көк түс – Тәңірінің шапағатты белгісі болып табылады.
Көк түсті түркілердің аса қадірлегенін айта келіп, Ә.Ақышев мынадай маңызды дерек келтіреді: «Тюрки делились на голубых, красных и желтых. Причем голубой (көк) означал превосходство в происхождений»^¹⁷¹. Бұдан түркі халықтарының ақсүйектері өздерін «көк түрік» деп татап, көк бөріні ілкі бабасы санағанын, қысылғанда, Көк Тәңірінен жәрдем сұрағанын байқаймыз. Адамды, табиғи құбылыстарды, жануарлар дүниесін осылайша түстеп, түске сәйкес жақсы не жаман қасиеттерді телу сонау тотемдік санадан бастау алып, ақын-жазушылардың шығармаларында әлі күнге дейін жалғасын табуда. Ал, «Оғызнама» кітаби эпосында «Оғыз қаған әскерін көк бөрінің бастап жүруі» деген тарауында: «Шатырларын түсіріп, шөк болып ұйықтап кетті. Таңертең болғанда Оғыз қағанның шатырына күндей бір жарық сәуле түсті. Оғыз қаған тұрып қараса, жарық нұрдың ішінен көк жалды бір еркек бөрі шығады. Осы бөрі Оғыз қағанға тіл қатып: «Енді жорықтарға әскерінді мен бастап жүремін»,- деген екен. Бұдан соң Оғыз қаған шатырын түргізіп, жүріп кетті. Бір уақытта қараса, әскердің алдын бастап көк түсті, көк жалды үлкен еркек бөрі шауып барады екен. Оғыз да әскерімен ол бөрінің артынан, соңына түсіп, шаба жөнелді»^¹⁷² - делінеді.
Мұнда көк бөрінің тұрағы аспанда екені, жердегі ұрпақтарына қысылтаяң күн туғанда көмекке келетіні айтылады. Бұдан көк бөрінің түркі халқының фольклорында қасиетті жануарлардың қатарынан жоғарғы Тәңірлік құдіреттің деңгейіне дейін көтерілгенін көреміз. Кез келген заттың сипатын, сапа-белгісін білдіруде оның түсіне терең мән беру жиі кездесетін фольклорлық тәсілдердің бірі болып табылады. Мысалы, ақ қасқырлар көкті емес, жер бетін мекен етеді. Көк бөрі адамдар қысылған шақта ғайыптан пайда болып көмекке келеді. Заттың түр-түсін анықтайтын «ақ», «көк», «қара» сияқты символ – эпитеттердің адам баласының сан ғасырлық тәжірибесінен қорытылып шыққан, тарихи жағынан қалыптасқан белгілі бір түсініктің, философиялық ой мен дүниетанымның жемісі екенін айта келіп, ғалым Б.Уахатов мұндай түстердің идеялық-көркемдік функциясы мифтік ой-сана ұғымдарымен байланыста екендігіне баса назар аударған.^¹⁷³ Батырдың түсіне еніп, ақ киімді, ақ сәлделі, ақ таяқты шал бейнесінде аян беретін әулиелердің архаикалық дәуірлерден бері келе жатқан көне бейнелер екеніне ғалым Ш.Ыбыраев та тоқталып өтеді.^¹⁷⁴ Дәл осындай көрініс эпостағы Оғыз қағанның ақылшысы - ақ шашты, ақ сақалды, данышпан қарт шешен Ұлық Түріктің бейнесінде қайталанады. Қазақ фольклорында да төменгі әлемді қара түнек түрінде қабылдау жиі кездеседі. Аспан әлеміне сапар шеккен қаһарман алып бәйтеректің ұшар басын бағытқа алып, жер астына аттанған жолаушы шыңырау құдыққа түседі. Қараңғы шыңыраудың түбінен жер асты әлемі басталады.
Әйтсе де, мифтер мен ертегілердің басым бөлігінде, әсіресе, қасқыр бейнесіне қатысты үлгілерде қара түс қайғы-қасіретпен, қаскөй кесірлермен байланыстырылады. Мәселен, «Сұрмергеннің ажалы» атты ертегіде төбелесіп жатқан екі жыланның мінезінің жақсы-жаманың бас кейіпкер түсіне қарап анықтайды. Қара жыланның түсі суық көрінгендіктен ол ақ жыланға болысады. Нәтижесінде ол өзінің жауыз сиқыршыны өлтіргендігін біледі.^¹⁷⁵
Қазақ халқындағы «қара бұлт төнді», «қаралы күн туды», «қара қағаз келді» деген тіркестер де бақытсыздықты білдіреді. Шындығында, «қара түс тек келеңсіздікті білдіреді» деу сыңаржақ пікір болар еді. Өйткені, «қара шаңырақ», «қара бала», «қара қазан» тәрізді киелі ұғымдар ата-бабаларымыздың рухани әлемін танытады.
Қара түстен тек жамандықты ғана көруге болмайды. Сонымен қатар аты әлемге танымал абыз, сәуегей, данышпан Қорқыт ата дүниеге келер алдында табиғат көріністерінде ерекше өзгеріс болып, ел-жұрт әбден қорқыпты. Сол күні Қара аспанды су алып, қара жерді құм алған екен. Сондықтан жұрт жаңа туған нәрестені «Қорқыт» деп атапты. Қазақ фольклорында бөрі негізінен көк, ақ және қара түсте суреттеледі. Жоғарыдағы талдаулардан осындай символ-эпитеттерді қолданудың мифтік ұғымдармен тығыз байланыста екені анық байқалады. Адам баласына дос және қас күштердің символы ретінде қабылданған түстердің атқаратын идеялық-көркемдік қызметі мынадай: Біріншіден, көк бөрі бейнесі көк Тәңірімен астасып жатыр. Ол - ғайыптан пайда болған құтқарушы Ие, түркі жұртының арғы тегі, екіншіден, ақ қасқырлар магиялық қасиеті мол, адамға дос күштер. Олар жер бетін мекендейді, қалаған уақытында қасқырдан адам кейпіне ауысып, құбыла алады, ал кара қасқырлар – төменгі дүниенің жыртқыштары. Олар жер астын, түнек әлемін мекендеп, адамға зұлымдық жасайды. Мұның өзі ертедегі - ата-бабаларымыз дүниені үш бөліктен тұрады: бірінші бөлік – көк аспан – Тәңірі тұрағы; екінші бөлік – жер – ажалды пенделер мен әр алуан мақұлықтар; үшінші бөлік – жер асты – зұлым күштер мен қаскөй жандардың қонысы деп білгенін аңғартады. Бөрілердің мінез-құлықтарының олардың мінез-құлықтарына сәйкес келетіндігін фольклорлық туындыларында бейнелеу арқылы халқымыз әлемнің құрылысы туралы өзіндік түсінігінен хабар берген. Ата-бабаларымыз әлем, оның жаратылу жолы, адамзат атаулының шығу тегі туралы алғашқы мифологиялық болжамдарын жасау барысында бөрі бейнесіне айрықша көңіл бөлгендігін сезінеміз.
Ш.Уәлиханов: «Қазақтарда шамандық салт-сана мұсылмандық наныммен мидай араласып, ортақ мұсылман атты дінді құрайды. Халық отқа табынып, ал, бақсылар болса, жын, перілермен қоса мұсылмандардың періштелерін де шақырып, Алланы да мадақтайды. Осылай екі дінді араластыра табыну ешқандай қайшылыққа жатпаған, қазақтар екеуін де қосып ұстаған»^¹⁷⁶– деп, қазақ арасында әлі де кездесқа назар аударған. Мысалы, қазақ арасында жаңа түскен келінге немесе күйеуге отқа май салдыру салты отқа табынудың сарқыншағы екені анық.
Халық арасында «жануарлар адам баласының тағдырын алдын ала сезеді, олардың адамға жолығуы жақындап қалған жамандықтан хабар береді немесе жақсылықтың нышанын білдіреді» деген де сенім бар. Осыған сәйкес, Оғыз қағанға көк бөрінің жолығуын да түркі халықтары жоғарыдан жіберілген игі хабар деп түсінген. Халқымыздың ұрпақтарына қалдырған мол мұраларының ішінде эпостық жырлардың алатын орны ерекше. Ал эпостық туындылардың ішіндегі танымдық, көркемдік маңызы жағынан ең құндысы батырлар жыры екені даусыз. Жыршы өз шығармасын тартымды, әсерлі ету үшін көркем өрнектерді, әр түрлі романтикалық суреттемелерді қолданады.
Батырлық жырлардағы көркем өрнектердің қатарында ұлттық санамызға терең сіңген бөрі бейнесінің жиі кездесуі заңды құбылыс болып табылады.
«Бөрі», «қасқыр» теңеулері бұл жанрда батырдың өзгешеліктерін аңдатуда, жауды қойша қыратын алыптығы мен әбжілдігін, ерлігін танытуға мүмкіндік береді. Әсіресе, көріктеу құралдарының бірі – ауыстырулар түрінде жиі кездеседі. «Тама батыр» атты жырдағы:
«Мен Ноғайлы деген ер едім,
Асылы туған төре едім,
Азулы туған бөрі едім,
«Ындыс пенен қалмақты
Талқандармын», - деп едім»^¹⁷⁷-
деген шумақта батыр өзін асыл төреге, азулы бөріге балайды.
Ливсанданзанның "Алтын шежіресінде" бір кездері қараша халықпен қан араластырмай, асыл тұқымға баланған төрелердің бүгінгі ұрпақтарының өзі талай ғасыр өтсе де, үш жүздің құрамына кірмей, өздерінің шығу тегін нұрмен, түндіктен енген жарық сәулемен байланыстырады.^¹⁷⁸
Тәңірінің құдіретімен астасқандығын, нұр кейпінде Оғыз қағанға көмекке келгендігін еске түсірсек, жоғарыдағы «төре едім», «бөрі едім» деген метафоралардың жай ұйқас үшін алынбағандығы айқындала түседі. Әрине, батырлар жырында «бөрі едім», «бөрі еді», «бөрі екен», «үш бөрі», «нағыз бөрі» т.с.с. метафоралар жиі кездеседі. «Едіге батыр» жырында:
«Қой секілді қалмаққа
Қойғасын бөрі қояр ма,
Ашығып жүрген бөрі еді...
Тастады жаман сірісін»^¹⁷⁹ -
деген шумақтан бұл метафораның қызметін жақсы түсінеміз.
Бөрі ер адамның нагуалы болып табылуы оны метафоралық, теңеулік, егіздеулік қолданыстарда пайдалануға септігін тигізді деген ойдамыз.
«Оғызнамадағы» Оғыз батырдың өсуі, ер жетуі мынадай өлең жолдары арқылы баяндалған:
«Қырық күннен соң өсті,
Жүрді, ойнады.
Аяғы - өгіздің аяғындай,
Белі – бөрінің беліндей,
Иықтары – бұлғынның иығындай
Төсі – аюдың төсіндей еді
Денесінің бәрін түк басқан еді»^¹⁸⁰
Көріп отырғанымыздай, жас Оғыз қағанның белін бөріге теңеп тұр. «Оғызнама» кітаби эпосындағы бөрі бейнесін көркемдік -әлеуметтік мәнін танытудағы басты бағыттардың бірі етіп ала отырып, «көк бөрі», «көкжал» тәрізді көркем өрнектердің барысын Оғыз қаған жорықтарынан айқын көре аламыз.
Батырлар образын сомдауға арналған поэзия үлгілерінде «қасқыр» сөзімен бірге «арлан», «бөрі», «көкжал» сөздерінің де жиі кездесетіндігін байқауға болады. Мәселен, дауылпаз ақын Махамбет Өтемісұлы өзінің даңққа бөленген сәттерін:
«Исатайдың барында
Екі тарлан бөрі едім,
Қасарысқан дұшпанның
Екіталай болғанда
Азыққа етін жеп едім»^¹⁸¹,
деген өлең жолдарымен бейнелеген.
Мұндай ұқсастық жыраулардың бір-бірінен дайын ой-оралымдары мен стериотипті айналымдарды алуы, трафареттік бейнелеу құралдарын қолдануы ауыз әдебиеті туындыларының өзіндік ерекшеліктерінің бірі болып табылатындығына ғалым Б.Абылқасымов та жан-жақты тоқталып өтеді^¹⁸². Халық батырдың жаудың жеңуіне Алланың қолдау көрсетеді деп түсінген. Сонымен бірге батырлық жырда батырды қорғаушы пірлері, ата-бабаларының аруақтары да кең суреттеледі. Батыр пірлеріне сыйынуды ұмытқан кезде ғана дұшпанынан жеңіліп, қиыншылыққа душар болады. Бұл құбылыс туралы ғалым Ш.Ыбыраев «Эпос әлемі» атты монографиясында: «Жалпы қай жырда болса да, пірлерінен тәрк еткен батыр көп ұзамай мерт болады. Пірлерден медет сұрамаған батыр жеңіске де жете алмайды», - дей келіп, пірлердің батырға жолығу эпизодының өзі батырлық жырларды бір-бірінен оқшаулап, өзіндік өркен беретіндігіне тоқталған^¹⁸³
Батырды желеп-жебеп, қорғап жүретін Баба түкті шашты Әзіз, Ғайып-ерен қырық шілтен, Жеті кәміл пірлердің бейнесі мен қызметі Оғыз қағанның қолын бастайтын Көк бөріге өте ұқсас. Фольклорлық туындылардың бұндай ерекшеліктері олардың адамдардың сандаған ғасыр бойындағы дүниетанымы екенін аңғартады. Батырлардың белсенді іс-әрекетін, жауға күйрете соққы беретін сәттерін, алып тұлғасын суреттейтін тұстарда айрықша орын алатын көркемдік айқындауыштардың көпшілігі бөріге қатыстылығын байқаймыз. Мәселен, «Қобыланды батыр» жырында:
«Таң атқасын төрт көкжал,
Төрт көкжал да меңдеді.
Екі бөрі батырға,
Ен далада бес бөрі»^¹⁸⁴
деген шумақ кездеседі. Бұл жердегі «бөрі», «көкжал» сөздері - символ. Өйткені, жоғарыдағы мысалдардың барлығы «батыр», «ер» деген мағыналарды білдіріп тұрғанын айқын ұғамыз.
Мұның өзі бөрі бейнесінің тамыры тереңде жатқандығын айғақтай түседі. Жырдағы төрт көкжал – елінің сенім артқан батырлары Қарлыға, Орақ, Қараман, Қобыланды. Мұндай теңеуден халықтың ел қорғаны – батырлар мен қатар аяулы аруларына да ілтипатын байқаймыз. Қазақ халқы аруларын адалдықтың символы аққуға, пәктік пен нәзіктіктің символы ақбөкенге балаумен бірге, қайсарлық пен өжеттіктің символы бөріге де балайды. Бұл көркем тәсіл қазақ фольклорының өзіндік өрнектерінің ішіндегі ең шұрайлысы болып табылады.
Батырлық жырлардағы бөріге қатысты көркемдік құралдар батырдың бейнесін көрсетумен бірге түз тағысы бөрінің табиғатына ғана тән мінез-құлықтарды да ашады. Академик Зәки Ахметов: «Халық поэзиясында сөзді әлденедей бір жансыз нәрсеге, затқа қаратып айту да жиі қолданылатын - тәсіл. Осындай арнау сөздердің әсерлілігі сезімнің күшінде деп білу керек. Тілсіз дүниеге, затқа, құбылысқа қаратып сөз айтушы адам солардың өзін тыңдап, ден қойып тұрғандай, солармен тілдескендей тебірене сөйлейді. Ал, мұның өзі адамның толған, ой-сезімге берілген шағын танытады» – деп психологиялық параллелизмнің қолданылу барысына сипаттама береді.
Түркі халықтарына ортақ мұра болып келетін оғыздардың батырлық дастаны - «Қорқыт ата кітабында» Қазан Салордың аулын жау шапқаны туралы жырда» психологиялық паралеллизмнің озық үлгісі кездеседі.Онда жау шапқан аулының жұртына келген батыр Қазан Салор зар жылап, сыңғырлап аққан өзеннен, құла түзде жортқан бөріден аулының жөнін сұрайды:
«Кеш түсіп қараңғы басталған соң, сенің күнін туады. Қар мен жаңбыр, бір есеп батырсың, Қаба жал айғырды сен қорқытып, кісінетесің, қызыл бұйра нарлар сені көрсе шошынып боздайды. Ақтылы қойды көрсең, оларды май құйрықтан асап, лақтырып ұрасың. Етін ырылдап жейсің. Сенің дауысынды естігенде ең мықты деген иттердің өзі де үнін өшіреді. Түнде қорадан алыстаған қойшы сенен қашады. «Менің ордамды шауып әкеткен кім, білесің бе?. Шын айтсаң, саған қара басымды берейін қасқырым», - деген үзінді егіздеуге мысал ғана емес, түркі халқының наным-сенімінің де көрсеткіші болып табылады. Өйткені, Қазан Салор «қасқырдың жолы болғыш» деген сеніммен, одан жау алып кеткен елінің дерегін сұрайды.
Жоғарыдағы мысалда «мифологиялық элементтер мен мифтік сананың көріністері мол сақталған» деген ойға келеміз. Бөрінің Қазан Салорға жолығуы тегін емес. Ол - алдағы жеңістің белгісі. Батырлық жырларда бөрі бейнесі сан қырынан ашылады. Оның поэтикалық астарының сан қырлылығы халқымыздың ұлттық санасының иірімдеріне де терең бойлағанының куәсі болмақ. Жырдың өн бойында кездесетін көк бөрі бейнесінің түрліше қызмет атқаруының өзі оның көркемдік мәнін арттырады.
«Оғызнама» ескерткішінде бөрі бейнесі көркемдік айқындауыштар қызметін атқарады. Мұндағы теңеулер негізінен батырға қатысты болып келеді. Теңеулердің қызметі батырдың түр-тұлғасын бейнелеу, мінездемесі мен портретін беру, батырлар үнемі жас бөріге, аш бөріге, қойға шапқан қасқырға теңеледі. «Оғызнамадағы» «бөрі» сөзінің ұнамды ұғымда қолданылуы бұл бейненің ұлттық санамыздағы тотемдік мәнімен тікелей байланысты. Бұл жырда «көк бөрі» сөзі символ түрінде қолданылады.
Батырлық жырларда бөрі көбінесе қасиетті хайуан түрінде бейнеленеді. Бөрі бейнесінің поэтикалық астарына үңілген адам оның ұлттық бітімін аңғарып, ерлік рухымен астасып жатқан танымдық тұлға екеніне көз жеткізеді. Типологиялық және генеологиялық салыстырулардың нәтижесінде «Оғызнамадағы» бөрі бейнесі мифологиялық әңгімелердің архаикалық кейіпкерлері қатарына жататындығы, оның бір мезгілде әрі адами, әрі хайуандық реңк алып, зооантропоморфты кейіпте бейнеленгендігін байқадық.
Типологиялық-салыстырмалы талдау барысында бөріні ежелгі түркі жұртшылығы ілкі ата-бабасы деп білгенін ұғамыз. Бөрінің сыртқы сұлбасын түрлі түспен суреттеуден ата-бабаларымыздың әлем және оның бөліктерінің жаратылысы жайындағы түсінігін аңғартуға болады. Нақтырақ айтсақ, қасқырдың көк, ақ, қара деген түстері әлемнің үш бөлігіне: көк –аспан – тәңірінің тұрағына, ақ – жер беті – пенделер мен мақұлықтардың қонысына, қара – жер астындағы зұлым күштердің мекеніне сәйкес келеді.Бөрі символикасының типологиялық негіздерін талдау нәтижесінде оның тек түркі халықтарында ғана емес, әлем халықтарының фольклорында да кең таралғандығына да көз жеткіземіз. Бөрі символикасының астарында ата-бабаларымыздың дүние, әлем, жаратылыс туралы танымымен қатар ерлік пен қайсарлық, бірсөзділік пен адалдық жөніндегі моральдық қағидалары, ұстанымдары да бой көрсетеді. Нақтырақ айтқанда, бөрі ер адамның, халық қаһарманының символы болып табылады. Бөрінің ер адамның нагуалы болып табылуы, оны метофоралық, теңеулік қолданыстарда пайдалануға себепші болған. Бөрінің символ түрінде немесе эпитеттік, метафоралық, теңеулік қолданыстарда көрініс беруіне қарай қарай шығарманың да туындаған дәуірін анықтауға болады.
Мифтер мен тотемдерде жоғарғы сана иесі, құдіретті күш, қиыншылық кездерде жол көрсететін Тәңірінің шапағаты ретінде сипатталады. Ашинаға қатысты мифтер әртүрлі нұсқада айтылғандығына қарамастан, олардың барлығының тарихи негізі бір арнаға тоғысады. Кезінде Шәкәрім қажы да өз шежіресінде Ергенекон, Бөртечине жөніндегі мифтерге талдау жасап, өзінің көзқарасын білдірген болатын. Салыстырмалы зерттеу нәтижесіне сүйене отырып, түркі халықтары арасында айтылатын қасқырға қатысты мифтердің көпшілігі Түркі қағанаты құрылғанға дейін туып, қалыптасқан деген тұжырымға тиянақтаймыз. Жоғарыда анықталған Бөрте-чиноның өмір сүрген кезеңі мен мысалға алынған мифтердің оқиға желісі бір мезгілге сәйкес келуі осындай қорытынды жасауға негіз береді.
Аталған мифтерді саралай келгенде, қасқыр (бөріге) қатысты мифтердің арғы дәуірлерде б.з.д. ІІІ-ІІ ғасырларда пайда болып, Түркі қағанатының құрылу қарсаңында түрлене түскендігін байқауға болады. Түркі халықтарының тотемі - Ашина – көк бөрі жайындағы мифтер ортақ сюжеттерден өрбіп, тұтастану үдерісін бастан кешіріп, дамығанын аңғарамыз. Саралай айтсақ, көк бөрінің тотемдік ұғымға айналып, ол туралы фольклорлық сюжеттердің қазақ, қырғыз, алтай, монғол халықтарының ортасында кеңінен таралуы, біріншіден, бұл халықтар тарихының ортақтастығын танытса, екіншіден, рухани көркем ойлау жүйеміздің бір арнадан бастау алатындығын айғақтайды.
Әлем халықтарының фольклорына ортақ бейнелер қатарына көк бөрі, көкжал арлан қасқыр да жатады. Жалпы, ежелгі түркі әдеби-мәдени мұраларында фольклорлық мифология ұшқындары мол кездеседі. Түркі халықтары әдебиеттеріндегі «көк бөрі» хикаялары - мифологиялық наным-сенімнің айшығы. Академик С.Қасқабасов: «Миф ежелгі жанр ғана емес, оның үстіне аса күрделі жанр»^¹⁸⁵- деп жазады.
«Оғызнама» эпосына арқау болған оқиғалар бірде қара сөз, бірде өлеңмен бейнеленіп, туындыда тарихи кезең оқиғалары шырайлы көркем тілмен шебер суреттелген. Әдебиеттің өткен мен бүгінді байланыстырып, жаңа бір үлгі, өнеге қалыптастыруы да осыған байланысты. Бұл тараптан келгенде, «Оғызнаманың» композициялық құрылымы, сюжеттік желісі көне дәуірден бастау алған әдеби қалыпқа, жүйеге, дәстүрге негізделгені аңғарылады. Дәстүр дегеніміз бір ұрпақтан келесі ұрпаққа ұдайы ауысып отыратын, тарихи тұрғыдан қалыптасқан әлеуметтік нормалар мен іс-әрекеттердің рухани негізі екені мәлім. Мұның өзі көркемдік дәстүр жалғастығына да тікелей қатысты болып келеді. Өйткені, әрбір ұрпақ өзінен бұрын ғұмыр кешкен барлық ұрпақтар жасаған рухани мұраны игеріп, оны жаңа қоғамдық – тарихи жағдайға сәйкес жетілдіріп отыруы тиіс. Сонда ғана қоғам дамуының рухани мүмкіндіктері объективті түрде жүзеге асады.
Зерттеушінің осы пікіріне ден қойсақ, көркемдік дәстүрдің өзіндік болмысын сақтай отырып, жаңғырып отыратындығын байқаймыз. Осы талаптар үдесінен келгенде, біз қарастырып отырған «Оғызнама» композициялық құрылымы жағынан мазмұнын ашатындай әр түрлі тақырып қойылған он жеті бөлімге жіктеледі. Осындай құрылым «Махаббатнама» дастанына да тән. Демек, шығарманы тармақ, бөлімдер арқылы бір желіге байланыстыру белгілі бір әдеби дәстүрдің ықпалы деп ойлаймыз.
Әсіресе, «Оғызнамадағы» баяндалған оқиғалардың тарихи негізінің ізі Күлтегін мен Тоныкөк сына жазуларының тағдырын еске түсіреді. Ұрпаққа аманат, ретінде қалдырылған Түркі халқының тұтастық идеясын түркі қағаны тасқа қашап қалдырса, Оғыз қаған дәуірінің көркем шежіресі де ру, тайпалардың тұтастығын береке, бірлігін уағыздайды.
Түркі рулары мен қағанаттарының тілсіз таста із қалдырған осынау жорықтары қырғыздың сол кездегі эпостық аңыздарының тууына ықпал жасамаған бола ма? Егер мұндай ескерткіштер қара тастан ойылып, қашалып тұрып жасалса, сол жырлардың ауызша айтылып таралған әрі бұдан да толық нұсқалары болмауы мүмкін бе? Егер мұндай жыр-аңыздарды тоғыз-оғыздар; түргештер және басқа да тайпалар шығара алған болса, сондай аңыздарды сол дәуірде, тіпті ІХ ғасырда емес, ҮІ-ҮІІ ғасырларда соншалықты бұғауда болған, халықты қорғаушы батырға әсіресе, ділгір болған қырғыздар қайтіп шығармайды»^¹⁸⁶ – деген М.Әуезовт пікірін ескерсек, «Оғызнаманың» биік көркемдік талғаммен жазылуы, оның белгілі бір әдеби дәстүрдің аясында туғандығын айғақтайды.
Зерттеуші ғалым Ә.Марғұланның тастағы таңбалар мен сенімді дерек көздеріне сілтеме жасай отырып, ғұндардың Алтай, Қаңғой тауларын, Оңтүстік Сібір, Ортос, Жетісудан Аралға дейінгі ұланғайыр даланы мекендегенін айта келіп: «Олардан ұрпақ болып қалған үйсіндер, қаңлылар, оғыздар, қыпшақтар, арғындар, қоңырат, қияттар, наймандар, керейлер мен уақ-үңгіттер, латтар»^¹⁸⁷ - деп көрсеткен. Сөз болған тайпалар қазіргі түркі тектес халықтардың арғы тегі болып табылатындығын ескерсек, «Оғызнамада» кездесетін сол тайпаларға қатысты сөз өнері үлгілерінің барлығы фольклортану ғылымында және әдебиетіміздің тарихында лайықты сараланып, бағалануы қажет. Әйгілі ғалым Ш.Уәлихановтың «Жылнамалар жинағы» жөнінде айтқан пікіріне назар аударар болсақ, жоғарыда аталған шығарманың маңыздылығын ұға түсеміз^¹⁸⁸. Жалпы алғанда, ХІІ-ХІІІ ғасырлардағы түркі тайпаларының тілдік, этнографиялық, тарихи, фольклорлық, әдеби, саяси-әлеуметтік өмірінен мол мағлұмат беретін жырдың бас кейіпкері – Оғыз қаған түрік тайпаларының этникалық топтарын бір орталыққа бағындырды, әлемге танытты деуге болады. Оғыз қаған немесе Оғыз хан туралы сан түрлі аңыздар түркі халықтарының арасында ерте кезден-ақ кең таралған. Ежелгі аңыз-ертегілерде Оғыз түркі халықтарының теңдесі жоқ алып батыры, әскери қолбасшысы, өз елінің қамқоршысы ретінде бейнеленеді. Оғыз батыр және оның көптеген ұрпақтары туралы ауызша айтылып жүрген алуан түрлі аңыз әпсаналар бертін келе қағазға түсіріле бастайды. Сонымен, «Оғызнама» ескерткіші - түркі тектес халықтардың ежелгі шежіресін көркем тілмен баяндалатын эпостық туынды. «Оғызнама» кітаби эпосы көркем қара сөз бен өлең араласа өрілу арқылы жасалған. Бұл жырдың өзіне тән ерекшеліктері бар. Жырда қара сөздің өзі белгілі бір ырғаққа, сөздің ішкі ұйқасына бағынады. Шежірешілер кезінде жырды әуезді жүйеге салып, түрлі-түрлі мақаммен жыр сияқты етіп айтатын болған. Сол себепті оны «Оғызнама» кітаби эпосы деп атаған.
«Оғызнама» эпосында тарихи шындықтың өзі қалайша аңызға айналғанын елестетуге болады. Бұл жырға арқау болған аңыздардың барлығы дерлік ежелгі оғыздардың шынайы тарихына негізделген. Жырдың тарихи негіздерін аңғару үшін оғыздар жайындағы тарихқа дұрыстап үңілу қажет. ІХ-Х ғасырларда жүргізілген соғыстардың оқиғалары «Оғызнама» кітаби эпосының сюжеттік желісіне негіз болған. Қазіргі қазақ жерінде қалып қойған оғыздар бірте-бірте қыпшақ, қаңлы, қарлық, қоңырат және тағы басқа түркі тілдес тайпалар мен араласып, солардың этникалық құрамына сіңісіп кеткені мәлім. Міне, осындай тарихи оқиғалар жырдың сюжеттік желісіне негіз болған деген ойдамыз. Оғыз дәуірінде кең өріс алған халық дәстүрінің көбі бертінге дейін қазақ халқының рухани тіршілігінде өте жақсы сақталып келген. Ол дәстүрдің ішіндегі көзге ерекше түсетіндері, әсіресе, әлеуметтік-шаруашылық жоралары. Қазақ тіршілігінде жарқын сақталған әлеуметтік жол-жоралар: төрелік, билік айту жосындары, құдалық, әмеңгерлік, құн төлеу жоралары. Халық бас қосқан жерде, мереке, той үстінде бектердің оң қол, сол қолға бөлініп отыру тәртібі, оларға қонақ асы беру, мүше тарату тәртібі, ардақты адам өлгенде, аза тұту, қара жамылу, жоқтау айту, жыл өткенде, ас беру тәртібі, үлкен адамдарға сәлем беру, қадірлі адамның, үлкен кісінің алдын кесіп өтпеу, қария кісіге сәлем бере келгенде, алыстан жаяу түсіп келу, қуаныш, мереке үстінде шашу шашу, шүлен тарату – осылардың бәрі де ғұн, үйсін, түрік, оғыз, қыпшақ заманынан қалған дәстүрлер. Мүше тарату дәстүрі «Оғызнама» эпосында да орын алған. Әбілғазының айтуынша, Оғыз қаған бір жылы Арқадағы жайлауында бір ұлы той жасап, шүлен таратады. Шүленге аттан – айғыр, түйеден – бура, сиырдан – бұқа, қойдан – қошқар сойғызып, ұлы мереке жасайды. «Оғызнама» ескерткішінде бүкіл түркі халқының ежелгі тарихы, дүниетанымы, наным-сенімі, әдет-ғұрпы, салт-санасы көркем бейнеленеді. Бұл жырдағы ерекше мән беруге тұрарлық оқиға - Оғыз қағанның халқына арнап үлкен той жасауы. Аса мәнді мәселелердің барлығы осы той-жиында шешіліп отырған. Мәселен, оғыз-қыпшақ дәуіріндегі бабаларымыздың тойды қалай өткізгендігі туралы дерекке ой жүгіртейік: «Ежелден қалыптасқан дәстүр бойынша, Баяндүр хан жылына бір рет той жасап, оғыз бектерін қоңаққа шақыратын еді. Бұл жолы да солай істеді. «Тойға түйеден – бура, жылқыдан – айғыр, қойдан – қошқар сойылсын»,- деп жарлық берді. Сол күні бір жерге ақ отаулар, екінші жерге қызыл отаулар, енді бір жерге қара отаулар тіктіріп қойды. Тойға жиналған бектерден ұл баласы барларын – ақ отауға, ұлы жоқ, қызы бар кісілерін – қызыл отауға, ал ұлы жоқ, қызы да жоқ қонақтарды – қара отауға кіргізеді. Қара отауға кірген қонақтарға қара қойдың етін беріп, қара киізге отырғызады». Сөз болып отырған жырда ертегілік, қиял-ғажайыптық элементтер де мол. Бұған мысалға «Бисаттың Төбекөзді өлтіру әңгімесінң (сегізінші тарау) келтіруге болады. Мұнда адам баласының дүние сырын, табиғат әлемін тылсым, жұмбақ күш санап келген дәуірінің көп елесі бар. Аруз қожаның көштен түсіп қалған жас баласын арыстандар асырайды Қорқыт бұл баланың атын Бисат қояды. Аруздың бір қойшысы перінің қызымен жақын болып «Едіге» жырындағы пері қызының тарихына ұқсас. содан кеудесі адам, төбесінде жалғыз көзі бар бір құбыжық туады. Уәделі кезінде баланы әкеліп тастаған пері қызы әлгі қойшыға: «Барша оғыз еліне бір пәлені өзің тілеп алдыңң, – дейді. Төбекөз күн сайын бір қазан сүт ішсе де тоймайды, емізуші әйелдің «бір сорғанда сүті, екі сорғанда қаны, үш сорғанда жаның шығыпты (Дәл осындай хал «Манастаң да ұшырайтын). Есейе келе Төбекөз жалмауыз болып, адам жейді, оғыз еліне тажал болып шығады, оған «оқ өтпейді, қылыш кеспейдің, оғыздардың батыр-бағыланының зәресін ұшырады, тіпті батырлардың зоры Қазанның өзіне қол жұмсайды. Төбекөз күн сайын «екі адам, бес жүз қойң жейтін болады. Ақырында Төбекөзді көп айла, ақыл жұмсап Бисат өлтіреді. Ғажабы сол – Басаттың әрекеттері грек эпосындағы Одиссейге көп ұқсайды.
"Оғызнама" эпосы сияқты “Қорқыт ата кітабының” сюжеттерін, Қорқыт пен басқа кейіпкерлердің бейнесін қосымша мәліметтермен де өзге халықтардың тарихи және фольклорлық мұраларымен де салыстыра қарастыру зерттеу еңбектерде кең етек алған. “Қорқыт ата кітабында” кездесетін сюжеттер сәйкестігі әр түрлі дәрежеде түркі халықтарының фольклорында жиі кездеседі. Сондай-ақ Моңғол, Сібір, Кавказ халықтарының ауыз әдебиетінде, грек эпосында да ұшырасады. Географиялық жағынан Қиыр Шығыстан бастап Шығыс Еуропаға дейінгі ұлан-асыр территорияға таралған мәліметтердің сипаты да біркелкі емес. Жанры жағынан да олар әр түрлі. Мұның үстіне тарихи жазба деректер, этнографиялық топонимикалық, тілдік мәліметтер де өзінше жатқан мол дүние.
Типологиялық-салыстырмалы зерттеу барысында ғалымдар “Қорқыт ата кітабының” кезеңін, Қорқыт бейнесінің эволюциясын, тарихи шындық пен оның эпоста жырлануын т.б. мәселелерін анықтауға көп ат салысты. Осыған байланысты зерттеушілер түркі халықтарының фольклорын молынан пайдалануға, деректерді неғұрлым көп жинауға тырысты. Бірқатар ғалымдардың пікірінше бұл өзгешелік бұл эпосты зерттеуді қиындатып отыр. Себебі күні бүгінге дейін тарихи, фольклорлық мәліметтерді мазмұны мен сыртқы ұқсастықтарына қарай тізу, сол арқылы “Қорқыт ата кітабындағы” тарихи дәуірлердің іздерін анықтау басты орын алып келеді. Бұл жағдай оғыз эпосына қатысты деректерді үстін-үстіне толықтыруға мүмкіндік бергенімен ғылыми зерттеу әдісі бойынша әлі жүйелі жинақтау дәрежесіне жетпегендікті көрсетеді. Салыстырмалы-типологиялық зерттеудің қазіргі мақсатына қарай оғыз эпосын тану мәселесін жаңа сатыға көтеру қазіргі күн тәртібінен туған қажеттілік.
Қорқытқа арналған бірқатар құнды еңбектерде солардың ішінде озық зерттеулер Х.Г.Короглы В.В.Бартольд, В.М.Жирмунский, осы эпосқа қатысты тарихи, фольклорлық мәліметтерді Шығыс және Батыс деректері ретінде қарастырған. Бұлай бөлу кездейсоқ та емес. Шығыстық мәліметтерге Сібір, Моңғол, Алтай, Орта Азия, Қазақстан фольклорының материалдары жатқызылады, әрі мұнда оғыз эпосының көне белгілері, ежелгі бастау көзі молырақ сақталған. Ал батыс деректеріне түркі халықтарының батыс бөлігі, Кавказ, Кіші Азия халықтары, грек, иран, фольклорының сәйкес үлгілері қарастырылады. Соңғысында оғыздардың батысқа қарай қоныс аударғаннан кейінгі тарихы мен фольклорына қатысты деректер мол.
Ш.Ыбыраев өз зерттеулерінде Оғыз эпосының ұзақ даму тарихындағы шешуші екі кезеңін тұтас, жан-жақты жинақтауға мүмкіндік бере отырып, “Қорқыт ата кітабын” қазіргі күнге дейін салыстыра зерттеп келген әдісті елеулі кемшіліктерден арылту қажет екендігін атап көрсетеді.^¹⁸⁹ Сонымен қатар ғалым фольклорлық шығармадағы ұқсастықтарды генетикалық бірлікте (генетическая об ость), қарым-қатынастық байланыстарға және жалпы типологиялық ұқсастықтарға ажыратып қарау керектігіне баса назар аударған^¹⁹⁰. "Қорқыт Ата кітабы" мен "Оғызнама" жырын салыстырмалы-типологиялық зерттеудің нақтылы өз тәжірибесінде белгілі бір жүйелі тәсілдің жоқ екенін байқауға болады. Ең алдымен көзге түсетіні – эпикалық шығармаларды салыстыру сюжет пен мотивтерді, идеялық-тақырыптық, жекелеген сөз тіркестерін, кейіпкерлердің ұқсастығы т.б. сыртқы мағыналық жақындықтарына қарай топтастыру, сөйтіп үлкен қорытындыларға бару орын алып келеді. Ал оларды ішкі формалары жағынан, жанрлық құрамы, айтылу типі, үлкенді-кішілі айырмашылығы, оның себептері, текстің ішіндегі орны, нақтылы ажыратып тұрған қызметі т.б. толып жатқан түр ерекшеліктерін саралап анықтау жете ескерілмейді, тіптен көп жағдайда назардан тыс қалып отырады. Эпикалық шығарманың құрамында композициялық тәсілдер, поэтикалық формалар, клишелер, көркемдік бейнелеу құралдары сияқты толып жатқан поэтикалық бөлшектердің болатындығы мәлім. Ондай ұқсастықтары мен айырмашылықтары да эпоста қоғамның, тілдің тарихи жағдайдың және эпикалық дәстүрлердің даму ерекшеліктеріне қарай әр түрлі дәрежеде, әр түрлі сипатта болып келеді.
Осы көрсетілген поэтикалық бөлшектердің типологиясын жүйелі түрде тұтас зерттегенде ғана біз эпостағы күрделі байланыстардың себептерін, олардың кейінгі даму барысындағы өзгешеліктерін дұрыс, әрі толығымен белгілей аламыз. Эпостың басқа фольклорлық шығармалармен ұқсайтын, не ұқсамайтын жақтарын текстің әр түрлі көркемдік деңгейінде сюжеттік, мотивтік, поэтикалық-тілдік, құралдық т.б. деңгейлерде жүйелі, тұтас қарастырмайынша діттеген мақсатқа жете алмаймыз. Онсыз белгілі бір эпостан анықтағымыз келген құбылысты өзге шығармалардағы құбылыспен мағыналық жағынан салыстырып, сырт ұқсастықтарын қуаласақ, сөйтіп оны жанрдан, нақтылы текстегі қызметінен, текстің басқа компоненттерінен тыс, байланыссыз алып қарастыратын болсақ, ол ойдан-қырдан жинап шебер құрастырған, зерттеушінің өз ой-қиялынан туған, бірақ өмірде шын мәнінде негізі жоқ үлгі болып шығады.
Әдебиеттегі белгілі бір ұқсас құбылыстарды салыстыра қарастыру ғылымға көптен белгілі. Салыстырмалы әдебиетті тереңдеп зерттеген В.М.Жирмунский ғылыми салыстыру тәсілін: Салыстыру, тарихи-генетикалық, тарихи-типологиялық және бір-бірінен ауысып алуды анықтайтын салыстырулар^¹⁹¹ деп қарастырса, Б.Н.Путилов слыстыру тәсілі дегеннің өзін жеке бөліп қарауға қарсы болады. Ғалымның пайымдауынша бұған барлық ұқсастықтарды тізе беруге болады, ал Ш.Ыбыраев: "Салстырудың өзін методикалық тәсіл ретінде айтуға болғанымен, арнайы жүйеленген методологиялық зерттеу әдісі түрінде қарастыруға негіз жоқ"^¹⁹² деген қорытындыға келеді.
"Оғызнама" эпосы сияқты “Қорқыт ата кітабының” сюжеттерін, Қорқыт пен басқа кейіпкерлердің бейнесін қосымша мәліметтермен де өзге халықтардың тарихи және фольклорлық мұраларымен де салыстыра қарастыру зерттеу еңбектерде кең етек алған. “Қорқыт ата кітабында” кездесетін сюжеттер сәйкестігі әр түрлі дәрежеде түркі халықтарының фольклорында жиі кездеседі. Сондай-ақ Моңғол, Сібір, Кавказ халықтарының ауыз әдебиетінде, грек эпосында да ұшырасады. Географиялық жағынан Қиыр Шығыстан бастап Шығыс Еуропаға дейінгі ұлан-асыр территорияға таралған мәліметтердің сипаты да біркелкі емес. Жанры жағынан да олар әр түрлі. Мұның үстіне тарихи жазба деректер, этнографиялық топонимикалық, тілдік мәліметтер де өзінше жатқан мол дүние.
Салыстырмалы зерттеу барысында ғалымдар “Қорқыт ата кітабының” кезеңін, Қорқыт бейнесінің эволюциясын, тарихи шындық пен оның эпоста жырлануын т.б. мәселелерін анықтауға көп ат салысты. Осыған байланысты зерттеушілер түркі халықтарының фольклорын молынан пайдалануға, деректерді неғұрлым көп жинауға тырысты. Бірқатар ғалымдардың пікірінше бұл өзгешелік бұл эпосты зерттеуді қиындатып отыр. Себебі күні бүгінге дейін тарихи, фольклорлық мәліметтерді мазмұны мен сыртқы ұқсастықтарына қарай тізу, сол арқылы “Қорқыт ата кітабындағы” тарихи дәуірлердің іздерін анықтау басты орын алып келеді. Бұл жағдай оғыз эпосына қатысты деректерді үстін-үстіне толықтыруға мүмкіндік бергенімен ғылыми зерттеу әдісі бойынша әлі жүйелі жинақтау дәрежесіне жетпегендікті көрсетеді. Салыстырмалы-типологиялық зерттеудің қазіргі мақсатына қарай оғыз эпосын тану мәселесін жаңа сатыға көтеру қазіргі күн тәртібінен туған қажеттілік. Қорқытқа арналған бірқатар құнды еңбектерде солардың ішінде озық зерттеулер Х.Г.Короглы В.В.Бартольд, В.М.Жирмунский, осы эпосқа қатысты тарихи, фольклорлық мәліметтерді Шығыс және Батыс деректері ретінде қарастырған. Бұлай бөлу кездейсоқ та емес. Шығыстық мәліметтерге Сібір, Моңғол, Алтай, Орта Азия, Қазақстан фольклорының материалдары жатқызылады, әрі мұнда оғыз эпосының көне белгілері, ежелгі бастау көзі молырақ сақталған. Ал батыс деректеріне түркі халықтарының батыс бөлігі, Кавказ, Кіші Азия халықтары, грек, иран, фольклорының сәйкес үлгілері қарастырылады. Соңғысында оғыздардың батысқа қарай қоныс аударғаннан кейінгі тарихы мен фольклорына қатысты деректер мол.
"Қорқыт Ата кітабы" мен "Оғызнама" жырын салыстырмалы-типологиялық зерттеудің нақтылы өз тәжірибесінде белгілі бір жүйелі тәсілдің жоқ екенін байқауға болады. Ең алдымен көзге түсетіні – эпикалық шығармаларды салыстыру сюжет пен мотивтерді, идеялық-тақырыптық, жекелеген сөз тіркестерін, кейіпкерлердің ұқсастығы т.б. сыртқы мағыналық жақындықтарына қарай топтастыру, сөйтіп үлкен қорытындыларға бару орын алып келеді. Ал оларды ішкі формалары жағынан, жанрлық құрамы, айтылу типі, үлкенді-кішілі айырмашылығы, оның себептері, текстің ішіндегі орны, нақтылы ажыратып тұрған қызметі т.б. толып жатқан түр ерекшеліктерін саралап анықтау жете ескерілмейді, тіптен көп жағдайда назардан тыс қалып отырады. Эпикалық шығарманың құрамында композициялық тәсілдер, поэтикалық формалар, клишелер, көркемдік бейнелеу құралдары сияқты толып жатқан поэтикалық бөлшектердің болатындығы мәлім. Ондай ұқсастықтары мен айырмашылықтары да эпоста қоғамның, тілдің тарихи жағдайдың және эпикалық дәстүрлердің даму ерекшеліктеріне қарай әр түрлі дәрежеде, әр түрлі сипатта болып келеді.
Осы көрсетілген поэтикалық бөлшектердің типологиясын жүйелі түрде тұтас зерттегенде ғана біз эпостағы күрделі байланыстардың себептерін, олардың кейінгі даму барысындағы өзгешеліктерін дұрыс, әрі толығымен белгілей аламыз. Эпостың басқа фольклорлық шығармалармен ұқсайтын, не ұқсамайтын жақтарын текстің әр түрлі көркемдік деңгейінде сюжеттік, мотивтік, поэтикалық-тілдік, құралдық т.б. деңгейлерде жүйелі, тұтас қарастырмайынша діттеген мақсатқа жете алмаймыз. Онсыз белгілі бір эпостан анықтағымыз келген құбылысты өзге шығармалардағы құбылыспен мағыналық жағынан салыстырып, сырт ұқсастықтарын қуаласақ, сөйтіп оны жанрдан, нақтылы текстегі қызметінен, текстің басқа компоненттерінен тыс, байланыссыз алып қарастыратын болсақ, ол ойдан-қырдан жинап шебер құрастырған, зерттеушінің өз ой-қиялынан туған, бірақ өмірде шын мәнінде негізі жоқ үлгі болып шығады. Әдебиеттегі белгілі бір ұқсас құбылыстарды салыстыра қарастыру ғылымға көптен белгілі. Салыстырмалы әдебиетті тереңдеп зерттеген В.М.Жирмунский ғылыми салыстыру тәсілін: Салыстыру, тарихи-генетикалық, тарихи-типологиялық және бір-бірінен ауысып алуды анықтайтын салыстырулар^¹⁹³ деп қарастырса, Б.Н.Путилов слыстыру тәсілі дегеннің өзін жеке бөліп қарауға қарсы болады. Ғалымның пайымдауынша бұған барлық ұқсастықтарды тізе беруге болады, ал Ш.Ыбыраев: "Салстырудың өзін методикалық тәсіл ретінде айтуға болғанымен, арнайы жүйеленген методологиялық зерттеу әдісі түрінде қарастыруға негіз жоқ"^¹⁹⁴ деген қорытындыға келеді. Қорыта айтұанда, "Оғызнама" эпосы сияқты “Қорқыт ата кітабының” сюжеттерін, Қорқыт пен басқа кейіпкерлердің бейнесін қосымша мәліметтермен де өзге халықтардың тарихи және фольклорлық мұраларымен де салыстыра қарастыру зерттеу еңбектерде кең етек алған. “Қорқыт ата кітабында” кездесетін сюжеттер сәйкестігі әр түрлі дәрежеде түркі халықтарының фольклорында жиі кездеседі. Сондай-ақ Моңғол, Сібір, Кавказ халықтарының ауыз әдебиетінде, грек эпосында да ұшырасады. Географиялық жағынан Қиыр Шығыстан бастап Шығыс Еуропаға дейінгі ұлан-асыр территорияға таралған мәліметтердің сипаты да біркелкі емес. Жанры жағынан да олар әр түрлі. Мұның үстіне тарихи жазба деректер, этнографиялық топонимикалық, тілдік мәліметтер де өзінше жатқан мол дүние. Салыстырмалы зерттеу барысында ғалымдар “Қорқыт ата кітабының” кезеңін, Қорқыт бейнесінің эволюциясын, тарихи шындық пен оның эпоста жырлануын т.б. мәселелерін анықтауға көп ат салысты. Осыған байланысты зерттеушілер түркі халықтарының фольклорын молынан пайдалануға, деректерді неғұрлым көп жинауға тырысты. Бірқатар ғалымдардың пікірінше бұл өзгешелік бұл эпосты зерттеуді қиындатып отыр. Себебі күні бүгінге дейін тарихи, фольклорлық мәліметтерді мазмұны мен сыртқы ұқсастықтарына қарай тізу, сол арқылы “Қорқыт ата кітабындағы” тарихи дәуірлердің іздерін анықтау басты орын алып келеді. Бұл жағдай оғыз эпосына қатысты деректерді үстін-үстіне толықтыруға мүмкіндік бергенімен ғылыми зерттеу әдісі бойынша әлі жүйелі жинақтау дәрежесіне жетпегендікті көрсетеді. Салыстырмалы-типологиялық зерттеудің қазіргі мақсатына қарай оғыз эпосын тану мәселесін жаңа сатыға көтеру қазіргі күн тәртібінен туған қажеттілік. Қорқытқа арналған бірқатар құнды еңбектерде солардың ішінде озық зерттеулер Х.Г.Короглы, В.В.Бартольд, В.М.Жирмунский, осы эпосқа қатысты тарихи, фольклорлық мәліметтерді Шығыс және Батыс деректері ретінде қарастырған. Бұлай бөлу кездейсоқ та емес. Шығыстық мәліметтерге Сібір, Моңғол, Алтай, Орта Азия, Қазақстан фольклорының материалдары жатқызылады, әрі мұнда оғыз эпосының көне белгілері, ежелгі бастау көзі молырақ сақталған. Ал батыс деректеріне түркі халықтарының батыс бөлігі, Кавказ, Кіші Азия халықтары, грек, иран, фольклорының сәйкес үлгілері қарастырылады. Соңғысында оғыздардың батысқа қарай қоныс аударғаннан кейінгі тарихы мен фольклорына қатысты деректер мол.
Ш.Ыбыраев өз зерттеулерінде Оғыз эпосының ұзақ даму тарихындағы шешуші екі кезеңін тұтас, жан-жақты жинақтауға мүмкіндік бере отырып, “Қорқыт ата кітабын” қазіргі күнге дейін салыстыра зерттеп келген әдісті елеулі кемшіліктерден арылту қажет екендігін атап көрсетеді.^¹⁹⁵ Сонымен қатар ғалым фольклорлық шығармадағы ұқсастықтарды генетикалық бірлікте (генетическая об ость), қарым-қатынастық байланыстарға және жалпы типологиялық ұқсастықтарға ажыратып қарау керектігіне баса назар аударған^¹⁹⁶.
"Қорқыт Ата кітабы" мен "Оғызнама" жырын салыстырмалы-типологиялық зерттеудің нақтылы өз тәжірибесінде белгілі бір жүйелі тәсілдің жоқ екенін байқауға болады. Ең алдымен көзге түсетіні – эпикалық шығармаларды салыстыру сюжет пен мотивтерді, идеялық-тақырыптық, жекелеген сөз тіркестерін, кейіпкерлердің ұқсастығы т.б. сыртқы мағыналық жақындықтарына қарай топтастыру, сөйтіп үлкен қорытындыларға бару орын алып келеді. Ал оларды ішкі формалары жағынан, жанрлық құрамы, айтылу типі, үлкенді-кішілі айырмашылығы, оның себептері, текстің ішіндегі орны, нақтылы ажыратып тұрған қызметі т.б. толып жатқан түр ерекшеліктерін саралап анықтау жете ескерілмейді, тіптен көп жағдайда назардан тыс қалып отырады. Эпикалық шығарманың құрамында композициялық тәсілдер, поэтикалық формалар, клишелер, көркемдік бейнелеу құралдары сияқты толып жатқан поэтикалық бөлшектердің болатындығы мәлім. Ондай ұқсастықтары мен айырмашылықтары да эпоста қоғамның, тілдің тарихи жағдайдың және эпикалық дәстүрлердің даму ерекшеліктеріне қарай әр түрлі дәрежеде, әр түрлі сипатта болып келеді.
Осы көрсетілген поэтикалық бөлшектердің типологиясын жүйелі түрде тұтас зерттегенде ғана біз эпостағы күрделі байланыстардың себептерін, олардың кейінгі даму барысындағы өзгешеліктерін дұрыс, әрі толығымен белгілей аламыз.
Кез-келген эпостың басқа фольклорлық шығармалармен ұқсайтын, не ұқсамайтын жақтарын текстің әр түрлі көркемдік деңгейінде сюжеттік, мотивтік, поэтикалық-тілдік, құралдық т.б. деңгейлерде жүйелі, тұтас қарастырмайынша діттеген мақсатқа жете алмаймыз. Онсыз белгілі бір эпостан анықтағымыз келген құбылысты өзге шығармалардағы құбылыспен мағыналық жағынан салыстырып, сырт ұқсастықтарын қуаласақ, сөйтіп оны жанрдан, нақтылы текстегі қызметінен, текстің басқа компоненттерінен тыс, байланыссыз алып қарастыратын болсақ, ол ойдан-қырдан жинап шебер құрастырған, зерттеушінің өз ой-қиялынан туған, бірақ өмірде шын мәнінде негізі жоқ үлгі болып шығады. Әдебиеттегі белгілі бір ұқсас құбылыстарды салыстыра қарастыру ғылымға көптен белгілі. Салыстырмалы әдебиетті тереңдеп зерттеген В.М.Жирмунский ғылыми салыстыру тәсілін: Салыстыру, тарихи-генетикалық, тарихи-типологиялық және бір-бірінен ауысып алуды анықтайтын салыстырулар^¹⁹⁷ деп қарастырса, Б.Н.Путилов слыстыру тәсілі дегеннің өзін жеке бөліп қарауға қарсы болады. Ғалымның пайымдауынша бұған барлық ұқсастықтарды тізе беруге болады, ал Ш.Ыбыраев: "Салыстырудың өзін методикалық тәсіл ретінде айтуға болғанымен, арнайы жүйеленген методологиялық зерттеу әдісі түрінде қарастыруға негіз жоқ"^¹⁹⁸ деген қорытындыға келеді.
Қорыта айтқанда, кейінгі жылдар ғылымында аса тиімді пайдаланылып, тәсілдік тұрғыдан күрделенген, әрі биік сатыға көтеріліп үлгерген салыстырмалы әдебиеттану әртүрлі аймақтар мен елдер әдебиетіндегі айрықша ұқсастықтарды аңғартып отыр. Оны әлем кампаративистерінің өзі мойындауда. Сондықтан, халықтар әдебиетіндегі типологиялық байланыстарды қарастыруды жалпы әдебиеттану негізінде саралай отырып, түркі әдебиеті мен әлемдік әдеби үдерістегі параллелизмдерді таныта аламыз.

жүктеу/скачать 1,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 7 8 9 10 11 12 13 14 ... 26